Uzbekistan Business Protocol & Etiquette PDF

РАСУЛОВ А. Г., ТАДЖИЕВ Ш. Ш. ЗАМОНАВИЙ ИШЧАНЛИК ПРОТОКОЛИ ВА ЭТИКЕТИ ИШЧАНЛИК МУНОСАБАТЛАРИДА ЭТИКА ВА М АДАНИЯТ СОВРЕМЕННЫЙ ДЕЛОВОЙ ПРОТОКОЛ И ЭТИКЕТ ЭТИКА И КУЛЬТУРА ДЕЛОВЫХ ОТНОШЕНИЙ  ЗАМОНАВИЙ ИШЧАНЛИК ПРОТОКОЛИ ВА ЭТИКЕТИ ИШЧАНЛИК МУНОСАБАТЛАРИДА...

РАСУЛОВ А. Г., ТАДЖИЕВ Ш. Ш. ЗАМОНАВИЙ ИШЧАНЛИК ПРОТОКОЛИ ВА ЭТИКЕТИ ИШЧАНЛИК МУНОСАБАТЛАРИДА ЭТИКА ВА М АДАНИЯТ СОВРЕМЕННЫЙ ДЕЛОВОЙ ПРОТОКОЛ И ЭТИКЕТ ЭТИКА И КУЛЬТУРА ДЕЛОВЫХ ОТНОШЕНИЙ  ЗАМОНАВИЙ ИШЧАНЛИК ПРОТОКОЛИ ВА ЭТИКЕТИ ИШЧАНЛИК МУНОСАБАТЛАРИДА ЭТИКА ВА МАДАНИЯТ Ўқув қўлланма СОВРЕМЕННЫЙ ДЕЛОВОЙ ПРОТОКОЛ И ЭТИКЕТ ЭТИКА И КУЛЬТУРА ДЕЛОВЫХ ОТНОШЕНИЙ Учебное пособие Ўзбекистон Республикасидаги Конрад Аденауэр номидаги Жамғарма ваколатхонаси ёрдамида ~71 Konrad ^ Adenauer -/ I Stiftung при поддержке представительства Фонда имени Конрада Аденауэра в Республике Узбекистан «ART FLEX» наш риёти Т о ш к е н т - 2018 УЎК 395:327:651.4/9(075) КБК 87.75 Р 24 Р 24 Расулов А.Ғ. Замонавий ишчанлик протоколи ва этикета. Ишчанлик муносабатларида этика ва маданият = Современный деловой протокол и этикет. Этика и культура деловых отношений. [Матн] Ўқув қўлланма. / Расулов А.Ғ., Таджиев Ш.Ш. -Т : «ART FLEX» нашриёти, 2018. -5 6 0 б. ISBN 978-9943-4688-6-3 УЎК 395:327:651.4/9(075) КБК 87.75 О Расулов А. Ғ., Таджиев Ш. Ш., Тошкент, 2018 ISBN 978-9943-4688-6-3 О «ART FLEX» нашриёти, Тошкент, 2018 ЗАМОНАВИЙ ИШЧАНЛИК ПРОТОКОЛИ ВА ЭТИКЕТИ ИШЧАНЛИК МУНОСАБАТЛАРИДА ЭТИКА ВА МАДАНИЯТ Ўқув қўлланма Тошкент - 2018  Расулов А. Ғ., Таджиев Ш. Ш. Ўзбек тилига Исмоилов Ҳ. И. таржимаси Такризчилар: Б. Исломов, Г.В. Плеханов номидаги Россия иқтисодиёт уни­ верситета филиалы «Иктисодиёт назарияси» кафедраси профес­ со р а и.ф.д., Фавқулодда ва Мухтор элчи; И. М авланов, ЖИДУ «Халқаро савдо ва инвестициялар» ка­ федраси мудири, и.ф.д.. Фавқулодда ва Мухтор элчи; А. Файзуллаев, ЖИДУ Музокаралар лабораторияси мудири, сиёс.ф.д., проф., Фавқулодда ва Мухтор элчи; У. Ҳасанов, ЖИДУ «Халқаро алоқалар» кафедраси мудири, сиёс.ф.н. Глобаллаш ув аср и да халқаро ҳамкорлик ва хор и ж и й вакиллар билан турли касбий ва и н сон и й м ун осабатлар ниҳоятда кенг кўламли туе олм оқда. Бу соҳад а халқаро ҳам корликни расм ий ва идоралараро д ар аж ада ф аоллаш - тириш , тур ли ҳ у д у д л а р ва мамлакатлар ж ам оатчилиги ўр таси д аги ўзар о алоқаларни к енгайтириш нинг ҳози р ги там ойиллари ал оҳи да аҳам и ятга эга. Бу ў з навбатида одатий бўл и б қолган расм ий меъёрлар ва од об -а х л о қ қоидалари а со си д а ги мулоқот м аданияти қ оидаларига риоя қилиш ни ва би- лиш ни талаб қилади. К и тобда халқаро протокол ва эти к етни нг асоси й туш ун чалар и ва қоидалари, уларн и нг м еъёр ва қоидаларини хор и ж и й ш ериклар билан мулоқот ва алоқалар пайтида ам алий қўллаш туш ун арл и ва қисқа ш аклда баён қилинади. К и тобн и н г а л оҳи д а боблари хор и ж и й вакиллар, таш килотлар билан ишлаш ва иш чанлик су ҳ б а т ва м узокаралар ол и б бориш , ш ун и н гдек м аълум мамлакат ва ҳу д у д л а р д а ги о д о б -а х л о қ қоидаларининг м уҳи м соҳал ар ига бағиш ланади. К и тоб ў з ф аоли ятида хор и ж и й мамлакатлар билан халқаро алоқалар ва расмий ҳам корлик ол иб борувчи давлат ва хўж ал и к бош қарув органлари, бош қа м уассасалар ва таш килотлар раҳбарлари ва ходим лари, ш ун и нгдек кенг к итобхон лар ом м асига ф ой да бериш и м ум кин. Мазкур ўқув қўлланма Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия уни- верситетининг Ўқув-мегодик кенгашида 2018 йил 30 март 2-сонли баённомаси билан нашрга тавсия этилди.  МУНДАРИЖА МУҚАДДИМА Халқаро ишчанлик муносабатларида протокол ва этикет, масаланинг қўйилиши...................................................................8 1- БОБ. ПРОТОКОЛ, ЭТИКЕТ: ТУШУНЧА, ТАРИХИЙ НУҚТАИ НАЗАРЛАР, АСОСИЙ ПРИНЦИПЛАР, ҚАРАШЛАР Протокол ҳақидаги тушунча................................................... 14 Протокол - тоифалар ва қонун-қоидалар тизими сиф атида.........................................................................................20 Протокол хизмати, протокол и ш и.......................................... 28 Этикет: тушунча, асослари, қисқа тарихи, асосий принциплари.................................................................................. 31 Этикет турлари..............................................................................37 Протокол, этикет, маросим (церемониал): умумийлик ва фарқлари.........................................................................................39 Протокол, этикет, церемониал - дипломатия ва давлатлараро муносабатларнинг муҳим воситаси сиф атида.........................................................................................41 2- БОБ. ХОРИЖИЙ ДЕЛЕГАЦИЯЛАРНИ ҚАБУЛ ҚИЛИШ (ТАШРИФЛАР). ПРОТОКОЛ ВА ЭТИКЕТ МЕЪЁРЛАРИ ВА АМ АЛИЁТ Ташрифлар ва уларнинг турлари.............................................48 Ишчанлик ташрифлари ва уларни тайёрлаш...................... 55 3- БОБ. ИШЧАНЛИК ТАШРИФИНИНГ АСОСИЙ БОСҚИЧЛАРИ ВА УЛАРНИ ЎТКАЗИШ Делегацияни кутиб о л и ш..........................................................66 Ишчанлик суҳбатлари................................................................ 69 Ишчанлик суҳбатларини ўтказишда ёрдам берувчи нутқ стандартлари.................................................................................. 73 Музокаралар: тушунча, умумий тавсиф............................ 77 Ишчанлик музокаралари, уларни тайёрлаш ва ўтказиш. 80 Музокаралар олиб бориш ж араёни.................................... 86 Музокаралар олиб боришнинг тактик усуллари............ 93 Музокаралар олиб боришнинг психологик хусусиятлари.........................................................................100 Музокараларнинг расмий натижалари (хужжатларни расмийлаштириш ва имзолаш)...........................................104 Музокаралар олиб боришнинг миллий ва ҳудудий хусусиятлари................................................................................ 105 Бобга иловалар..................................................................... 116 4- БОБ. ИШЧИ ЁЗИШМАЛАР. ЭТИКЕТ М ЕЪЁРЛАРИ ВА ҚОИДАЛАРИ Расмийхат.....................................................................................124 Табрик хатлари..................................................................... 131 Ишчанлик ёзишмалари техник шаклларининг этикети ва қоидалари.....................................................................................131 Бобга илова........................................................................... 133 5- БОБ. ДИПЛОМАТИИ ИШЧАНЛИК ҚАБУЛЛАР (ЗИЁФАТЛАР) Қабуллар (зиёфатлар) турлари........................................... 140 Қабулларни (зиёфатларни) ташкил қилиш ва ўтказиш. 145 Стол атрофида ўтирганда ахлоқ қоидалари (стол атрофида ўтириш этикети)..........................................................................155 Қабулларда (зиёфатларда) кийиниш этикети ва қоидалари.....................................................................................162 Бобга илова........................................................................... 