Türkiye'de Sosyoloji Ders Kitabı PDF

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 4104 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2885 TÜRKİYE’DE SOSYOLOJİ Yazarlar Prof.Dr. Mehmet AKGÜN (Ünite 1) Dr.Öğr.Üyesi Fahri ATASOY (Ünite 2) Dr.Öğr.Üyesi Ayşegül DEMİR (Ünite 3) Prof.Dr. Yıldız AKPOLAT (Ünite 4) Prof.Dr. Bayram KAÇMAZOĞLU (Ünite 5, 6) Doç.Dr....

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 4104 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2885 TÜRKİYE’DE SOSYOLOJİ Yazarlar Prof.Dr. Mehmet AKGÜN (Ünite 1) Dr.Öğr.Üyesi Fahri ATASOY (Ünite 2) Dr.Öğr.Üyesi Ayşegül DEMİR (Ünite 3) Prof.Dr. Yıldız AKPOLAT (Ünite 4) Prof.Dr. Bayram KAÇMAZOĞLU (Ünite 5, 6) Doç.Dr. Ufuk ÖZCAN (Ünite 7, 8) Prof.Dr. Ertan EĞRİBEL (Ünite 8) Editör Prof.Dr. Mehmet Çağatay ÖZDEMİR Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2020 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Öğretim Tasarımcısı Orkun Şen Dil ve Yazım Danışmanı Öğr.Gör. Mustafa Ever Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Öğr.Gör. Betül Hacıköylü Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan Grafiker Ayşegül Dibek Dizgi ve Yayıma Hazırlama Kitap Hazırlama Grubu Türkiye’de Sosyoloji E-ISBN 978-975-06-3970-8 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.. ESKİŞEHİR, Ekim 2020 2394-0-0-0-2109-V01 iii İçindekiler İçindekiler Önsöz .................................................................................................................. vii 19. Asırda Osmanlı Türk Düşüncesi.............. ................................ 2 GİRİŞ.............................................................................................................................. BATI İLE İLİŞKİLER VE YENİLİK HAREKETLERİ.............................................. FELSEFÎ AKIMLAR..................................................................................................... Rasyonalizm................................................................................................................... İbrahim Şinasi ......................................................................................................... Hoca Tahsin Efendi................................................................................................. Pozitivizm....................................................................................................................... Beşir Fuad ............................................................................................................... Materyalizm................................................................................................................... UZLAŞIMCI BİR FİKİR ADAMI AHMET CEVDET PAŞA................................. DEVRİMCİ BİR FİKİR ADAMI ALİ SUAVİ............................................................ MUHAFAZAKÂR MEŞRUTİYETÇİ BİR FİKİR ADAMI NAMIK KEMAL...... Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 3 3 5 6 6 8 10 10 13 15 17 19 23 25 26 26 27 Meşrutiyet Dönemi Düşünce Akımları......................................... 28 MEŞRUTİYET DÖNEMİ DÜŞÜNCE AKIMLARI................................................. İkinci Meşrutiyete Kadar Yenileşme Hareketleri...................................................... İkinci Meşrutiyet Dönemi Düşünce Ortamı............................................................. Osmanlıcılık .................................................................................................................. Batıcılık/Garpçılık ........................................................................................................ İslamcılık ....................................................................................................................... Türkçülük/Turancılık ................................................................................................... FİKİR AKIMLARI VE SOSYOLOJİNİN GELİŞMESİ............................................. Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Okuma Parçası .............................................................................................................. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 2. ÜNİTE 29 30 32 33 35 36 38 40 44 46 47 48 48 49 Türkiye’de Sosyolojinin Kurumsallaşması................................... 50 GİRİŞ ............................................................................................................................. TÜRKİYE’DE SOSYOLOJİNİN TARİHSEL DÖNÜM NOKTALARI ................. TÜRKİYE’DE SOSYOLOJİNİN KURUMSAL TEMELLERİ: ZİYA GÖKALP VE PRENS SABAHATTİN ....................................................................... Ziya Gökalp: Hars ve Medeniyet ............................................................................... 1. ÜNİTE 51 52 53 54 3. ÜNİTE iv İçindekiler Prens Sabahattin: Adem-i Merkeziyetçilik Ademimerkeziyetçilik (Merkez Dışılık) ve Teşebbüs-i Şahsi (Özel Girişimcilik) ....................................... TÜRKİYE’DE SOSYOLOJİNİN KURUMSALLAŞMA SÜRECİ .......................... Cumhuriyet’in İlk Yıllarından İhtilallere Kadar Dönemler .................................... İhtilallerden Günümüze Dönemler .......................................................................... Türkiye Sosyolojisinde 1980 Öncesi Dönem ..................................................... Türkiye Sosyolojisinde 1980 Sonrası Dönem ..................................................... Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 4. ÜNİTE 57 59 59 63 64 68 74 76 77 77 78 Erken Cumhuriyet Döneminde Türk Sosyolojisi......................... 80 ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİNDE TÜRK DEVRİMİ ALGISI ................... 82 1940’LARDA KÖY MONOGRAFİ ÇALIŞMALARI .............................................. 94 Özet ................................................................................................................................ 98 Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 99 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 100 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 100 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 101 5. ÜNİTE 1950-1960 Döneminde Türk Sosyolojisi...................................... 102 1950-1960 DÖNEMİ SOSYOLOJİSİ ......................................................................... 