165  6- БОБ. ХОРИЖДА ИШЧАНЛИК МУОМАЛАЛАРИДА ЭТИКЕТ ВА МАДАНИЯТ Хорижий ишчанлик (хизмат) сафарлари...........................170 Хорижий мамлакатларда қабул қилинган ишчанлик этикети меъёрлари, ахлоқ ва мулоқот қоидалари.......... 174 7- БОБ. ХИЗМАТ ЭТИКЕТИ Хизмат фаолияти жараёнида ахлоқ ва мулоқот этикети ва маданияти.................................................................................. 198 Раҳбарнинг ходимларига нисбатан этик талаблари ва ахлоқ қоидалари...................................................................201 Ходимнинг раҳбарга нисбатан муносабатларида этик талаблар ва ахлоқ қоидалари.......................................... 206 Иш жойида, жамиятда этик меъёрлар ва ахлоқ маданияти..................................................................................208 Телефон орқали мулоқот эти кети.....................................213 Жамоат жойларида этикет ва ахлоқ қоидалари............ 219 Кийим этикети, ишда ташқи кўриниш.......................... 220 ХУЛ О СА.............................................................................. 229 А Д А Б И Ё Т Л А Р................................................................... 233 И Л О В А Л А Р........................................................................ 240 Муаллифлар ҳақида.......................................................... 279  МУҚАДДИМА Халқаро ишчанлик муносабатларида протокол ва этикет, масаланинг қўйилиши Ўзбекистон Республикаси мустақиллигининг бирин- чи йилларидан бошлаб ҳудудда ва халқаро миқёсда фаол ташқи сиёсат олиб бормоқда, ташқи иқтисодий алоқалар м айдонини ж адал кенгайтирм оқда ва ж аҳонн и н г кўпгина халқлари билан маданий-гуманитар соҳадаги алоқаларни изчиллик билан чуқурлаштириб бормоқда. Бугунги кунда халқаро мулоқот фақатгина сиёсат- донлар ва маҳоратли дипломатларнинггина иши бўлиб қолмади. М амлакатнинг давлат ва хўж алик тизими- нинг тўлақонли фаолият юритиши кенг халқаро расмий ҳамкорлик, маҳаллий бошқарув органлари, корхона- лар ва муассасалар, ишлаб чиқариш ва тадбиркорлик таркиблари, ижтимоий ташкилотлар, ижодий уюшма- лар, маданият муассасалари соҳалари бўйича хорижий вакиллар билан турли касбий ва инсоний алоқалар ўрнатиш зарурати билан чамбарчас боғлиқ. Халқаро мулоқотда олимлар ва ёзувчилар, шифокорлар ва жур- налистлар, рассомлар ва спортчилар, кўпгина соҳалар вакиллари етакчи ўрин тутмоқда.  Ш у муносабат билан бизнинг вакилларимиз кас- бий билимлардан таш қари мулоқот ва алоқа чоғида мулоқотнинг умумэътироф этилган халқаро меъёр ва қоидалари ҳақидаги билимларни ўрганиш лари ва кўникмаларни ҳосил қилиш лари лозим. Бу нафақат юқори давлатлараро, балки идоралараро ва бошқа ҳар қандай даражаларда ҳам муҳимдир, негаки инсоннинг умумий маданияти ҳам ўз мамлакатида, ҳам хориж- га борганда чет элликлар билан мулоқотлар чоғида, айниқса, аниқ кўриниб қолади. Ш унинг учун ҳар бир инсон касби, ижтимоий мақоми, миллати, эътиқодидан қатъи назар нафақат халқаро мулоқот, балки ишда, од- дий ҳаётда ҳам мулоқот этикаси ва умумэътироф этил­ ган ахлоқ қоидаларини ўзлаштириши ва уларга амал қилиши лозим бўлади. М аълум ки, давлатлар ва уларн и н г вакиллари мулоқотида умумэътироф этилган меъёрлар ва қои- даларга амал қилинади, улар халқаро дипломатик про­ токол ва этикет ёрдамида амалга оширилади. Айни пайтда протокол ва этикет, мулоқот санъати ва мадани­ яти халқаро инчанлик ҳамкорликда иштирок этаётган У збекистан Республикаси давлат хизматчилари, биз- несменлар, менежерлар, бошқа кўплаб мутахассисларга ҳам зарур бўлади. Бу, биринчидан, Ўзбекистонда шакл- ланиб келаётган бозор муносабатларига замонавий ва маданиятли хусусият бахшида этиш га имкон беради. Иккинчидан, миллий анъаналардан ва хусусиятлардан тўғри фойдаланган ҳолда протокол ва этикет меъёри ва қоидаларига амал қилиш фаолият сифати ва самарадор- лигига ижобий таъсир ўтказиши мумкин. Ёки, аксинча, протокол, этик меъёрлар ва талабларнинг умумэъти- роф этилган қоидаларини билмаслик ва уларга амал қилмаслик расмий ва шахслараро мулоқотни анчайин қийинлаштириши мумкин. Табиийки, расмий доиралар, жамоатчилик ва бошқа тузилмалар вакиллари ўзаро мулоқотда ўз фаолияти соҳасига тегишли бўлган протокол ва этикетлар меъ- ёрларига амал қиладилар, улар маълум маънода бир- бирига ўхшаш бўлса-да, дипломаток қарор ва этикетлар- дан анчайин фарқ қилади. Бу ерда, хусусан, чет эллик вакиллар билан учраш увни тўғри ташкил қилиниши, хорижий шериклар билан расмий суҳбатлар, музокара- лар, ёзишмалар олиб бориш, қабуллар ташкил қилиш, тегишли тарзда кийиниш ва бошқа кўпгина кўникмалар ҳақида ran кетмоқда. Расмий ташкилот, инсоннинг нафақат расмий обрўси, унинг ўз ишини яхши билади- ган ва ўзига ишонган ҳамкор сифатидаги имижи, балки у вакил сифатида иш кўраётган халқ ва мамлакатнинг обрўси ҳам ана шуларга боғлиқ бўлади. Ҳозирги пайтда бутун дунёда ва республикамизда ҳам ишчанлик муносабатлардаги протокол ва этикет ма- салаларини ўрганишга бўлган қизиқиш ва эътибор сези- ларли ортиб бормоқда. Протокол ва этикетлар меъёр ва қоидаларнинг ҳаммабоплик хусусияти улардан нафақат халқаро муносабатларда, балки халқаро расмий мулоқот тадбирларини ўтказишда ва хорижий ҳамкасблар билан алоқалар ўрнатишда қўллаш имконини назарда тутади. Х ориж ий вакилларни қабул қилиш , иш чанлик суҳбати ва музокараларни ўтказиш, ишчанлик ёзиш- малари олиб бориш, расмий қабул маросимларини ташкил этиш, протокол ва этикет қоидалари меъёрлари кабилар китобдан асосий ўрин эгаллаган. Китобдаги ҳар бир мавзуда дипломатик ва ишчанлик амалиётида қўлланиладиган бир қатор ишланмалар, схемалар, на- муналар мисол сифатида келтирилади. Хизмат фаолиятини сезиларли жадаллашувида дав- лат хизматлари томонидан мулоқот этикаси ва мадания- тига оид маълум қоидаларга амал қилиши билан боғлиқ масалалар алоҳида долзарблик касб этади ва шу муно- сабат билан китобда хизмат фаолияти жараёнида таш- килот ва муассасалар ходимлари амал қилишлари лозим бўлган умумэътироф этилган баъзи ахлоқ қоидалари ва касбий этика меъёрлари баён этилган. Китоб халқаро алоқа ва ҳамкорлик билан шуғул- ланувчи давлат ва хўжалик бошқарув органлари, турли муассасалар ва ташкилотлар раҳбарлари ва ходимлари, тадбиркорлар ва бизнес ходимлари учун мўлжалланди. У умумкасбий олий ўқув юртлари ўқитувчилари, ма- гистрлари ва талабалари ҳамда барча халқаро ишчан­ лик алоқалар, умуман халқаро муносабатлар билан шуғулланишга интилаётганларга фойда бериши мум- кин. Китоб кенг китобхонлар оммасининг эътиборини тортиши мумкин.  1-БОБ. ПРОТОКОЛ, ЭТИКЕТ: ТУШУНЧА, ТАРИХИЙ НУҚТАИ НАЗАРЛАР, АСОСИЙ ПРИНЦИПЛАР, ҚАРАШЛАР  Протокол ҳақидаги тушунча Китобда қаламга олинган асосий масалани кўриб чиқишдан аввал у мумий кўринишда бўлса ҳам «про­ токол» ва «этикет» тушунчаларининг тарихий, назарий, амалий ва бошқа бир қатор хусусиятларига тўхталиб ўтиш лозим топилди. Ю қорида таъкидланганидек, давлатлар ва уларнинг вакиллари мулоқотида амалда дипломатик протокол, қисқача протокол ёрдамида амалга ошириладиган маъ- лум қоидалар ва меъёрлар, анъаналар ва шартлилик амалда бўлади. „ « П р о т о к о л » с у зи ю н о н ч а Протокол г тушунчаси изоҳи «protokollon» (protos - биринчи, kola - клейлаш) сўзидан келиб чиққан. Кенг омма орасида у турли хилдаги, баъзан царама- царш и т уш ут аларни изоҳлаш у ч ун қулланади. Б у кўпроц турли даврларда «протокол» туш унчасига тур­ лыча изоҳ берт ганлиги билан боглиц. Ўрта асрларда бу термин «игичанлик ҳуж ж атининг асл нусха эканлигини тасдицловчи биринчи саҳифа» сифатида тушунилган. Кўринадики, бу тушунча ҳужжатларни расмийлашти- риш қоидаларига ва архив ишини юритишга тегишли бўлган. Ҳозирги кунимизда ҳам бу термин маълум бир ҳаракат ларни ҳуж ж атли расмийлаш т ириш да игила- тилади, масалан, цандайдир маж лис протоколы тузи- пади, йўл ҳаракат и цоидалари бузилганда прот окол тузилади ва ҳ.к. X V II аср бош ларида протокол «бир мавқедаги ш ахслар орасидаги алоқа қоғозларини тартиблаш учун фойдаланиладиган қоидалар мажмуи»ни англат- ган.1 Қизиқарлиси шундаки, ўша даврларда протокол сўзининг маъноси кенг бўлмаган. 1690 йилдаги француз луғатида бу тушунча «чиқиш қилаётганнинг орқасида туриб, мабодо у матнни ёдидан чиқариб қўйса, уни эслатиб турадиган шахе»12 маъносида берилади. Агар бу туш унча протокол тузувчи ходимнинг кўплаб ва турли хилдаги вазифаларидан бирини англатса, бунда юқоридаги изоҳга қўшилиш мумкин. К ейинчалик «прот окол» сўзи дипломат ия ва дип­ ломат ии хизмат га нисбат ан қуллана бошланди. П ро­ токол дипломатии ҳуж ж ат ларни расмийлаш т ириш цоидаларидан т аш цари маросим (цадимда протокол моросим деб юритилган) ва эт ика масалаларини ҳам қамраб олди. Ҳозирги пайт да «дипломатии протокол» тушунчасига, мутахассислар фикрига кура, куйидагича т улакрнли ва а н щ таъриф берилади: дипломатии про­ токол - ҳукуматлар, ташци игилар вазирликлари, дип­ ломат ии ваколатхоналар ва расм ий шахслар томони- дан амал цилиниши лозим бўлган умумэътироф этилган цоидалар, шартлилик ва анъаналар маж муидир.3 Протокол меъёрлари давлат лар томонидан ихти- ёрий равиш да цабул цилинади ва муст ацил давлат лар ҳукуматлари, уларнинг турли дараж адаги раҳбарлари 1 Le Robert. Француз тилининг тарихий лугати. -Париж, 1992. 2 Цит.: L. Dussault. Le protocole. Instrument de communication. -Montreal, 2001. R 21. 3 Дипломатический словарь. Том 2. -M.: Наука, 1985. С.433. ва вакиллари ўрт асидаги ўзаро алоцалар шакллари тар- т ибга солинади. П рот окол (диплом ат ии) хориж ий доим ий ва муваццат дипломат ии ваколат хоналар ва уларнинг ходимлари, халцаро т аш килот лар вакиллари ва улар­ нинг мансабдор гиахслари фаолиятини белгилаб беради, расм ий ва шахсий ёзишмалар, алоқалар ва мулоцотлар цоидаларини белгилайди, ш унингдек ўт казилаёт ган расм ий цабуллар ва маросимларни т артибга солади ва бошцаради. Протокол нафақат дипломат ва расмий шахснинг, балки ҳар бир инсоннинг даражасига қараб жамиятдаги ўрни, ҳурмати ва иззатини таъминлайди. _ Дипломатик протоколни қўлланиш соҳа- Протоколни қўлланиш си ниҳоятда кенг ва давлат ташқи сиёсий соҳалари * фаолиятининг деярли барча соҳаларини қамраб олади. Аммо янги давлат тан оли- наётганда, дипломатик муносабатлар ўрнатилаётганда, дипломатик ваколатхоналар бошлиғи тайинланаётганда, ишонч ёрлиғи такдим этилаётганда сухбат, музокаралар олиб борилаётганда, шартномалар ва келишувлар имзо- ланаётганда, учрашувлар ташкил қилинганда, расмий делегациялар кузатилаётганда, халқаро кенгаш, конфе- ренциялар йиғилганда, дипломатик ёзишмалар олиб борилганда, дипломатик корпус билан вакиллик ишла- ри юритилганда, турли байрам ва мотам воқеаларига муносабат билдирилганда, байроқ, мадҳия, герб каби давлат рамзларига муносабатда дипломатик протокол меъёрларига аниқ риоя этиш зарур.  БМ Т ва ун и н г махсус бўлинм алари, ш унинг- дек ҳудудий (ШҲТ, МДҲ, ЕИ, АСЕАН ва бош қа) бўлинмалардан иборат халқаро ташкилотларда қабул қилинган протокол меъёрлари ва коидалари асосини хам дипломатик протокол ташкил қилади. БМТ ва ЕИ сингари халқаро ташкилотлардаги протоколнинг муҳим вазифаси ташкилотларга янги давлатни аъзо сифати- да қабул қилинишини расмийлаштириш, аъзо бўлган мамлакатлар давлат байроғини кўтариш, делегация ва меҳмонларни кутиш, йигилиш пайтида мамлакатлар делегацияларини жойлаштириш, доимий ваколатли аъзо мамлакатлар ходимлари ва шахсларнинг дахлсизлиги ва мақоматини таъминлаш кабилардан иборат бўлади. Табиийки, дипломатик протокол қўлланиладиган соҳаларнинг ҳаммаси ҳам юқорида тўла кўрсатилмади. Протокол қоида ва меъёрлари фақатгина айрим шахс- лар ёки дипломатлар эҳтиёжи натижасидагина вужудга келиб ривожланмади, балки муваффақиятли диплома­ тик амалиётни қўллашнинг муҳим шарти бўлиб қолди. Протокол ёрдамида кўпинча давлатлар ўртасидаги му- носабатлар хусусияти кўрсатилади ва у давлат ташқи сиёсатининг мақсад ва вазифаларига бўйсундирилади. Дипломатик протокол этикет, шунингдек церемо­ н и а л а ўз ичига олади. Шу сабабли кўпинча «протокол»ни «этикет» тушун- часи билан чалкаштириб юборишади. Протокол ўзининг дипломатик протокол билан боғлиқ асил маъносида |Да влатлар-ўртаеидаги раемий т рдбирларга нисбатан {кфлйаиаДй, этийёт эёа лрбтокбАщинг ажралмас қисми |сифатйда хусуШ й ^н бсабатларни англатади. Протокол- га амал қилмаслик бундай (яъни, давлатлараро) муноса- батларнинг субъектларида акс этиши мумкин, этикетга амал қилмаслик эса рўй берган ҳолатга тўғридан-тўғри боглиқ бўлганларгагина ўз таъсирини ўтказади. Ма- салан, хорижлик юксак мартабали меҳмон шарафига уюштирилган қабулда биринчи бўлиб нутқ сўзлаш - бу протокол, нутқ пайтида гаплашмаслик ёки овқат емас- лик - бу этикет. Бошқача айтганда, агар протокол давлат- лар ўртасидаги яхши муносабатлар ва ҳурматни намоем қилса, этикет эса давлат ва жамоат арбоблари, дипло- матлар, бизнесменлар ва умуман одамлар ўртасидаги яхши муносабат ва ҳурмат белгиси ҳисобланади. Этикет қоидалари ва меъёрлари абадий эмас, давр- лар ўзгариши, табиийки, унга ўзгартиришлар кирита- ди. М асалан,.