1950’li Yıllarda Sosyolojide Etkili Olan Ekoller, Sosyologlar ve Eserleri .............. KÖY SOSYOLOJİSİ ..................................................................................................... KÜLTÜR DEĞİŞMELERİ VE BATILILAŞMA ....................................................... EĞİTİM SOSYOLOJİSİ ............................................................................................... Dil Sosyolojisi Kapsamında Yapılan Tartışmalar ..................................................... DÖNEMİN BAŞAT EKONOMİ - POLİTİK ANLAYIŞI ........................................ İLETİŞİM SOSYOLOJİSİ VE DİĞER KONULAR .................................................. GÖÇ SOSYOLOJİSİ ..................................................................................................... Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Okuma Parçası 1 ........................................................................................................... Okuma Parçası 2 ........................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 103 104 105 106 109 110 111 112 113 115 117 118 118 119 119 120 v İçindekiler 1960-1980 Döneminde Türkiye’de Sosyoloji.............................. 122 1960-1980 DÖNEMİNDE TÜRK SOSYOLOJİSİNİN GENEL EĞİLİMLERİ .... ASYA, OSMANLI VE TÜRKİYE’NİN TOPLUMSAL YAPISININ NELİĞİ TARTIŞMALARI, TOPLUMSAL DEĞİŞME VE AZ GELİŞMİŞLİK ................... KÖY SOSYOLOJİSİ ..................................................................................................... GECEKONDU VE KENT SOSYOLOJİSİ ................................................................. DİN SOSYOLOJİSİ ...................................................................................................... TOPLUMSAL TABAKALAŞMA VE SİYASET SOSYOLOJİSİ ............................. AİLE, KADIN VE GENÇLİK SOSYOLOJİSİ ........................................................... Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Okuma Parçası .............................................................................................................. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ........................................................... 124 125 131 134 135 137 140 141 143 144 144 145 146 1980-2000 Döneminde Türkiye’de Sosyoloji............................... 148 TÜRK SOSYOLOJİSİNDE YENİ YÖNELİŞLER .................................................... Türk Sosyolojisinde 1980 Sonrası Dönüşümün Sosyo-Politik Temelleri ............. Sivilleşme Tartışmaları ................................................................................................ 1980’lerde Sosyal Teorinin Dönüşümü ..................................................................... 1980-2000 ARASI DÖNEMDE TÜRK SOSYOLOJİSİNDE BAŞLICA TEMA VE KAVRAMLAR .......................................................................................... Değişen Bilgi/Bilim Anlayışı ve Pozitivizm Eleştirileri .......................................... Ulus-Devletin Sorgulanması ...................................................................................... Kimlik/Aidiyet ve Din/Laiklik Eksenli Çalışmalar ................................................. Küreselleşme Tartışmaları ve Küreselleşmenin Getirisi Olarak Melezlik ............. Postmodernizmin Girişi ve Batı-Dışı Modernlik Tartışması ................................. 1980-2000 DÖNEMİNDE TÜRK SOSYOLOJİSİNDE ÖNE ÇIKAN BAZI İSİMLER ............................................................................................................ 1960’ların Sonlarından 2000’lere Baykan Sezer Sosyolojisi .................................. TÜRK SOSYOLOJİSİNDE YOL AYRIMI ............................................................... Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Okuma Parçası 1 ........................................................................................................... Okuma Parçası 2 ........................................................................................................... Okuma Parçası 3 ........................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 6. ÜNİTE 149 150 151 152 153 153 155 157 159 160 162 164 166 169 170 171 171 171 172 172 173 7. ÜNİTE vi İçindekiler 8. ÜNİTE Türk Sosyolojisinin Temel Nitelikleri ve Genel Eğilimleri........... 174 TÜRKİYE’DE SOSYOLOJİNİN ANA YÖNELİŞİ: BATICILIK TÜRKÇÜLÜK .............................................................................................................. İMPARATORLUKLA İLİŞKİLİ İSLAMCILIKTAN LAİKLİĞE .......................... TÜRK SOSYOLOJİSİNDE DOĞU-BATI ÇATIŞMASI ......................................... Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Okuma Parçası .............................................................................................................. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ........................................................... 177 184 190 193 194 196 196 196 197 Önsöz Önsöz Türkiye’de Sosyoloji kitabı uzaktan eğitim yoluyla lisans düzeyinde sosyoloji programına kayıtlı öğrencilere yönelik olarak hazırlanmıştır. Türkiye’de Sosyoloji kitabının ünitelerini belirlerken geçen yüzyılın başında Darülfünun’da (Üniversitede) kurulan içtimaiyat (sosyoloji) kürsüsüyle beraber gelişen sosyolojinin özellikle üniversiter çatı altında seyrini ve gelişimini daha iyi anlamak için 19. Yüzyıl düşüncesini ve ardından da II. Meşrutiyet dönemine bakmak gerekiyordu. Dolayısıyla kitabın ilk ünitesi 19. Yüzyıl Osmanlı-Türk düşüncesine ayrıldı. Osmanlı Devleti’nin dağılma sürecinin son evresinde kristalize olmaya başlayan sosyolojik düşünce üniversitede statü kazandıktan sonra kurumsallaşması ağırlıklı olarak İstanbul merkezli ve daha sonra da Anadolu’da açılan üniversitelerde bölümler kurulması biçiminde bir gelişim çizgisi göstermiştir. Elinizdeki kitabın son altı ünitesi cumhuriyet döneminin siyasal kırılma ve geçiş dönemleri dikkate alınarak yazarlarımız tarafından kaleme alınmıştır. Son ünitede Türk Sosyolojisinin Temel Nitelikleri Genel Eğilimleri ele alınarak öğrenciye genel bir bakış açısı kazandırılmaya çalışılmıştır. Her ünitenin sonunda özet, sıra sizde ve kendimizi sınayalım bölümleri okuduğunuz metinleri daha iyi anlamaya ve sınavlara hazırlanmaya yardımcı olacaktır. Türkiye’de Sosyoloji kitabındaki ünitelerin yazılmasına katkıda bulunan Prof.Dr. Bayram Kaçmazoğlu’na, Prof.Dr. Ertan Eğribel’e, Prof.Dr. Mehmet Akgün’e, Prof.Dr. Yıldız Akpolat’a, Doç.Dr. Ufuk Özcan’a, Dr. Fahri Atasoy’a ve Dr.Öğr.