аста-секин давлатларни вужудга келиши билан давлатлараро дипломатик этикет пайдо бўлди. Унинг бошқа турлари ва кўринишлари ҳам мавжуд, уму­ ман олганда эса бу одоб-ахлоқ, маиший ва жамиятда мулоқот маданиятлари билан боғлиқ меъёрлар ва тао- миллар маданиятининг муҳим қисми этикетдир (кейин- ги бобда бу ҳақида батафсил сўз юритилади). Энди церемониал ҳақида бир неча сўз. Бу сўз қандайдир тадбирни тантанали бажариш маъноси- ни беради. Дипломатик соҳада бу олий даражадаги раҳбарларнинг хорижий давлатларга ташрифида расмий учрашувлар маросими, хорижий давлатлар элчилари томонидан мамлакат раҳбарига ишонч ёрлиғини топ- шириш маросими, спортда қандайдир спорт тадбирини очилиши (ёки ёпилиши) маросими (масалан, олимпиада ўйинларида), сарой ҳаётида подшога тож кийдириш ма- росими, одатдаги ҳаётда тўй маросими кабилар бўлиши мумкин. О датда, маросим урф -одатлари ва анъаналари қадимги халқ удумлари, расм-русумларидан келиб чиқади. Турмуш қуриш, диний удумлар, уруш эълон қилиш ва албатта, дипломатик муносабатларнинг бар- часи қатъий белгиланган қоидаларга асосан тартибга солинган. Энг аввало, сарой маросимига қадимги Ю нонис- тонда асос солиниб, Қадимги Рим ва Византия им- периясида церемониалнинг бутун нозикликлари иш- лаб чиқилган. Кўпгина Қадимги Ш арқ маданиятлари, қадимги ва ўрта асрлар Ш арқ давлатлари амалиёти ма- росимга катта таъсир ўтказди. Мисол учун археологлар қадимий Самарканд шаҳридаги Афросиёб харобалари- дан VII асрга оид ноёб деворий сурат топганлар, унда Самарканд ҳукмдори Вахруман чет эллик элчиларини қабул қилаётган маросим тасвирланган. Ҳозирги кунларда ўтган даврларнинг кўпгина удум­ лари ва расм-русумлари замонавий давлат протоколи ва маросимининг уйғун тизимига кириб келди. Ҳар бир давлатнинг расмий маросимида унинг мустақиллиги ва жаҳон миқёсидаги даражаси, қадрияти, давлатнинг ўтмиши ва ҳозирини таъкидлаб кўрсатишга интилиш сезилади. Замонавий давлатларда маросимларни ўтказиладиган (масалан, давлат раҳбарининг лавозими вазифаларини баражаришга киришиш маросими, юксак мартабали меҳмонни расмий кутиб олиш маросими ва бошқалар) амалга ош ириш нинг сиёсий ва дипломатик моҳияти давлатнинг ўз мустақиллик мақомини намойиш этиш, ҳам таш қи дунёда ва ҳам мамлакатда ўз мавқеини мустаҳкамлашга интилиши билан боғлиқ. Давлат маро- симларининг у ёки бу элементлари, уларнинг даражаси ва тантанаворлиги кўпроқ сиёсий буёққа эга бўлади ва у ёки бу мамлакатнинг, унинг халқининг улуғворлиги, фаровонлиги ва тинчликсеварлигини таъкидлайди, мил- лий анъаналар ва урф-одатларни намойиш қилади. Протокол - тоифалар ва қонун- қоидалар тизими сифатида Дипломатик протокол барча церемониал-протокол ишларининг негизи бўлиб қолган категориялар ва энг муҳим қонун-қоидаларнинг бутун бир тизимидан ибо- рат бўлади. Протокол та- Протокол қоидалари ҳақиқий урф- рихий тоифа одат сифатида мулоқотда турли таомил- сифатида ларга ва расм-русумларга қатъий амал қилиш натижаси сифатида энг содда давлатчилик шакл- лари ташкил бўлган пайтда шаклланди. Давлатларнинг пайдо бўлиши ва уларнинг ўртасида кўп даражали алоқаларни ривожланиши билан прото­ кол меъёрларини ўз ичига олувчи давлатлараро мулоқот меъёрлари шакллана бошлади. Масалан, Қадимги Миср ва Қадимги Ш арқнинг бошқа давлатлари, Қадимги Рим элчилар жўнатганлар ва қабул қилганлар, ўзаро музока- ралар олиб борганлар, ўз чегараларини белгилаганлар, уруш эълон қилганлар ва вақтинчалик сулҳ тузганлар, асирлар алмашганлар. Бу барча ишлар маълум ва энг муҳими, икки томонга маъқул бўлган қоидалар ва тао- миллар асосида тантанали вазиятда амалга оширилган.  Ҳар бир тарихий босқичнинг ўз дипломатик про- токоли ва маросими бўлган, уларда нафақат мамлакат- нинг анъаналари ва урф-одатлари, балки шу халқнинг ва унинг ҳукмдорининг маданият даражаси ҳам акс этган. Тарихий манбалар Марказий Осиё худудида вужудга келган давлатларда дипломатик фаолият анчайин фаол бўлганлигидан дарак беради. Айниқса Амир Темур- нинг давлатида дипломатия юксак даража ва такомил- га эришди. Унинг даврида элчиларни қабул қилиш ва уларни ҳукмдор билан учрашувини ташкил қилиш би- лан шуғулланувчи махсус хизмат бўлган, шу муносабат билан махсус мирзо (маросимлар бошлиги) мансаби таш кил этилган. Саройда хорижий элчиларни қабул қилиш махсус протокол ва маросимга кўра таш кил қилинган, унда давлатнинг қудрати, мустаҳкамлиги ва улуғворлиги, халқ ва ҳукмдорнинг маданият даражаси ва меҳмондўстлиги намойиш этилган. Икки томонлама ҳам кўп томонлама Халқаро тоифа дипломатия тизимида, умуман халқа- ро муносабатларда протокол доимий равишда мавжуд бўлган ва ҳозир ҳам мавжуд. Табиийки, протокол меъёр- лари ҳар бир мамлакатда фарқланиши ва миллий, тари­ хий ва диний анъаналар туфайли ўзига хосликка эга бўлиши мумкин, аммо улар ўз моҳиятига кўра умумэъ- тироф этилган халқаро меъёрлар ва коидаларга зид бўлмайди. Протокол Замонавий протокол меъёрлари бутун ҲУКУКИЙ катего- дунёда тан олинган қоидалар ва тао- рия сифатида с ^ м илларга асослан ади, бу халқаро ҳуқуқий аҳамиятга эга. Умуман, дипломатик фаолият- нинг бирорта соҳаси дипломаток протокол ва маросим сингари турли қарама-қарши фикрларга ва доимий тор- тишувларга сабаб бўлган эмас. Ш унинг учун диплома­ ток протокол ва маросимлар қоидалари ҳамда меъёрла- рини тизимлаштириш ва мослаштириш, уларга ҳуқуқий мақом бериш зарурати барча даврларда мавжуд бўлган. 1815 йилдаги Вена конгресси ва М уқаддас итти- фоқнинг 1818 йилдаги Аахен конгресси шу мақсадларга, хусусан дипломаток ваколатхоналарнинг бошлиқлари (яъни элчилик ҳуқуқи бўйича) орасида етакчини белги- лашга бағишланди. Бу конгрессларда қабул қилинган ҳужжатлар, албатга, ҳали такомилдан йироқ эди, аммо ўз даври учун муҳим сиёсий ҳужжат бўлиб қолди ва деярли 150 йил халқаро муносабатлар меъёрлари ва қоидалари, шунингдек протокол ва маросим масалала- рини тартибга солиб келди. XX аср иккинчи ярмида дунё харитасида кўплаб янги давлатларни пайдо бўлиши ва дипломаток вако- латхоналар тизимини ривожланиши халқаро муноса­ батлар қоидалари ва меъёрларини, шунингдек протокол соҳасини кодлаштириш бўйича янги ҳуқуқий ҳужжатлар ишлаб чиқиш ҳақидаги масалани кун тартибига қўйди. Бу соҳада дастлаб Миллатлар лигаси, сўнгра БМ Т ва унга аъзо давлатлар кўплаб йиллар давомида тайёрлан- ган 1961 йилдаги дипломаток муносабатлар Вена кон- венцияси, шунингдек 1963 йилдаги консуллик муноса­ батлар ҳақидаги Вена конвенцияси катта аҳамиятга эга бўлди. Ҳозирги пайтда бу умумэътироф этилган халқаро ҳуқуқий ҳужжатларга 189 давлат қўшилди (Узбекистан Республикаси 1992 йил и 2 мартда бу конвенцияларга расман қўшилди). Халкаро Бу принцип энг қадимий ҳисоб- хушмуомалалик ланади ва хорижий давлат нимаики принципи тажассум этса, ҳаммасига ҳурмат би- лан муносабатда булишни назарда тутади. Ҳамкор давлатда ҳукумат бош лиғини мансабга сайланиши, миллий байрамлар, давлатнинг биринчи раҳбарларидан бирортасининг вафоти, шунингдек одам- лар қурбон бўлишига олиб келган табиий ва техноген фожиалар каби у ерда рўй берган воқеалар муносабати билан давлат раҳбарига телеграмма юбориш хушму- омалалик ва ҳурмат кўриниш ининг кўпроқ учрайди- ган шакли ҳисобланади. Давлат раҳбарларини телефон орқали табриклаш, таклиф қилиш, таъзия билдириш, ўзаро манфаатдор бўлган турли масалаларни муҳокама қилиш ҳозирги пайтда кенг тарқалган мулоқот саналади. Турли ташрифлар билан мамлакатга келган делега- цияни транспорт воситалари билан таъминлаш, меҳмон- хоналарга жойлаштириш, овқатлантириш ва ўзаро ке- лишувга асосан кутиб олиш, кузатиш ҳамда ташриф доирасида бошқа протокол тадбирларини ўтказиш ка- биларда халкаро хушмуомалалик принциплари намоён бўлади. Халкаро хушмуомалалик принциплари давлатнинг герб, мадҳия ва байроқ каби рамзларига нисбатан ҳур- матни талаб қилади, бу улардан умумэътироф этилган протокол меъёрлари ва анъаналарига кўра қатъий бел- гиланган ҳолатлардагина қонунчиликда кўрсатилган шаклда фойдаланишни назарда тутади. Давлат рамз­ ларига нисбатан халқаро хушмуомалалик ва