Üyesi Ayşegül Demir’e; ayrıca kitabın tasarımına katkılarından dolayı basım işlerinde çalışan A.Ö.F. Dizgi Birimine emeklerinden dolayı teşekkür ederim. Editör Prof.Dr. Mehmet Çağatay ÖZDEMİR vii 1 TÜRKİYE’DE SOSYOLOJİ Amaçlarımız       Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Batı ile ilişkiler ve yenilik hareketlerini açıklayabilecek, 19. Asırda Türk düşüncesini özetleyebilecek, Türk düşüncesinde rasyonalizmin yansımalarını değerlendirebilecek, Türk düşüncesinde pozitivizmin yansımalarını açıklayabilecek, Türk düşüncesinde materyalizmin yankılarını özetleyebilecek, Dengeci ve meşrutiyetçi düşünürleri değerlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Matbaa Akıl Adalet Zulüm • Hürriyet • Pozitivizm • Materyalizm İçindekiler Türkiye’de Sosyoloji 19. Asırda Osmanlı Türk Düşüncesi • GİRİŞ • BATI İLE İLİŞKİLER VE YENİLİK HAREKETLERİ • FELSEFİ AKIMLAR • UZLAŞIMCI BİR FİKİR ADAMI AHMET CEVDET PAŞA • DEVRİMCİ BİR FİKİR ADAMI ALİ SUAVİ • MUHAFAZAKAR MEŞRUTİYETÇİ BİR FİKİR ADAMI NAMIK KEMAL 19. Asırda Osmanlı Türk Düşüncesi GİRİŞ Osmanlı İmparatorluğu 17. asırdan itibaren Avrupa devletleriyle yaptığı her savaşta artık topraklar alarak değil topraklar bırakarak geri çekilmeye başlamıştır. Özellikle 1683’teki ikinci Viyana yenilgisi, Avrupa devletlerine Osmanlıların eski gücünde olmadığını göstermiştir. 18. asırdan itibaren ise bilimsel, pedagojik, askerî ve ekonomik yönden yeni hayat şartları yaratmış Avrupa devletleri karşısında, sözü edilen alanlarda hiçbir gelişme kaydedemeyen, ekonomik yönden art arda gelen savaşlar ve isyanlarla birçok alanda gelişmeyi ve ilerlemeyi unutmuş bir Osmanlı imparatorluğu bulunmaktadır. Batı’nın bilim, eğitim, askerî, teknolojik ve ekonomik yönden bu üstünlüğü karşısında bazı devlet adamlarımız, Avrupa ülkeleriyle ilişkiler kurarak onların sözü edilen alanlardaki gelişmelerinin takip edilmesi ve gerekli yenilik hareketlerinin yapılması kanaatine varmışlardır. Bu nedenle 19. asır Türk düşüncesi ünitesinde hem Batı’yla olan ilişkiler, hem bu ilişkiler neticesinde ülkemizde yapılan yenilik hareketleri söz konusu edilecektir. Bundan sonra Batı kaynaklı olan felsefi akımların ülkemizde hangi fikir adamları tarafından hangi düzeyde temsil edildikleri üzerinde durulacaktır. Ayrıca 19. asırda hem yenilikçi, hem gelenekçi düşünceyi eklektik bir tavırla ele alıp dengeci bir politika güden Ahmet Cevdet Paşa’nın, Türkiye Cumhuriyetinin temel fikirlerini gündeme getiren Ali Suavi’nin, günümüzde bazı fikirleri öne çıkan hürriyetçi düşünür Namık Kemal’in fikirleri verilecektir. Böylece 19. asır hakkında analiz yapabilme imkânı doğacaktır. BATI İLE İLİŞKİLER VE YENİLİK HAREKETLERİ 1 Batı ile ilişkiler ve yenilik hareketlerini açıklayabilmek. Türklerin Batılı olarak isimlendirilen toplumlarla asıl ilişkileri, aşağı yukarı iki buçuk asır kadar süren Haçlı Seferleri zamanında olmuştur. Çünkü bu savaşlar her iki tarafın birbirlerini tanımaları için fırsatlar yaratmıştır. 13. asırda Haçlı seferlerinin duraklaması ve 1204’de İstanbul’da kurulan Latin imparatorluğunun 1261’de yıkılması üzerine Batı ile ilişkiler önemli hale gelmiştir. 1299’da kurulan Osmanlı devleti, Anadolu’nun batısında Bizans’ı yenip İstanbul’u 1453’te fethettikten sonra başladığı Karadeniz sahillerinin fetih işlemini tamam- 4 Matbaanın Türkiye’ye getirilmesi, bilim, felsefe, sanat, eğitim alanlarında birçok eserin basımını kolaylaştırdığı gibi, öğrencilerin kitap ve not sıkıntılarının giderilmesine yardımcı olmuştur. Türkiye’de Sosyoloji layarak Akdeniz’in kuzeyindeki Ceneviz hâkimiyetini sona erdirmiştir. Bu sıralarda Suriye ve Mısır’da önemli ticaret imkânına sahip olan Venedikliler, Osmanlı devletiyle anlaşmışlardır. Bu nedenle Venedik ve Cenevizliler, Türklerin bire bir ilişkide bulundukları ilk Batılı kavimlerdir (Tanpınar, 1976: 37-38). 1453’ten sonra Avrupa’da başlayan Rönesans’tan, güzel sanatlar, bilim ve fen alanlarıyla toplumsal ve siyasal kuruluşlar etkilenmişlerdir. Böylece Avrupa’da; yeni sanatla, yeni fenle ve yeni teşkilatla donatılmış devletler doğmuştur. Batı’da Francis Bacon’1a (1561-1626) başlayan bilimsel hareket, doğa güçlerinden insanların azami ölçüde faydalanma imkânını hazırlamıştır. Kâğıt ve matbaanın keşfiyle fikirler ve hisler kolaylıkla yayılma imkânını bulmuştur (Atuf, 1930: 36-37). Batı’yla Haçlı seferleriyle başlayan ilişkiye rağmen, III. Ahmet devrine kadar, fikir ve sanat alanlarında doğurucu niteliklere sahip etkiler olmamıştır. Kara Mehmet Paşa’nın Viyana’ya yaptığı sefer heyetine katılan Evliya Çelebi, Avrupa’yla ilişkilerimizi konu edinen bir eser yazmıştır. O, bu eserinde, Viyana ziyareti sırasında oradaki ordunun, düzenli ve disiplinli olduğunu, onların, askerî alanda çok iyi düzenlenmiş savunmayı güçlendirici sistemleri bulunduğunu bildirmektedir (Tanpınar, 1976: 39-43). 28 Çelebi Mehmet Efendi ise, l721’de gittiği Paris’le ilgili padişaha sunduğu sefaretnamesinde, Avrupa’da yeni teknikler, bilim kurulları, askerî okullar, hastaneler, rasathaneler, teşrihhaneler, limanlar, karantina yöntemleri, hayvanat bahçeleri, park, tiyatro ve opera gibi hiç bilinmeyen eğlence yerleri bulunduğunu belirtir (Berkes, 1973:32). 28 Çelebi Mehmet Efendi’yle birlikte Paris’e giden oğlu Said Mehmet Efendi, ziyareti sırasında kısa sürede binlerce eserin basıldığını gördüğü matbaaları gezmiştir. Said Mehmet Efendi, İstanbul’a dönünce aslen Macaristanlı olan Müteferrika İbrahim Efendi (1674-1745)’yle görüşüp, bir matbaa kurulması için, Vezir-i Azam İbrahim Paşa’ya (1662-1730) başvurmaya karar vermişlerdir. O, Müteferrika İbrahim Efendi’yle birlikte matbaanın kurulma gerekçesini açıklayan Vesiletüt-Tıbaa ismiyle bir risale yazarak dilekçelerini sadrazama sunmuşlardır. Onlar, dilekçelerinde; yangınlar, isyanlar nedeniyle bir çok eserin yırtıldığını veya yok olduğunu, yazma eserlerin ise hattatların dikkatsizliğiyle yanlış yazıldığını, medrese öğrencilerinin eser bulmakta güçlük çektiklerini belirterek kitap basımına izin verilirse sözü edilen eksikliklerin giderileceğini bildirmişlerdir. Damad İbrahim Paşa bir encümen huzurunda incelettiği başvuruyu uygun bulmuş ve konuyu şer’î görüşü alınmak üzere, Şeyhul İslâm Abdullah Efendi’ye havale etmiştir. O da, yapılabilecek olası itirazları göz önünde bulundurarak dinsel bazı kitapların dışında lügât, mantık, heyet, tarih, coğrafya, edebiyat, tıp ve felsefe alanlarında yazılan kitapların basılabileceği konusunda fetva verir. Bu fetvaya dayanarak çıkan bir fermanla 1727 Temmuz’unda matbaa kurulur ve Türkçe eserler basılmaya başlanır (Uzunçarşılı, 1978: 158-160). Kurulan matbaada, XVI. asır sonları bilginlerinden Vanlı Mehmed Bin Mustafa’nın, Vankulu Lügatı ismiyle 31 Ocak 1729’da çevrilen Sıhah-i Cevheri’si, bin nüsha ve ciltsiz olarak basılan ilk eserdir (Uzuçarşılı, 1978: 161; Korlaelçi, 2002: 155). Kâtip Çelebi’nin Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfari’l-Bihâr, İbrahim Müteferrika’nın çevirdiği Tarih-i Seyyah, Aristo ve Gaza1î’nin fikirlerinin bir çeşit özeti olan Usûlü’lhikem fî Nizam-il-Âlem (Ülken, 1966: 17), İbrahim Müteferrika’nın Füyüzât-ı Mıknatiyye, Kâtip Çelebi’nin Cihannüma’sıyla Takvimü’t-Tevarih’i ve Nâima Tarihi gibi eserler bu matbaada basılmıştır (Uzunçarşılı, 1978: 162). 5 1. Ünite - 19. Asırda Osmanlı Türk Düşüncesi 1699’da imzalanan Karlofça antlaşmasıyla birlikte Batı’nın askerî, teknolojik ve eğitim yönünden üstünlüğü anlaşıldığından, bazı devlet adamları, Osmanlı ordusunun askeri tekniğinin yenileştirilmesi gerektiğine inanıyorlar (Ülken, 1966: 16). Bu nedenle III. Mustafa (1757-1773) döneminde, askerî alanda ordunun Batı esasına göre düzenlenmesi üzerinde durulur. Yapılacak yenilikler konusunda, Baron de Tott isimli Macar asıllı bir Fransız ajan padişaha yardımcı olur. Süratçi ocağının oluşturulması, yeni icat edilen topların kullanılması, tophanenin ıslahı ve mühendishane mektebinin kurulması, bu devrin yenilikleri arasında yer alır. Özellikle mühendishane mektebinde, matematiksel bilgiler alanında yeni ve önemli bir hareket olmuştur. Baron de Tott’un, mühendishanede verdiği dersler; Osmanlıların, Avrupa bilim ve tekniğiyle açık bir şekilde ilk buluşması sayılır (Tanpınar, 1976: 48). III. Se1im (1789-1807)’in dönemi, yenileşme ve kuruluşları Avrupalılaştırma fikrinin yerleşme zamanıdır. O, yenileşme ve Batılılaşma hareketlerinde ilk olarak Yeniçeri ocağının yanında Avrupa yöntemleriyle eğitim gören yeni bir ordunun kurulması ve bu ordunun ihtiyaçlarını karşılamak için Batılıların fenni harp kitaplarının getirilmesi işini ele alır. Bunu gerçekleştirmek için hem içerden hem dışarıdan fikirler alınmış, Fransa, İngiltere vs. gibi Batılı devletlerden kara ve deniz orduları için uzmanlar istenmiştir. Ayrıca sefirlikler kurulan Batılı ülkelerinin Londra, Viyana, Berlin ve Paris gibi başkentlerine elçiler gönderilmiştir (Tanpınar, 1976: 52-54). II. Mahmut (1808-1839) döneminde 1826’da Yeniçeri ocağı kaldırılmış (Berkes, 1973: 142) ve yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adıyla yeni bir ordu kurulmuştur. 1828’de Askerî Kâtipler mektebiyle Tıbhane mektebi açılmıştır (Ergin, 1977: 336). 1828 veya 1829’da Cerrahhane kurulmuştur. Sağlık alanında karantina yöntemine geçilmiştir. 1839’da II. Mahmut’un emriyle çiçek aşısı uygulamasına başlanmıştır (Berkes, 1973: 163-167). 19. Asrın önemli yenilik hareketleri nelerdir? Hükümet şûrası, adliye işleri yüksek meclisi ve askeri şûra dairesinden ibaret olan üç meclis kurulmuştur. Sadrazamlık, Başvekile dönüştürülmüştür. Bakanlıklar birbirlerinden ayrılmalarına rağmen, İç İşleri, Dış İşleri ve Maliye bakanlıkları dışındaki bakanlıklar, Milli Eğitim’e bağlanmıştır. Şeyhulislâmlık, hükümet yönetimi dışında bırakılarak, İslâm milletinin din görevlisi haline getirilmiştir (Berkes, 1973: 153-154). 1838’de ilkokullara öğretmen, tıbbiye ve harbiyeye okur yazar öğrenci yetiştirmek gayesiyle Rüştiye okulları açılmıştır (Berkes, 1973: 161). 1848’de kılık kıyafette yenilikler yapılmıştır. Böylece her derecedeki memurların mesai ve tatil günlerinde giyecekleri kıyafetler belirlenmiştir. Gaye devlet memurlarına şekil vermek olduğundan esnafların kıyafetleri hariç tutulmuştur (Ergin,1977: 1856) Memurların fes giymeleri kabul edilmiştir (Ergin, 1977: 1859). FELSEFÎ AKIMLAR 2 19. Asırda Türk düşüncesini özetleyebilmek. 19. asırda Türk fikir dünyasında, günümüzde anlaşıldığı anlamda sistemli bir şekilde felsefi fikirlerin ortaya atıldıkları ve bir görüş olarak en açık şekliyle savunuldukları söylenemez. Çünkü Tanzimat’tan önceki dönemlerde eğitim ve öğretim kurumları olan medreselerin ders programlarında felsefeye yer verilmiştir. II. Mahmut (1808-1839) döneminde 1826’da Yeniçeri ocağı kaldırılmış ve yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adıyla yeni bir ordu kurulmuştur. 1 6 Türkiye’de Sosyoloji Ancak bu durum felsefeye gereken önemin verildiği anlamına gelmez. Durumun böyle olduğu felsefe alanıyla ilgili olarak yazılan eserlerin azlığından ve hatta var olanlarının da birtakım şerhlerden ibaret olmasından anlaşılabilir. Hal böyle olunca felsefi düşünüş tarzına pek itibar etmeyen ve düşünce derinlikleri üzerinde durmanın insanlık açısından yararları olduğunu fark edemeyen ülkelerin insanı, bu farklı medeniyet ve kültüre sahip olan ülkelerdeki gelişme ve ilerlemelerle karşılaşınca, bu ülkelerin, fikir, bilim ve teknik yönlerinden kendi ülkesinden daha üstün ve daha ileride olduğunu görünce, ister istemez bunlardan etkilenir ve bu gelişmeleri, heyecanla, hayretle, şaşkınlıkla, tereddütle izler. Böylece geri kalmış bu ülkenin insanı, bu gelişmeler karşısında, kabul etme veya kabul etmeme gibi karmaşık duygular arasında bocalar. Bu şekilde karmaşık düşünce ve duyguların hakim olduğu ülkelerin insanlarından, olgun ve yaratıcı düşüncelerin doğmasını beklemek biraz hayalcilik olur. Böyle bir durumda ister istemez felsefi akımların, Batı’daki anlaşıldığı anlamıyla değil, sadece izleri veya yansımalarıyla temsil edilmesine neden olmuştur. Bundan dolayı 19. asrın Türk fikir adamlarının metotları, kuralları, düşünülüş ve ele alınılış şekilleri belli olan felsefe sistemlerini kendilerine has yöntemlerle ortaya koyduklarını söylemek doğru ve isabetli olmayacağından, sadece rasyonalizm, pozitivizm ve materyalizm gibi felsefi akımların onlardaki yansımaları üzerinde durulacaktır. Rasyonalizm 3 Türk düşüncesinde rasyonalizmin yansımalarını değerlendirebilmek. Rasyonalizm, doğru bilginin kaynağının akıl olduğunu, iyi ve doğru eylemin akılla belirleneceğini, insan hak ve hürriyetinin akılla sağlanacağını savunan felsefi görüştür. Bu felsefî görüşün Türk düşüncesinde, bazı şair ve yazarlarda yansımaları üzerinde durulacaktır. İbrahim Şinasi 1826’da İstanbul’da doğmuştur. Babası, Bolulu Mehmet Ağa’dır. Küçük yaşta Tophane kalemine giren İbrahim Şinasi, orada İbrahim Efendi’den İslâmi bilimleri öğrenmiştir. Fransız uzman Chateuneuf ’tan Fransızca dersi almıştır. 