ҳурмат қоидаларини атайлаб бузиш давлат мустақиллигига нис- батан ҳурматсизлйк, унинг иззати ва қадр-қимматини камситиш ва ҳақорат қилиш сифатида қаралади. Таъкидлаш жоизки, халқаро хушмуомалалик қисқа кўринишда бўлса ҳам ҳамма жойда, ҳатто урушаётган мамлакатлар ўртасида ҳам кўринади. М авқе ёки прот окол м авцеи принципы. У рта аср- ларда мавқелик принципи турли мамлакатлар вакил- ларининг қироллари ва императорлари унвонининг қадимийлик даражасига қараб босқичма-босқич жой- лашувини назарда тутган. Бу принцип ёрдамида халқаро ҳужжатларни тасдиқлаш да давлатнинг мавқеи, дип- ломатик ваколатхоналар бош лиқларининг мавқеи ва халқаро муносабатлардаги бошқа кўпгина жиҳатлар аниқланади. Мисол учун халқаро иккиёқлама ва кўпёқлама ҳуж- жатларни имзолашда ҳар бир иштирокчи давлатнинг мавқеига қараб фахрли жойни эгаллаш ҳуқуқи берила- ди. Бунинг маъноси шундаки, имзоланаётган ҳужжатда ҳар бир давлатга навбати билан биринчи ўрин бери- лади. Навбатдаги давлатнинг вакили рўйхатнинг бо- шига ўтади ва фахрли жойда ўзининг имзосини қўяди, агар имзо қўяётганларнинг номлари бир қаторга ёки юқоридан устун қилиб жойлаш тирилган бўлса, чап- га имзо қўяди. Ҳар бир давлат ўзининг номи биринчи қўйилган келишувнинг имзоланган асл нусхасини олади. Дипломатик ваколатхоналар бошлиқларининг мавқеи ишонч ёрлиқлари тақдим этилган сана билан белгила- нади. Тайинланаётган элчи давлат бошлиғига ёрлиқни қанчалик эрта берса, бу билан мамлакатдаги хорижий элчилар орасида у фахрлироқ ўринни эгаллайди.  Таъкидлаш жоизки, бизнинг мамлакатимизда, жами- ятимизда мавқе барча аҳоли турмушининг катьий чега- расини ташкил этади, бу айниқса кишиларнинг ёшидаги ва хизматидаги муносабатларда кўринади. Унг цул принципы ёки цоидаси шуни англатадики, жой соҳибининг ўнг қўли томонидаги урин фахрли жой ҳисобланади. Барча даврлар ва турли маданият- ларда соҳибнинг ўнг қўли томонида ўтириш, туриш ва юриш фахрлироқ ҳисобланган. Бу қоидага расмий про­ токол амалиётида ҳам, умумфуқаро этикетида ҳам риоя килинади. Бу принцип бўйича давлатлар делегацияла- рини музокаралар ва конференциялар столи атрофида жойлаштириш, маросимларда расмий шахсларни жой- жойига қўйиш, тушлик ва кечки овқат чоғида тартиб- га кўра ўтқазиш кабилар вариантларининг бутун бир тизими мавжуд. Ўзаро ҳурмат принципы. Бу принцип ўтмишдаги ва замонавий протокол амалиётида энг кўп фойдаланила- диган принцип ҳисобланади. Утган асрларда бу прин­ цип дипломатга хорижий монарх саройидан элчига ва унинг шахси орқали ҳукмдорига халқ ўз мамлакатида қандай ҳурмат кўрсатилган бўлса, худди шундай эъти- бор белгиларини талаб қилиш имконини берган. Ш у кунларда ўзаро ҳурмат принципи дипломатик вакиллик бошлиғини тайинланишида, дипломатик дахл- сизлик ва имтиёзни таъминлаш сингари халқаро муно- сабатларнинг барча соҳаларида қўлланмокда. Хорижий делегациянинг таш рифи чоғида ўзаро ҳурмат принципига амал қилинишига алоҳида эъти- бор берилади, бунда хорижий давлат вакиллари уларни қабул қилаётган мамлакат вакилларини илгари қандай ҳурмат билан қабул қилган бўлса, шу дараж адаги қабулни талаб қилиш ҳуқуқига эга. Агар сизнинг ташкилотингиз ёки идорангиз хори- жий шериклар билан алоқа қилса ва делегациялар ал- машса, бунда, табиийки, сиз ва сизнинг вакилларингиз ўзаро ташриф ва алоқаларда бир-бирингиздан (қабулда, жойлаштиришда, ҳамкорликда, транспорт билан таъ- минлаш да, маданий дастурларни таш кил қилиш да ва овқатланишда) тенглик муносабатларини кутишга ҳақингиз бор. Протокол учрашуви амалиётида ўзаро ҳурмат прин- ципини қўллаш қамрови ниҳоятда кенг. 1958 йили СССРнинг АҚТТТда қайта тайинланган элчиси Москвага махсус самолётда келди, негаки АҚШ элчиси СССРга бир неча марта махсус самолётда келган эди. Утмишда ўзаро ҳурмат принципларига жуда қатгиқ амал қилинган эди. Немис тадқиқотчиси Бернд Руланд- нинг ёзишича, Пруссия қироли Буюк Фридрих Парижга вакил сифатида Биринчи Силезия уруш ида (1740-42 йй.) қўлидан айрилган полковникни юборганда, фран­ цуз томони Пруссияга оёғидан ажралган дипломатини юбориб ўз муносабатини билдирган.1 Н авбат принципы ўзаро ҳурмат принципига ўхша- шиб кетади, бунда олий ёки идоралараро турли дара­ жадаги ташрифлар навбат билан гоҳ бир, гоҳ бошқа томонга амалга оширилади. Бу тартиб фақат жиддий вазиятлар вужудга келгандагина ўзгариши мумкин. 1 Ruland Bemd. Affarenund Karrierenim Weltreichder Diplomaten. -Bayreuth, Hestia, 1966.  Тенглик принципи. Бу принцип БМТ Уставида қайд этилган ва давлатлараро муносабатларнинг замонавий тизими, шунингдек протокол масалаларининг асосий қоидаси ҳисобланади. Бу принцип катта ва кичик мам- лакатлар ўртасидаги фарқни, бирорта мамлакатга аф- заллик берилиши ҳолатини бартараф этади. Айниқса, афзаллик кўпёқлама халқаро учраш увлар, конферен- циялар ёки симпозиумлар ўтказилаётган пайтда аниқ кўринади. Вакилларни жойлаштиришда, уларни сўзга, музокараларда чиқишларида мамлакат ва унинг вакили- ни мавқеидан қатъи назар барча вакилларга тенг ҳуқуқ берилади ва бир хилда ҳурмат кўрсатилади. БМТнинг инглиз, француз, испан, хитой, рус ва араб тиллари- дан биридан иборат конференция расмий тилининг ёки қабул қилаётган мамлакат давлат тилининг алиф- боси тартиби бўйича давлат вакилларини жойлашти- риш - бу халқаро даражада умумэътироф этилган қоида ҳисобланади. Юқорида таъкидланган бир давлатнинг бошқасига нисбатан дўстона муносабатларни турли кўринишларда намоён бўлиши халқаро протокол ва хушмуомалалик- нинг таркибий қисмлари ҳисобланади. Айнан шулар бизнес, расмий ва тадбиркорлик муҳитларида амал қилинадиган меъёр ва қоидалар ҳисобланади. П ро­ токол қоидаларини атайин ёки ҳатто беихтиёр бу- зиб қўйиш ҳам давлат мустақиллигига ҳурматсизлик, унинг шарафи ва обрўсини камситиш ва ҳақорат қилиш ҳисобланади. Кўп ҳолларда расмий обрў ва бизнесдаги муваффақият шуларга боғлиқ бўлади.  Протокол хизмати, протокол иши Протокол меъёрларига амал килиш ва маълум рас- мий таомил ва маросимларни амалга оширишга зару- рат пайдо бўлиши билан протокол билан боғлиқ маро- симий ишлар ва шундай хизматлар фаолияти вужудга кела бошлади. Ҳар бир мамлакатнинг протокол хизмати турлича номланиши ва турлича бўйсунишга эта бўлиши мумкин, аммо тахминан бир хилдаги мақсад ва вазифа- ларни бажарилишини таъминлайди. Турли давлатларда протокол тизими уларнинг та- рихий ўзига хослиги, конституциявий курилмаси, анъ- аналари ва бошқа объектив ва субъектов омилларни ҳисобга олинган ҳолда йўлга қўйилган. Бир қатор мам- лакатлар марказлашмаган ташкилий протокол тизимига эта, бунда протокол бўлинмалари давлат бошқарувининг турли органларида, масалан, давлат бошлиқлари аппа- ратида, ҳукуматларда, парламентларда, ТИВда, шунинг- дек халқаро ҳамкорликни амалга оширувчи вазирликлар ва идоралар таркибида фаолият кўрсатади. Йирик ком- паниялар ва корпорациялар таркибида ҳам протокол хизмати бўлиши мумкин. Бош қариш нинг якка ҳокимлик шаклига асослан- ган мамлакатларда бу хизмат қуйидагича икки шаклда бўлади, яъни бири саройда мавжуд бўлиб, гофмаршал (сарой маршали) томонидан бошқарилади, бошқаси таш қи ишлар идораси таркибида бўлади. Республи­ ка тузумли мамлакатларда, одатда, протокол хизмати ташқи сиёсат идорасининг бир қисми ҳисобланади. Турли даражага эга бўлган давлатларнинг мансаб- дор шахслари халқаро алоқаларини протокол таъмин- лашда ягона давлат сиёсатини олиб бораётган асосий мувофиқлаштирувчи органнинг марказлашган прото­ кол тизими мавжуд бўлган давлатлар ҳам бор. Франция, Италия, Япония давлатларининг протокол хизмати бу тизимга мисол бўлиши мумкин. Лекин протокол хизма- тини бундай тақсимлаш шартли ҳисобланади, кўпинча бир мамлакатда бир пайтнинг ўзида у ёки бу тизим элементларини кузатиш мумкин. Дипломатик протокол хизмати ҳар қандай давлатнинг ташқи ишлар идорасида мавжуд. Ўзбекистонда Ўзбекистон Республикасида Давлат давлат протоколи протоколи ва протокол амалиётини ва протокол вужудга келиши ва амалга ошиши хизмати бевосита ун ин г давлат мустақил- лигига эришуви билан боғлиқ. Бу тарихий воқеанинг биринчи кунларидан бошлаб Узбекистон хорижий мам- лакатлар ва халқаро таш килотлар билан бевосита мулоқотга кириша бошлади, бу жаҳон тажрибаси асо- сида янги давлат протоколи, маросими ва ўз протокол амалиётини шакллантиришни талаб қилди. Узбекистон давлат протоколи ва протокол амалиёти ҳуқуқий жиҳатдан 1961 йили қабул қилинган Диплома­ тик алоқалар тўғрисидаги Вена конвенцияси, бошқа бир қатор халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар, шунингдек умумэъ- тироф этилган халқаро ҳужжатлар қоидаларидан келиб чиққан ҳолда республика меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлари кабиларга асосланади.1 1Бизнинг мамлакатда ушбу йўналиш бўйича: ЎзР ВМ нинг 1994 йил 23 мартдаги 158-сонли «Ўзбекистон Республикаси ташкилот раҳбарлари ва делегациялари- нинг хорижга ташрифи ва хорижий делегацияларни, давлат ва сиёсий арбобларни қабул қилиш тартиби ва уш бу мақсадлар учун давлат бюджетидан ажратилган маблагларни сарфлаш тартиби ҳақида»ги Низоми ҳамда ЎзР ВМнинг 2001 йил  Бугунги кунда Ў збекистон Республикаси ТИВ давлат протокол бош қармаси протокол фаолиятини асосий мувофиқлаштирувчи республика бўлинмаси ҳисобланади. М амлакатимизда бу соҳада Узбекистон Республи­ каси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йили 23 мартдаги 158-сонли қарори билан қабул қилинган «Узбекистон Республикаси раҳбарлари ва вакилларининг хорижий мамлакатларга ташрифи ва хорижий вакиллар, давлат ва сиёсий арбоблар ташрифларини ташкил этиш ва бу мақсадлар учуй давлат бюджетидан ажратиладиган маблағларни сарфлаш тартиби ҳақида»ги қоидаси ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар М аҳкамасининг 2001 йил 8 майдаги қарори билан тасди қлан ган «Ўзбекистон Республикасида хорижий мамлакатларнинг дипломатик ваколатхоналари, консуллик муассасалари, халқаро ташкилотлар ва уларнинг ваколатхоналари фао- лияти ҳақида»ги Қоидалари билан тартибга солинмокда. Протокол ва хорижий вакилларнн кабул қилиш маса- лалари билан шуғулланадиган бўлинмалар, шунингдек марказий ва ижро ҳокимият органлари, вазирликлар, идоралар, компаниялар ва Ўзбекистон Республикаси- нинг жамоатчилик ташкилотларида хам тузилган. Протокол - бу ўзига хос, кўп меҳнат талаб қиладиган ва ўта масъулиятли иш. Уни амалга оширишда омил- корлик ва босиқлик, аниқлик ва интизомлилик, энг муҳими ноодатий, кутилмаган вазиятларда вазминлик ва топқирлик талаб қилинади. Кун давомида ташриф- 8 майдаги 207-сонли «Хорижий давлатлар дипломатик, консуллик муассасалари вакилларининг фаолияти, халқаро ташкилотлар вакиллари ва уларнинг Узбекистон Республикасидаги ҳамкорлари ҳақида»ги Низоми қабул қилинган. лар, музокаралар, турли бошқа тадбирларни ташкил қилиш ва ўтказиш пайтида хизмат ходимлари жуда катта ҳажмдаги ишни қисқа вақтда тез бажаришларига тўғри келади. Этикет: тушунча, асослари, қисқа тарихи, асосий принциплари Этикет «Этикет» сўзи (фр. Г etiquette) «бошқа жа- тушунчаси миятда ёки қандайдир ижтимоий ёки кас- бий гуруҳда ахлоқ қоидалари» маъносини англатади. Сўзнинг ўзаги юнончадан таржима қилганда урф-одат маъносини англатади. Ундан этика сўзи келиб чиққан, у одоб ва ахлоқ ҳақидаги фалсафий таълимот бўлиб қолди. Замонавий этикет жамиятда ўзини мулойим тутиш, инсонлар билан мулоқот чоғида турли хилдаги вазиятлар- да яхши муомала қилиш ва сулукатда бўлиш қоидалари тўпламидан иборат бўлади. Оддий ҳаётда этикет миллат маданиятининг умумий ҳолати акси дейиш мумкин. _ Этикетнинг классик тизими Англия, Этикетнинг қисқача тарихи Италия ва Францияда шаклланганли- ги таъкидланади. Ф ранция қироли Людовик XIV (1715 й.) саройидаги қабул чогида меҳ- м он ларга ўзини қандай тути ш и керакли ги баён қилинган карточкалар, яъни этикеткалар тарқатилган. Аслида Европа мамлакатларида этикетни вужудга ке- лиши ва ривожи унинг меъёр ва қоидаларини таргиб қилган насроний динини тарқалиш и билан боғлиқ бўлган. М исол учун «Клерикалис интизоми» номли биринчи машҳур трактат испан руҳонийси Педро Аль- фонсо томонидан ёзилган. 1204 йилда чоп этилган бу китоб руҳонийлар учун мўлжалланган эди. Аста-секин этикетни қўллаш соҳаси кенгайди, у нафақат диндор- лар, балки дипломатик вакиллар, тож кийган киборлар, дворянлар, савдогарлар, олимлар ва талабалар ўрта- сида кенг тарқалди. A m m o «этикет» туш унчасининг ўзи маълум одам- лар ахлоқи қоидалари тўплами сифатида анча илгари пайдо бўлган эди. Ж аҳон цивилизациясининг умум- эътироф этилган Қадимги Ю нонистон, Қадимги Рим, Миср, Ҳиндистон, Эрон, Хитой, М арказий Осиёдаги икки дарё оралиғида мавжуд бўлган қадимги давлат- ларда (Сўғдиёна, Қадимги Хоразм, Кушон ва Бақтрия давлатлари) даврларга хос бўлган этикет ва ахлоқ меъёрлари иш лаб чиқилган. Ш арқнинг буюк олим- лари ва м ўтаф аккирлари М уҳам м ад ал-Х оразмий, Абу Райҳон Беруний, Ибн Сино, Аҳмад ал-Фарғоний, Ҳаким ат-Термизий, М уҳаммад ал-Беруний ва бошқа ҳам ю ртларим из,1 жаҳон фани ва маданиятига бебаҳо ҳисса қўшдилар, этика, ахлоқий қоидалар, жамиятдаги хулқий муносабат масалаларига бағишлаб кўплаб асар- лар яратдилар. Шу ўринда профессор И.В.Ю жиннинг «Европани этикет ватани дейиши қийин», - деган гапи ҳақиқатга яқинроқ.12 Саломлашиш, хайрлашиш, ёрдам учун Этикет асослари м иннатдорчилик билдириш , беминнат хизмат кўрсатиш, хайрли тун, унумли кун, хайрли тонг, саломатлик тилаш кабиларни назарда ту- 1Бухорий бин Муҳаммад ибн Исмоил. «Ал-адаб ал-муфрад («Сокровищница нравов и морали»). -Тошкент: Мавороуннахр, 2012. (Русское издание: Имам аль-Бухари. Аль-адаб аль-муфрад. Хадисы пророка о достойном поведении. -М., 2011.) 