1849’da Paris’e gitmiş ve 1855’te İstanbul’a dönünce Meclis-i Maarif üyeliğine atanmıştır. Reşit Paşa’dan yardım görmesi, Ali Paşa’nın kendisine karşı cephe almasına neden olmuştur. Sakalını kestirmediği gerekçesiyle Ali Paşa tarafından görevden alınmıştır. Şinasi, ilk Batı şiiri örneği olan Tercüme-i Manzume’yi 1859’da yayımlamıştır. 1861’de İbrahim Agah’la birlikte Tercüman-ı Ahval’i çıkarmıştır. Divan, onun, ilk Batı şiiri örneği sayılır. Divan’ındaki Reşit Paşa kasidesi Ali Paşa’yı kızdırdığından Meclis-i Maarif üyeliğinden alınmıştır. Düşünsel faaliyetlerini kendisinin çıkardığı Tasvir-i Efkâr’da sürdürür. Görevden alındıktan sonra Paris’e gitmiştir. Şinasi, burada Tı harfine kadar bir lügat yazmıştır. Ayrıca Paris’te kendisinden düşünsel etki aldığı Ernest Renan’la tanışmıştır. 1870’de İstanbul’a dönen Şinasi, 1871’de ölmüştür (Ülken, 1966: 79-80). 7 1. Ünite - 19. Asırda Osmanlı Türk Düşüncesi Hisseder nurunu ammâ ki basîret basarı Vahdet-i zâtına aklımca şehadet lâzım Dilin irâdesini başta akl eder tedbir Ki tercemân-ı lisandır anı eden takrîr Eder tasavvurunu cism-i nâtıkın tasvîr Ziyâ-yı akl ile tefrîk-i hüsn ü kubh olunur. Ki ettiler ana hükmünce adl ü hak ta’bîr Bu adl ü hakka diyânet demiş kimi âkil Takıldı nefs ü hevânın boğazına zincir Halâsımı umarım ben zamân-ı adlinde Ederse akl-i reşîdin eder buna tedbîr (Göçgün, 1987: 5-8; Akyüz, 1970: 10-12; Kaplan, Enginün, Emil, 1974: 490-492; Tanpınar, 1976: 200). Münacat ve Kaside’lerden örnek olarak verilen beyitlerde o, âlemin, sanatkarane bir şekilde Tanrı tarafından yaratıldığı ve bu konu üzerinde akıl yürütme yapıldığı zaman, bunun rahatlıkla anlaşılabileceği düşüncesindedir. Beyitlerde o, bilginin akılla elde edileceğini, iyi eylemlerin akılla seçilebileceğini, haklılık ve haksızlığın, akılla ayırt edilebileceğini, ilk beyitte, inanma ve dolayısıyla iman etmede akıl gücünün önemine işaret ediyor. Ona göre, yeni girilen Batı medeniyetinin temelinde akıl ve adalet vardır. Kanun, yeni medeniyetin temeli sayılır. Adalet, hak ve hikmet kavramları yeni değerler dünyası olarak ortaya çıkmıştır. O, İslâmiyet’in bilgisizlik devrini kapattığı gibi yeni medeniyetin zulüm ve bilgisizlik devrini kapatarak, akıl ve adalet devrini açtığı düşüncesindedir. Rejim değişikliği düşüncesinde olmayan Şinasi, herkese eşit ölçüde yaklaşan bir hükümdar istemektedir. O, zulüm ve köleliğe karşıdır. Ona göre, zulmün ve köleliğin temelinde adaletsizlik ve bilgisizlik vardır. Bilgisizliğin ortadan kaldırılmasını akıl, zulmün ortadan kaldırılmasını adalet temin edecektir. Akıl adaleti insani gayelere yönlendirdiğinden, adalet, aklın emrindedir. Yeni medeniyet, İslâmîyet’in ilkelerine uygundur. Dönem, akıl çağı dönemidir. Dönemin insanı rasyonel insandır. Rasyonel insanın hedefi, insan ve insanlıktır. İnsanlığa ancak insanın nefsini yenmesiyle ulaşılabilir. İnsanın nefsini yenmesi akılla sağlanacaktır. Adaletli davranılarak zulmün önüne geçilebilir ve insanlığa hizmet edilebilir. Tek gaye, insan ve insanlıktır; milletler, ona giden yollardır. Batı medeniyeti, İslâm medeniyeti gibi akıl ve adalete dayanır. Bilgisizlik ve adaletsizlik akıl ve adaletin dışına çıkmaktır ve yanlış yollara sapmaktır. O, her milletin layık olduğu hükümet tarafından yönetildiği düşüncesindedir. Hükümet fikri, sorumluluk fikrine bağlıdır. Hükümet, halkı memleket yönetimine ortak edebilirse, sorumluluğu o oranda hafifler. Bütün işleri kendisi yöneten yönetimler, yönetimi yönetimleri altında tuttuklarından sorumlulukları o derecede artar. Her iş, devletin girişimiyle yapılır. Batı medeniyetine girince gereksinimlerimiz arttığından, daha fazla çalışmak gerekmektedir. Toplum gibi toplumlardan ibaret insanlık da bir bütündür. Çalışamayanlar, bütünün hasta organları olduğundan, devlet çalışamayanlara bakmakla yükümlüdür. Devlet ile fert arasındaki ilişkiler, karşılıklı hak ve görev ilişkileridir (Ülken, 1966: 80-82). Rejim değişikliği düşüncesinde olmayan Şinasi, herkese eşit ölçüde yaklaşan bir hükümdar istemektedir. O, zulüm ve köleliğe karşıdır. Ona göre, zulmün ve köleliğin temelinde adaletsizlik ve bilgisizlik vardır. Bilgisizliğin ortadan kaldırılmasını akıl, zulmün ortadan kaldırılmasını adalet temin edecektir. Batı medeniyeti, akıl, adalet, hak ve hikmet kavramlarına ağırlık verir. Akıl ve adalet, bilgisizliğin ve zulmün sona erdirilmesi demektir. 8 Akıl, duyumların gösterdikleri eşya ile bu eşyaların anlam ve keyfiyetlerine ait yüzeysel bilgilerle yetinmez, onların derinliklerine işleyerek, olayların bağlı olduğu veya bu olayların meydana gelmesine neden olan nedenlerin ötesinde ilişkiler ve gölge varlıkların arkasında hakikatler bulur. Bu dönemde felsefi anlamda akılcılık üzerinde en dikkate değer şekilde duran Hoca Tahsin Efendi’dir. O, duyularla elde edilen bilgiye inanmakla birlikte, insan aklının bu bilgileri oluşturmasında, genelleştirmesinde ve bütünü kavramada, duyulara üstünlüğünü kabul etmektedir. Çünkü ona göre, insan zihninin derinliklerinde, gittikçe gelişerek ortaya çıkan ve olgunlaşan, bir anlama kuvveti bulunmaktadır ki, insan, işte bu kuvvet sayesinde, eşyanın hakikatini keşfederek kavrar ve onların farklı derecelerdeki ilişkilerini idrak eder. Türkiye’de Sosyoloji Hoca Tahsin Efendi Hoca Tahsin Efendi, 1811’de Arnavutluk’tan Çamlık’ın Filat kazasına bağlı Ninat Köy’ünde doğmuştur (İnal, 1969: 1833, Akün, 1998: 198, Ş. Sami, 1308a: 16281629) İlköğrenimini babasından almıştır (Ş. Sami, 1308a: 1628-1629). Medreselerde, İslâmi ve Arabi bilimleri, Doğu edebiyatını tahsil etmiştir (Ş. Sami, 1298b:72-76, H. Tahsin, 1311a: 6) Mustafa Reşid Paşa (1800-1858) tarafından birkaç arkadaşıyla birlikte Avrupa dil ve bilimlerinin öğrenimini yapmak üzere Paris’e gönderilmiştir (Ş. Sami, 1308a: 1628) 1857’de Paris’te, Mekteb-i Osmani öğretmenliği yapmış, geceleri Fransızca dersi almış, yüksek okullarda, fizik, kimya, biyoloji, matematik ve astronomi derslerini takip etmiştir (Ülken, 1966: 298; Akün, 1998: 199). 1861’de yurda dönen Hoca Tahsin Efendi, 1862’de tekrar devlet tarafından elçilik imamlığı göreviyle görevlendirildiği için Paris’e gider. Onun bu ikinci Paris devresi, 28 Şubat 1869’da İstanbul’a dönmesiyle sona erer (Akün, 1998: 199-200). 1868’de yeni açılan Darü’l-fünûn’un müdürlüğüne tayin edilir. 1871’de sanayinin teşvik edilmesi gayesiyle Darü’l-fünûn’da bir konferans verilmesini sağlar (İnal, 1969: 1834-1835). Konferans sonrası yapılan tartışmalar nedeniyle, müdürlük görevinden alınır. Bundan sonra Hoca Tahsin, küçük bir mektebi medrese ve yurt kabul ederek, kalan ömrünü burada geçirmiştir (Ş. Sami, 1308a: 1629) 1881’de vefat etmiştir. Tarih-i Tekvin Yahud Hilkat, Psikoloji Yahud İlm-i Ahvâl-i Ruh, Esâs-ı İlm-i Heyet, Esrâr-ı Abu Hava, Heyet-i Âlem, Mürebbi-i Etfâl, Güliver Nam-ı Müellifin Seyahatnamesi (çeviri), Miratüssemâ, Nevamis-i Tabiîye (çeviri) gibi eserleri vardır. 