2 Южин И. В. Полная энциклопедия этикета. -М.: РИПОЛ классик, 2008. С.7. тадиган эътиборлилик, оддий хушмуомалалик - булар- нинг барчаси этикет асослари ҳисобланади. М ансаби ва ижтимоий аҳволига қарамай барча ҳамкасбларга ҳурмат билан муносабатда бўлиш, очиқча саломлашиш ва мулоқотда бўлиш, катталарга ҳурмат, кичикларга иззат кўрсатиш , аёлларга одоб билан м уносабатда бўлиб ҳурмат кўрсатиш этикетнинг зарурий хусусият- лари ҳисобланади. Маданиятли мулоқот олами бу турдаги қоидаларни нафақат тартибга келтириб тизимлаштирди, балки улар учун фойдали, мақсадга мувофиқ онгли изоҳ топди, шу билан уларни амалга ошириш даражаси ва имкониятини белгилаб берди. Бу асословларни жамлаб таъкидлаш жоизки, замона- вий этикет, биринчидан, дипломатик ва расмий мулоқот жараёнида одамларни ўзаро бир-бирини тушунишга им- кон беради; иккинчидан, унинг мақсадга мувофиқлиги ва амалийлигини таъминлайди; учинчидан, мулоқот субъектларининг ўзаро ҳурматини намоён бўлиш ига ишончли кафолат ҳисобланади; тўртинчидан, расмий шерикларнинг ижобий имижини шакллантиришга хиз- мат қилади. Этикетда аниқлик ва хуш муомалалик катта аҳа- миятга эга, уларни ҳамкасбларга, умуман атрофда- гиларга қўллаш зарурати, бу мулоқотда чегарани ҳис қилиш қобилияти, одамлар билан мулоқот чоғида сал- бий ҳиссиётлар ва одатларини бошқара олиш кабиларни назар да тутади. Нутқ маданияти мулоқот этикасининг муҳим қисми ҳисобланади. У нутқнинг грамматик ва стилистик  жиҳатдан тўғри бўлишини, турли қўпол, ёт сўзларни ишлатмасликни назарда тутади. Ташқи кўриниш ва либос ҳам этикетда муҳимдир. Кийим танлаш ва кийиш қоидаларига амал қилиш - бу нафақат модани ва бошқа тушунчаларни ҳурмат қилишгина эмас, балки атрофдагиларга бўлган ҳурмат- эътиборни намоён бўлиши ҳамдир. Албатта, замонавий ишчан инсондан этикет талаб- ларини кўр-кўрона ва сўзсиз бажарилиш ини талаб қилиш мумкин, лекин уларнинг моҳияти ва мазмунини тушуниш, расмий мулоқотда зарур эканлигини билиш айниқса муҳимдир. Масалан, шар кона этикет европа- никига Караганда анчайин такаллуфлироқ ва илдизи узок ўтмишга бориб тақалади. М асалан, араб давлат- ларида суҳбат чоғида соғлик, ишлар қандайлиги тез- тез сўралади, лекин буларга батафсил жавоб бериш шарт эмас. Узок Ш арқ мамлакатлари расмий этикета ўз анъаналарига эга. Хитойликлар, корейслар, япон- ларнинг яхши муомала тарзи европаликларникидан тубдан фарқ қилади. Хусусан, улар билан мулоқотда қучоқлашиб кўришиш, ўпишлар ва ҳатто тегиш ҳам мақсадга мувофиқ эмас. А раб халқларида шахсий ҳаётни муҳокама қилиш мумкин эмас, оёқ кафти полда бўлиши керак, кафт очиқ бўлиши од обдан эмас. Узбек халқида дастурхон атрофида меҳмонни қўйилган барча таомдан тотиниш таклиф қилинади. М асаланинг ди- ний томонларини ҳисобга олган ҳолда мусулмон дав- латларидаги расмий мулоқотларда бир қатор меъёр ва қоидаларга амал қилиш зарур бўлади.  Замонавий ҳаёт шароити шунчалик Этикетнинг асосий хилма-хилки, ундаги барча ҳолатларга принциплари қоидалар ишлаб чиқиш ва этикет қои- даларининг барчасини қамраб олиш мумкин эмас. Шунинг учун қоидаларни ёд олиш эмас, уларнинг мазмун ва моҳияти, принципларини тушуниш муҳимдир. Инсонийлик, иззат ва ҳурмат принципы. Ю қорида таъкидланганидек, бу принцип хушмуомалаликни уз ичи­ га олади. Хушмуомала бўлиш - бу демак бошқага ёқимли, мулозаматли ва фойдали бўлишдир, ҳеч бир инсонни хафа қилмаслик, уни ноқулай аҳволга солиб қўймаслик ёки ҳақорат қилмаслик лозим. Шунингдек, бошқа халқ- ларнинг ҳам халқона урф-одатларига ва анъаналарига, тарихий, миллий, маданий, диний хусусиятларига хурмат билан муносабатда бўлиш муҳимдир. Хушмуомала бўлиш - бу хушомад ва ялтоқланиш эмас. Америкалик файласуф ва ёзувчи Р.Эмерсон хушму­ омалаликни биз турли хилдаги ҳаётий муносабатга кири- шаётган одамларга келтираётган «кичикроқ миқдордаги қурбонлик» сифатида талқин этади. Ҳаракат ва қулайликни мацсадга мувофиқлиги прин­ ципы. Нима учуй котлет пичоқ билан кесилмайди? Чун- ки у юмшоқ. Нима учун автобусга музқаймоқ билан чиқилмайди? Негаки бошқа одамларнинг кийимига те- гиб ифлос қилиши мумкин. Нима учун метрода, бинода эшикни ушлаб туриш мумкин эмас? Негаки бу бошқа одамларга ноқулайлик яратади. Ўзи учун қулай бўлган ва хоҳлаган нарсаси ҳақида ўйлаб, бош қаларнинг қулайлигини ёддан чиқариш мумкин эмас.  М уом аланинг гўзаллиги, эст ет ик маф т ункорлиги принципы. Бу принципнинг мантиқи соддагина: «Бу беадаблик, негаки бу яхши эмас!». Чой ёки шўрвани хўриллатиб ичиш, ҳамманинг кўз олдида тишини ков- лаш, оғзи тўла овқат билан гапириш, сақич чайнаё- тиб ёки оғзида сигарет билан танишиш, пала-партиш кийиниб жамоатчилик тадбирларига келиш кабилар одобдан эмас. Бу бош қаларнинг эстетик хисларини ҳақорат қилади, демак, уларга нисбатан ҳурматсизлик ҳисобланади. Этикет меъёрларини қабул қилиш - бу ўзини иж- тимоий гуруҳ ёки жамиятнинг умуман аъзоси деб тан олиш, шунингдек ахлоқ қоидаларига риоя қилишдир. Ш унинг учун касби, ижгимоий мақоми, миллати, дини кабилардан қатъи назар умумэътироф этилган эти­ кет қоидалари, ахлоқ меъёрларини ўрганиши ва амал қилиши, касб фаолиятида, ижгимоий ва шахсий хаётида уларнинг аҳамиятини тушуниши лозим. Этикет турлари Этикет тор маънода маданий, ижгимоий, касбий ва бош қа хусусиятларга кўра турли кўриниш ларга эга бўлади. Этикетнинг бир неча турлари фарқланади, куйидагилар улардан асосийлари хисобланади. Дипломатик этикет - бу тарихий шаклланган ва дипломатлар ҳамда бошқа ишчан киш иларнинг бир- бири билан муносабатларида, шунингдек турли расмий дипломатик тадбирлардаги бу касбга хос бўлган этикет меъёрлари, ахлоқ қоидаларидир.  Дипломатии этикет қоидалари мулоқот, саломлашиш, табрик, ёзишув, ташриф буюриш, учрашув ўтказишнинг умумэътироф этилган шакллари ва қоидаларини, шу- нингдек дипломатии қабуллар чоғида стол атрофида ўзини тутиш қоидаларини назарда тутади. Улар дипло­ мат сулукати, ташқи кўриниши ва кийимига ҳам талаб- лар қўяди. Расмий этикет - бу одамларнинг бизнесда амал киладиган умумэътироф этилган меъёр ва қоидалар, одамларнинг ҳамкорликдаги касбий фаолияти ва тад- биркорлик жараёнидаги ўзига хос тартиблар мажмуи ҳисобланади. Бу тушунчага ишчан тадбиркор инсоннинг ўз шерик- лари билан мулоқот қилиш кўникмаси, хорижий ше- рикларни тўғри кутиб олиш ва кузатиш, расмий хатни расмийлаштириш қобилияти, ишчан суҳбатлар ва музо- каралар ўтказиш малакаси, ишчан қабул ва бошқаларни ташкил қилиши кабилар киради. Унинг ишдаги ва биз- несдаги муваффақияти кўпроқ ана шуларга боғлиқ. Умумфуқаро этикети - бу кўп йиллар давоми- да иш лаб чикилиб ушбу жамиятда ёки унинг бир қисмидаги хусусий шахслар ўртасидаги мулоқотда амал қилинадиган қоидалар, анъаналар ва шартликлар маж- муидир. Дипломатии ва расмий этикетларнинг баъзи хусусиятларини истисно қилганда дипломатии, ишчан- лик ва умумфуқаролик қоидаларининг кўпчилиги бир- бирига мос ва у ёки бу даражада тўғри келади. Сарой этикети - подшолар саройларида қатъий белгиланган тартиб ва шакллар. Ҳозирги пайтда сарой этикети якка ҳокимлик шаклидаги бошқарувли мамла- катлар саройлар ва киборлар жамиятида амал қилади ва алоҳида дабдабадорлиги ва қатъийлиги билан ажралиб ту рад и. Спорт этикети - турли спорт мусобақалари ва тад- бирларини (миллий ва халқаро мусобақалар, олимпиада ўйинлари) ўтказишда амал қилинадиган қоидалар, анъ- аналар ва шартликлар. Диний этикет - бу маълум диний оқимда амал қилинадиган ахлоқий тушунчалар, принциплар, этик меъёрлар мажмуи. Этикет аҳамиятли диний байроқ, ашёларга нисбатан, касбий фаолиятнинг турли соҳаларида (ҳарбий этикет, тиббий этикет, юридик этикет) мавжуд бўлади. Этикетнинг