1296’da Mecmua-ı Ulûm adında bir mecmua çıkarmıştır. Bu mecmuada, onun tarih-i hututa dair Eklâmü’l-Akvâm başlıklı bir yazısı bulunmaktadır. Hoca Tahsin’in, yıldızlar evreniyle ilgili bir şiiri de Esâs-ı İlm-i Heyet isimli eserinde yer almaktadır. Bu dönemde felsefi anlamda akılcılık üzerinde en dikkate değer şekilde duran Hoca Tahsin Efendi’dir. O, duyularla elde edilen bilgiye inanmakla birlikte, insan aklının bu bilgileri oluşturmasında, genelleştirmesinde ve bütünü kavramada, duyulara üstünlüğünü kabul etmektedir. Çünkü ona göre, insan zihninin derinliklerinde, gittikçe gelişerek ortaya çıkan ve olgunlaşan, bir anlama kuvveti bulunmaktadır ki, insan, işte bu kuvvet sayesinde, eşyanın hakikatini keşfederek kavrar ve onların farklı derecelerdeki ilişkilerini idrak eder. Hoca Tahsin, bu kuvvetin, duyumlarımızın gösterdikleri eşya ile bu eşyaların, mana ve keyfiyetlerine ait yüzeysel bilgilerle yetinmediğini, onların derinliklerine nüfuz ederek, gözümüzün görüp ulaşamadığı, bir sırlar âlemine daldığını belirtir. Bu kuvvet böyle yapmakla, olayların bağlı olduğu ve bu olayların olmasına sebep olan sebeplerin ötesinde ilişkiler, gölge varlıkların arkasında hakikatler bulur. Hoca Tahsin, bu kuvvetin, illetler ve oluş kanununun sonunda bir ilk sebep, beğenilen ve sanatkarane yapılmış şeyler dairesinin meydana gelmesinde, olayların kendisinden kaynaklandığı, bir merkez aradığı kanaatindedir. Bu öyle bir merkezdir ki, zaman ve mekân ve onun içinde bulunanlar, ondan çıkar ve durmadan dönüp yine onda cereyan ederler. Hoca Tahsin, bütün ilimlerin aletinin anlama kuvveti olduğu düşüncesindedir. O, aklın, daima hakikate ulaşmak istediğini, hakikatin ortaya çıkmasının da, edinilen bilginin, gerçekliğe uygun olmasına bağlı olduğunu belirtir. Tözlerin mahiyetleri, bize sadece işaretleriyle görünürler. Demek ki, tözlerin bilgisine, herhangi bir objenin bilgisine ulaştığımız gibi ulaşmamız mümkün değildir. İnsanların bilgisi, genel olarak, ilişkiler ve izlenimlerden ibarettir. Ona göre, insan, ruh ve bedenin birleşmesinden meydana gelen bir varlık olduğundan, düşünen, algılayan bir varlıktır. 9 1. Ünite - 19. Asırda Osmanlı Türk Düşüncesi Şayet insan aklı iyi incelenecek olursa, idrak silsilesinin ucunun, duyumların son halkasına ulaşıp, onunla temas halinde olduğu görülecektir. Ona göre, şayet eski düşünürler, duygu, duyum ve izlenimlerin, izler sahasını ve tesirler bölgesini en ince noktalarına kadar belirlemiş olsalardı, beynin, duyumların asıl aleti ve yeri olduğunu anladıkları gibi, bütün duyumların toplanma yeri olduklarını da anlayacaklardı. Bizim beynimiz, duyumlarımız vasıtasıyla, dış dünyadaki cisimlerden etkilenerek birtakım izlenimler alır ve bu izlenimler neticesinde de ruhumuzda bilinç meydana gelir. Ruhumuzda meydana gelen bu durumdan biz, vicdanımızla haberdar oluruz. Görme, işitme, tatma, koklama ve dokunma olmak üzere beşe ayrılan dış duyularımız, bizim için dışarı ile ilişkimizi sağlayan beş kapı derecesindedir ki, bunlar vasıtasıyla elde edilen izlenimler anlama hazinemize dahil olurlar. İç duyumun ise, vicdan, şuur, dikkat, mülahaza, dışa ait his, hükmün verilmesi, hafızanın tereddütü, genelleme vb. leridir. Ona göre, akıl, ruh, idrak, kavram, hüküm, düşünme, fikir, anlayış, duyum vb. leri ilmin tabirleridir. İnsan, yaratılışı itibariyle öğreti halinde, düşünceden önce duyumlama, çok defa duygu ile birbirlerine benzeyen ruhsal eylemler ve kavram, genellikle kalp ile ilgili tesirler ve değişiklerle ifade edilen idrak olmak üzere üç türlü olaya yakındır. İnsan bilgisi, kendisini bilmekten ibaret olan vicdanla başlar. Açıklık ve seçikliğin, analiz ve sentez sonunda doğruların yanlışlardan ayıklanarak bir araya getirilip genelleştirilmesinden kaynaklandığı ortadadır. Hoca Tahsin, akıl yürütme kavramının, duyum, istidâl, hüküm ve irade gibi ruhun bütününü içerdiğini belirtir. O, vicdanın, ruhun hiç değişmeyip etki edici olduğu, zıddının ise daima değişmek üzere bulunduğu düşüncesindedir. Bu sözden, ruhun ben ile bende cereyan eden ilişki neticesinde değişmediği, bedenin ise ancak ruh vasıtasıyla varlığını sürdürdüğünü anlamak gerekir. Beden, ruhsuz varlığını sürdüremediği halde, ruh bedensiz varlığını sürdürebilir. Kısaca söylemek gerekirse, ona göre, birinci olarak iç idraktan ibaret olan şuur ve vicdanı, ikinci olarak dış dünyadaki olaylardan bizi haberdar eden duyumları, üçüncü olarak ta duyumların verdiklerinin anlama kuvvetinde hıfzedilip hatırlanmasını sağlayan hafızayı kabul etmek gerekiyor. Hoca Tahsin’e göre idrakın faaliyetleri kaça ayrılır? İdrak işlerini tespit etme hususunda aczimiz bulunmasına rağmen, geçmişten bugüne kadar bu hususta kabul edilenleri dört başlık altında toplayabiliriz: 1. Dış dünyadaki varlıklardan, dolaysız veya dolaylı olarak anlama kuvveti aletleri üzerinde meydana gelen tasavvur, 2. Organlar vasıtasıyla sinirlerin, duyum üzerinde meydana getirdikleri izlenim, 3. Sinirler yardımıyla beyinde meydana gelen etki ve tasavvur, 4. Ruhun irade dediğimiz fiilinin meydana geliş ve işleyiş şekli ki, bu, diğer tesirlerin tersinedir. Her ne kadar bütün akıllar, beş duyumla algılanabilen aletlere bağlı ise de, akıl gücü, bu algılanabilenleri alıp dışarıda bulunmayan ama akla uygun olarak soyutlanabilen şeylerin hepsini ortaya koyar. Mesela dışarıda üç adam gördüğümüz zaman, akıl kuvveti, o adamlarda meydana gelen oluşta var olmadığı halde üç sayısını oluşturur. Ona göre insan aklı, bu örnekteki gibi, her şeyin nitelik, nicelik ve diğer unsurlarına dikkat ederek maddeden soyutlayıp o şeyden ayrı olarak bir tümel kavram tasavvur eder. Mesela, sıcak su ve kırmızı bir elbise görüp ısı ve kırmızılığa bakmakla, bu iki nitelikten tümel kavramlar oluşturur. Bu şekilde oluşturduğu fi- Görme, işitme, tatma, koklama ve dokunma olmak üzere beşe ayrılan dış duyularımız, bizim için dışarı ile ilişkimizi sağlayan beş kapı derecesindedir ki, bunlar vasıtasıyla elde edilen izlenimler anlama hazinemize dahil olurlar. İç duyumun ise, vicdan, şuur, dikkat, mülahaza, dışa ait his, hükmün verilmesi, hafızanın tereddütü, genelleme vb. leridir. İnsan, ruh ve bedenden meydana gelmiştir. O, düşünen, algılayan bir varlıktır. İnsan bilgisi, kendini bilmekten ibaret olan vicdanla başlar. Ruh, kendi başına varlığını devam ettirebilir, ama beden varlığını ruha borçludur. Ruh, gelip geçici değil, beden ise gelip geçicidir. Bu nedenle ruh ölümsüz, beden ise ölümlüdür. Akıl, duyumlardan hareketle sentezler oluşturabilme gücüne sahiptir. 2 10 Türkiye’de Sosyoloji İdrak dörde ayrılır: 1. Maddenin parçalarını idrak etmekten ibaret olan duyumlama. 2. Maddi parçaları tahayyül etme. 3. Beş duyudan biriyle algılanamayanları algılamak demek olan vehmetme. 4. Maddelerin ve kısımların, parçaların gayrılarını idrak etmekten ibaret olan düşünme. kirleri de, algılanabilen parçalardan ayırmak için, buna tümel kavramlar adını verir. Örneğin armut, kiraz, incir vb.leri olan ağaçlar görülünce, bunlardan meydana gelen çeşitli zihinsel şekillere ve ayrılmış olduğu kütük, dal, filiz, yaprak gibi müşterek eşyasını görünce, bunları bir arada toplayan “ağaç” ortak kavramını oluşturur. Yine bu kavram armut, kiraz, incir vs. den hiçbiri olmadığı halde, belki zihni varlıklar dediğimiz pekçok fertlere ad olarak verilebilir. O, bu kavramın altında yer alan bütün şahısların her birine “fert”; kiraz, incir vb. leri olan genel kavramların her birine “tür”; türleri içeren genel kavrama da “cins” adını verebileceğimizi söyler. Hoca Tahsin, insan aklının kazandığı bilgilerin, tasvir kuvvetinin meydana getirdiği, bu tümel kavramlar sayesinde oluştuğunu ileri sürer. İnsanı, diğer hayvanlardan ayıran bu kuvvettir. O, aklın ve vehmin işlerini belirlerken, aklın, ruh ile ilgili kuvvetlerin işi; vehmin de cisimsel kuvvetlerin işi olduğunu belirtir. Vehmin hükmünün, bedensel şaibelerle ve hayale ait şeylerle karışık olmasına karşılık; aklın, bu tür şaibelerden uzak olduğuna işaret eder. Ona göre, ruh tümelleri bizzat, tikelleri ise bedensel aletlerle idrak eder. Çünkü ruhun iki yönden iki kuvveti vardır; bunlardan birisi idraktır ki; fizik ötesi alemden, diğeri de faaliyettir ki, o da görünen alemden olduğu için, hem etki eden ve hem de etkilenen olmuş olur. Birincisine teorik, diğerine uygulamalı akıl denir. İdrak dörde ayrılır: 1. Maddenin parçalarını idrak etmekten ibaret olan duyumlama. 2. Maddi parçaları tahayyül etme. 3. Beş duyudan biriyle algılanamayanları algılamak demek olan vehmetme. 4. Maddelerin ve kısımların, parçaların gayrılarını idrak etmekten ibaret olan düşünme. O, “bir tek idrakın dahi, önce duyum, sonra tahayyül etme, bundan sonra da düşünme olduğunu” söyler (H. Tahsin, 1310b: 7-45; Akgün, 2005a: 149-155; Akgün, 1991b: 201-211). Pozitivizm 4 Pozitivizm, olayları, olayların içinde kalarak, deney ve gözlem yoluyla elde edilen verilere dayanan bilgileri doğru bilgi olarak kabul eder. Deney ve gözlemle ilgisi olmayan her çeşit bilgiyi metafiziksel bilgiler olarak görür. Bu bağlamda bakıldığında pozitivistler, din ve metafiziksel bilgileri, bilgi olarak kabul etmezler. Pozitivizm, bilgide deney ve gözlemi esas alan felsefedir. Türk düşüncesinde pozitivizmin yansımalarını açıklayabilmek. Pozitivizm, olayların meydana geliş şartlarını inceleyerek, onlar arasındaki ilişkilerde benzerlikler bulan ve onların, birbirlerini takip edişlerinde birini diğerine bağlayan, duyularla hissedilen olayların dışındaki olaylarla ilgilenmeyen, duyularla hissedilenlerle elde edilen bilgilerin dışındaki bilgilere pek değer vermeyen, deneyle doğruluğu ortaya konulmamış her türlü bilgiyi geçersiz kabul eden, hissedilebilir olayları ve onların kanunlarını deney metodu vasıtasıyla incelemeyi konu edinen, her şeyde hakikat ve menfaati arayan veya özellikle zevkleri ve maddi menfaatleri ön planda tutan, düşüncenin metafizik kayıtlardan ve hatta her türlü metafizik problemlerden tamamıyla kurtarılmasını isteyen, bilgi işlerinin emprik bilimler örneğine göre elde edilmesini esas hedef olarak gören bir felsefi akımdır (Korlaelçi, 2002: 16-18). Beşir Fuad Onu iyi tanıyan Ahmet Mithat’ın bir eserinde, Beşir Fuad için, “Ahiren vukuu intiharında sinnini (yaşını) otuz iki tahmin ettiler. Otuz diyenler dahi oldu. Fakat bencesi otuz dörtlük, otuz beşlik idi” (A. Mithat, 1305a: 22) şeklindeki ifadelerin- 1. Ünite - 19. Asırda Osmanlı Türk Düşüncesi den, onun, 1887’de öldüğü bilindiğine göre, 1852 veya 1853 yıllarında doğmuş olduğu tahmin edilebilir. İlk öğrenimini Fatih Rüştiyesi’nde yapar (Okay, 1969: 40). Burada Arapça ve Farsça’yı öğrenmiştir. Kur’an’ı, Fransızca çevirisinden öğrenmiştir. (A. Mithat, 1305a: 32) 1862-1867 yılları arasında öğrenimini Suriye’de Cizvit Mektebi’nde sürdürmüştür. 1867-1870 yılları arasında Askerî İdadî öğrenimini yaptıktan sonra, 1871’de Harbiye Mektebi’ne girmiştir. Harbiye’den mezun olduktan sonra, Yaveran-ı Hazret-i Şehriyarî görevinde bulunmuştur. 1875-1876 Sırp savaşlarına, 1877-1878 Osmanlı Rus savaşına, Girit isyanları sırasında oradaki eşkıya hareketlerini bastırmaya fiilen katılmıştır. 1881-1882 yıllarında İstanbul’da kolağası olarak, Harbiye Levazımat-ı Umumîyesi dairesi teftiş heyeti komisyonunda üyelik yapmıştır. Askerîyedeki son görevi, Haydarpaşa Hastanesi hesaplarının incelenmesine memur olarak tayin edilmesidir (Okay, 1969: 40-43). 5 Şubat 1887’de intihar ederek ölmüştür (Okay, 1969: 75). Beşir Fuad, Envâr-ı Zekâ, Haver, Güneş, Ceride-i Havadis, Tercüman-ı Hakikat ve Saadet gazetelerinde yazılar yazmıştır (Okay, 1969: 52-54). İki Bebek, Binbaşıyı Davet, Birinci Kat, Beşer, Mebhas-ı Kıhıf ve Netayici, Mektubat, İntikad ve Voltaire isimli telif eserleri vardır. Beşir Fuad, Bir Lokma Ekmeğin Tarihi, Bedreka-ı Lisân-ı Fransevî, Miftah-ı Usul-ı Talim, Usul-ı Talim, Almanca Muallimi, İngilizce Muallimi, Soytarı ve Cinayetin Tesiri isimli eserleri çevirmiştir. O, Ahmet Mithat Efendi’ye yazdığı mektubunda, felsefi mesleğini bilmeyenlere eserlerinde isimlerini verdiği filozoflara bakılmasını tavsiye etmiştir. Onun eserlerinde, Emile Litre (1801-1881), Claude Bernard, Herbert Spencer, Diderot (1713-1784), D’alembert (1717-1783), De La Matrie (1709-1751) ve Ludwig Büchner (1824-1899) gibi filozofların isimleri geçmektedir ki, bu isimler ya materyalist ya da pozitivist görüşe sahip olan filozoflardır. Beşir Fuad, Victor Hugo’nun, matematik bilimine gereği kadar değer vermemesini, her şeyi doğru olarak inceleyememesine, deney ve gözleme değil, hayallere yer vermesine bağlar. Ancak o, Victor Hugo’nun, matematik biliminden tamamen habersiz olmadığını, hele bir kara cümleyi doğru dürüst yazamayan şairlere bakılırsa, ona şairlerin Newton’u gözüyle bakılabileceğini ileri sürer. Çünkü ona göre, Victor Hugo, zaman zaman eserlerinde matematikten bahsetmekten çekinmemiştir. O, “...Hele Ziya Paşa merhumun Terci-i Bend’inde, en parlak ve en çok rağbete mazhar olan parça, kozmografyaya ait bazı özet bilgileri ihtiva eden kısımdır ki, bunun münderacatı on iki yaşındaki mektep çocuklarına mahsus olmak üzere yazılan coğrafya kitaplarının mukaddimesinde gökyüzüne ait verilen başlangıç bilgilere göre bile pek noksandır. Ancak fenne uygun fikir ileri sürmek bir hayli araştırma yapmaya bağlı olup şairlerin çoğu öyle külfete girmekten hoşlanmadığından, şair olmak için müspet ilimleri bilmeye gerek yoktur gibi garip bir mütalâada bulunuyorlar.” (B. Fuad, 1302a: 29-30) şeklindeki ifadeleriyle, şiirin bile pozitif bir niteliğe sahip olması gerektiğini vurgulamaktadır. Gerçeğe uygun olmayan bir şeyin yanlış kabul edilmesi gerekir. Temele bu fikir alındıktan sonra, gerçekle ilgisi olmayan, tamamıyla hayallere dayanan edebiyatın, yanlışlardan başka bir şey getirmeyeceği ortadadır. Zira, Beşir Fuad’a göre, E. Zola’nın, “tahayyül etmemeli, bakmalı, incelemeli ve gördüğünü gerçek için vasıflandırmalı ve tarif etmelidir” şeklindeki ifadesi, bu fikri doğrular niteliktedir. Beşir Fuad, Zola’nın sadece gözlemle yetinmediğini, gözlemlerini deneyle kaynaştırarak yazarın fikirlerini kullanmasına geniş bir alan bıraktığını belirtir. Ona göre, 11 Victor Hugo’nun matematik bilimine gerekli değeri vermemesinin nedeni, deney ve gözlem yerine hayale dayalı bilgilere yer vermesidir. Beşir Fuad’a göre, realiteye bağlı bilgilere itibar edilmelidir. Hatta edebiyatın bile böyle olması gerekir. O, bu konuda Ziya Paşa’nın Terci-i Bendi’nin dahi deney ve gözleme dayanması gerektiği üzerinde durur. O, bu konuda E.Zola ile C. Bernard’ı örnek olarak verir. 12 Türkiye’de Sosyoloji Zola, bu hususta, fizyolojiyi canlandıran Claude Bernard’ın, Tıpta Tecrübe Usûlüne Giriş isimli eserinde ortaya koyduğu esas ilkeleri, edebiyata uygulamakla, bir çok yerlerinde sadece tabip ifadesini, “hikâye-i nüvis” sözünü değiştirmekle yetinmiştir (B. Fuad, 1302a: 182-183). Olaylar, olaylara hiçbir şey Beşir Fuad, deneyin önemi üzerinde dururken, Claude Bernard’ın, “Eser ve ilave edilmeden doğanın olayları değiştirmeksizin, yani tabiat bunları bize ne şekilde arz ediyorsa, öylece bize sunduğu şekilde incelenmelidir. Gözlem incelemek için, basit ve bileşik inceleme vasıtalarını bunlara uygulayana gözlemgösterir, deney bilgili kılar. ci, herhangi bir maksatla, eser ve tabiî hadiseleri değiştirmek, yani tabiatın bize Deney yapan, doğanın bir çeşit sorgu hakimi olmalıdır. arz edemediği, durum ve şekillerde, bunları zuhur ettirmek için, basit ve bileşik İncelenmesi gereken olay, inceleme vasıtalarını kullanana tecrübe eden ismi verilir.” (B. Fuad, 1302a: 184) deney ve gözlem yöntemine bağlı kalınarak incelenmelidir. şeklinde dile getirdiği sözlerine yer verir. Deney ve gözlem yöntemi, O, astronomi biliminin gözleme, kimya biliminin ise deneye dayandığını bekeyfî ve hayalî değil, tamamıyla doğrudan doğruya lirtir. Bazı olaylar gözlemlendikten sonra, bunların meydana gelişini sağlayan serealiteyle ilgilidir. beplerin ne olduklarını düşünmek, gözlem ve deneye dayanan bilimlerin esasını oluşturur. Bundan dolayı her hangi bir olayla ilgili olarak birden bire akla gelen faraziyelerin gerçeğe uygun olup olmadıklarını araştırmak için deneye başvurulur. Beşir Fuad’a göre, “gözlem” gösterir, “deney” ise bilgili kılar. Burada onun dayanağının, Claude Bernard’ın, “Tecrübeci, tabiatın sorgu hakimidir” sözünün olduğunu düşünebiliriz. Beşir Fuad, tasvir edilmesi istenilen bir olayı, bu metoda bağlı kalarak, hakikat ve doğa dairesi çerçevesinden çıkarmadan aynen ortaya koyabilmek için, ne kadar bilgi ve incelemeye ihtiyaç bulunduğu hesaba katıldığında, bu yola giren bir yazarın meziyetinin küçülmeyeceğini, tam tersine artacağını, yükseleceğini ileri sürer. Ona göre, bir deney basit olabilir ama unutmamak gerekir ki bu basit deney bile bir gözlemin sebep olduğu bir fikre dayanmaktadır. Bu fikir ve görüşlerini delillendirmek için o, yine Claude Bernard’a dayanarak, deney fikrinin, keyfi ve hayali olmadığını, gözlemlenen evrenin, aslında bu fikrin bir dayanma noktası bulunduğunu, bir zamanlar hayat sahibi olan canlılar hakkında deney yapmanın imkânsız olduğunun iddia edildiğini, ancak bu iddianın geçersizliğini Claude Bernard’ın ortaya çıkardığını, kimyada, deney metodunun geçerli olduğunu, söz konusu şahsın fizyolojiye uyguladığı metotla bazı gerçekleri keşfederek gösterdiğini belirtir (B. Fuad, 1302a: 184-187). Pozitivizmde, deney ve gözleme dayanmadığı ileri sürülen din ve metafiziğe pek itibar edilmemesi durumuna Beşir Fuad’da da rastlanmaktadır. O, Victor Hugo’nun, “...Köylere İncil ekiniz, her kulübeye Tevrat veriniz, sözüyle, insanları suç ve cinayet işlemekten men etmek için tavsiye ettiği garip tedbir, o nispette tebessümü gerektirir!... En müthiş cinayeti, kötü işleri yapan Borgialar, Cizvitler ilah. İncil’den habersiz miydiler?... Yunan ve Roma medeniyeti, ortadan kalktıktan sonra Hristiyanlığın hüküm sürdüğü yerlerde, bilgisizlik ve vahşetten başka bir eser görülmemiş ve bu vahşet devri tam XIV asır sürmüştür. Avrupa’nın şu andaki terakkileri ise, Hristiyanlığın sona ermeye yüz tuttuğu andan itibaren başlamıştır. Yeni medeniyetin kurucusu olanlar Hristiyan olmalarına rağmen, meslekleri Hristiyanlığa aykırı görüldüğünden zamana göre, kimi işkenceye tabi tutuldu, kimi aforoz edildi” (B. Fuad, 1302a: 119-121) şeklindeki fikirlerini kendisinin, bu husustaki görüşlerine delil olarak verir. O, “Felsefeye dair tavsiye edeceğim, eserler mütalaa edildikten sonra, eserin şairane olan kısımları düşünürümüzden tard ile yalnız ciddi kısımlarını hıfzedersiniz” (B. Fuad, 1302a: 20) demektedir. Burada Beşir Fuad, şairane kelimesiyle, metafiziği kastetmektedir. Metafizik konusunda onun, “...Bendenizin fikrince filozof unvanı- 1. Ünite - 19. Asırda Osmanlı Türk Düşüncesi na layık olanlar, zamanında mevcut olan ilim ve fenlerin hepsine -metafizik gibi şeyleri ilimden saymadığım için, bu kabilden olan şeyler hariçtir -vakıf olmak ve bu vukufunu ciddi eserleriyle ispatlamış olmak gerekir. Ancak XIX. asır, bu sebeple filozoftan mahrum olmaz; çünkü Littre gibi, Auguste Comte gibi bir çoklarını yetiştirdi.” (B. Fuad, 1302a: 31) demesi konuya bakışını yeteri derecede ispatlamaktadır. Ona göre metafizikle ilgilenmek insanı fenden ve dolayısıyla bilimden uzaklaştırır. Beşir Fuad’ın, 19. Asır Türk aydınları üzerinde etkisi olduğunu söylemek biraz zordur. Ancak II. Meşrutiyet’ten sonraki yıllarda pozit