алоҳида тури сифатида хизмат этике­ ти ҳақида ҳам гапириш мумкин, у узоқ йиллар даво- мида у ёки бу муассасада ишлаб чиқилган ахлоқ ва мулоқотнинг алоҳида тури сифатида мавжуд бўлади. Хизмат этикети - бу ишчанлик ва умумфуқаро этикет- ларининг уйғунлигидир. Протокол, этикет, маросим (церемониал): умумийлик ва фарқлари Кўпинча «протокол» тушунчасини «этикет» тушун- часи билан қориштириб юборишади. Протокол, дип- ломатик протокол ўзининг қатъий маъносида расмий тадбирлар, давлатлар ўртасидаги муносабатларга нис­ батан қўлланади, протокол қисми сифатидаги этикет эса индивидуаллик хусусиятига эта бўлади. Протокол қоидаларига амал қилмаслик субъектларнинг (яъни давлатлар орасидаги) шундай муносабатларга таъсир қилиши мумкин, этикетга амал қилмаслик эса рўй бер- ган ҳолатга тўғридан-тўғри алоқаси бўлганларга таъсир қилади. Масалан, қабулда юксак хорижий меҳмон ша- рафига биринчи бўлиб нутқ сўзлаш - бу протокол, нутқ пайтида гапирмаслик ёки кавшанмаслик - бу этикет. Бошқача айтганда, агар протокол давлатлар ўртасидаги яхши сулукат ва ҳурмат кўриниши бўлса, этикет - бу дав- лат ва жамоат арбоблари, дипломатлар, бизнесменлар ва умуман одамлар ўртасидаги сулукат ва ҳурмат кўриниши ҳисобланади. Этикет қоидалари ва меъёрлари абадий эмас: алма- шаётган ҳар бир давр уларга ўз тузатишларини кирита- ди. Масалан, давлатлар пайдо бўлиши билан аста-секин давлатлараро (дипломатик) этикет пайдо бўлди. Унинг бошқача турлари ва кўринишлари ҳам мавжуд, умуман олганда этикет - бу умуминсоний маданиятнинг катта ва муҳим қисмидир ва ахлоқ маданияти, турмуш мадания- ти ва жамиятдаги мулоқот маданиятлари билан боғлиқ меъёрлар ва урф-одатларни ҳам ўз ичига олади (этикет ҳақида кейинги бўлимда батафсил сўзланади). М аросим қ а қи д а бир неча сўз. «М аросим» сўзи юнончада cerem onia (иззат-икром, диний урф-одат) деб юритилган ва бирор тадбирни амалга оширишда белгиланган тантанали тартибни англатади. Диплома­ тик соҳада бу олий раҳбарлар хорижий мамлакатларга ташриф буюрганда расмий кутиб олиш маросими, дав- лат бошлиғига хорижий элчи томонидан ишонч ёрлиғи топшириш маросими, спортда - қандайдир спорт тад- бирида (масалан, Олимпиада ўйинларида) очилиш (ёки ёпилиш) маросими, сарой ҳаётида - подшога тож кий- дириш маросими, одатий ҳаётда фуқаролик ҳолатини қайд этиш маросими.1 Маросим кўпроқ дипломатик протокол, умуман дип- ломатик муносабатларнинг (қадимда протокол маро­ сим деб номланган) ташқи, диний қисми билан кўпроқ боғлиқ бўлган. Масалан, замонавий дипломатияда му- зокаралардаги ҳужжатларни имзолаш маросими дипло­ матик музокаралар ўтказишнинг тантанали маросимий қисми ҳисобланади. Маросимий урф-одатлар ва анъаналар, қоидага кўра, халқона урф-одатлар, қадимий диний маросимлардан бошланган. Турмуш қуриш, намоз ўқиш, уруш эълон қилиш, тинчлик ўрнатиш ва, албатта, дипломатик му­ носабатларнинг барчаси қатъий тартибга солинган қоидалар тизими билан тартибланган. Маросим, энг аввало, сарой маросимига Қадимги Юнонистонда асос солинган, Қадимги Рим ва Византия империясида унинг барча жиҳатлари ишлаб чиқилган. М аросимга кўпгина қадимий ш арқий маданиятлар, қадимги ва ўрта асрлар Ш арқ давлатлари катта таъсир ўтказган. Мисол учун қадимий Самарканд шаҳрида, Аф- росиёб харобаларида VII асрга оид Самарканд ҳукмдори Вахруман томонидан хорижий элчиларни қабул мароси­ ми акс эттирилган ноёб деворий сурат топилган. Ҳозирги кунда ўтган даврларнинг кўпгина диний ва бошқа маросимлар замонавий давлат протоколи тизи- мига кириб келган. Ҳар бир давлатнинг расмий мароси- мида унинг мустақиллиги ва қадр-қиммати, ўзига хос- лиги, мамлакатнинг ўтмиши ва ҳозирини таъкидлашга интилиш сезилади. Словарь иностранных слов. -М.: Русский язык, 1986. С.554.  Ш ундай қилиб, этикет ва маросим дипломатик про- токолнинг ажралмас қисми ҳисобланади, маълум маъ- нода мустақил воқелик сифатида ҳам намоён бўлиши мумкин. Протокол, этикет, церемониал - дипломатия ва давлатлараро муносабатларнинг муҳим воситаси сифатида Дипломатик протокол, этикет ва давлат маросим- лари замонавий қоидаларининг сиёсий ва диплома­ тик моҳияти мамлакатнинг ўз мустақиллик мақомини кўрсатишга интилиши, ҳам ташқи дунёда, ҳам давлатда ўз обрўсини таъкидлаш билан боғлиқ бўлади. Таъкидлаш жоизки, давлат протокол ва маросим- ларининг у ёки бу элементлари, уларнинг даражаси ва тантанаворлиги давлатнинг мақоми, бебудлиги ва эз- гулик тарафдори эканлигини таъкидлаб туради, дав­ латнинг таш қи сиёсий масалаларини ҳал қилиш ва охир-оқибатда давлат манфаатларини ҳимоя қилиш учун муҳим сиёсий восита бўлиб қолади. Айни пайтда, умумэътироф этилган протокол қоидаларини менсимас- лик, айниқса уларни бузиш бошқа давлатнинг мақоми, обрўси ва унинг раҳбарияти ёки расмий вакили қадр- қимматига путур етказади ва шу билан ўзаро муноса- батларда мураккаблик вужудга келади. Зарурий ҳолатларда протокол қатъий белгиланган- лиги туфайли мослашувчан, мақсадга йўналтирилган бўлиб қолаверади, айниқса бу билан давлат учун яхши ташқи сиёсий ва ташқи иқгисодий натижага эришилса, янада манфаатли бўлади. Баъзи ҳолатларда протокол, маросимнинг шаклланган меъёрларидан чекиниш, улар- га бошқача туе бериш маълум маънога эта бўлади ва бу сезилади ҳамда тегишли тарзда баҳоланади. Д иплом атия тари хида дипломатии протоколни моҳирона қўллаш орқали давлатлар ўртасида вужудга келган ўта қалтис масалаларни ҳал қилинганлигига ми- соллар кўп. Ўтмишдаги дипломатии муносабатлар тари- хидан қуйида келтириладиган ҳолатлар мисол бўлиши мумкин. 1818 йили Россия элчиси Бухорога келганда уни амир томонидан қабул қилиниши ва унга ишонч ёрлиғини топширилиши маросими алоҳида муҳокама қилинди. Сиёсий, иқгисодий, диний ва бошқа хусусиятларга эга бўлган турли омилларни ҳисобга олиш зарур бўлди. Мамлакат'протоколига кўра хорижий элчи ёрлиқни тахтда ўтирган амирнинг ўзига эмас, балки уни ўқиб берган амалдорга топширади. Аммо Россия томони ўз талабларини буюк давлатчилик нуқтаи назаридан, амир дипломатияси эса мустақил давлат обрўси ва қадр- қиммати нуқгаи назаридан ўз талабларини илгари сура- ди. Икки давлат ўртасидаги ўзаро манфаатли сиёсий ва иқтисодий муносабатларни сақлаб қолиш хоҳиши шун- чалик катга эдики, амир элчини ўрнидан туриб қабул қилишга рози бўлди. Энди подшо ёрлиғи майда амал­ дорга эмас, уни ўқиб ўзи амирнинг қўлига тутадиган вазирга бериладиган бўлди. Ш униси қизиқки, элчига ҳамкорлик қилаётган амалдор Қуръонни қўлида олиб бориши ва унинг шарафига амир ўрнидан туриши зарур бўлган, элчи эса уни ўз шахсига бўлган алоҳида ҳурмат белгиси сифатида қабул қилади.1 1941 йили май ойида Англияга АҚШ нинг янги эл- чиси келади. Элчи перронда қирол Георг VI нинг узи уни кутишга чиққанини кўриб ҳайратга тушади, бун- гача инглиз қиролларидан бирортаси келаётган элчи- ларни кутиб олмаган эди. Элчининг протоколига кўра уни вокзалда протокол департамента ходими ёки ҳеч бўлмаганда ИВ протоколи бошлиги кутиб олиши керак эди. Аммо ўша пайтда Англиянинг аҳволи қалтис эди. Матбуотда Англияга герман флотини келиши ҳақида хабар пайдо бўлди, қирол Канадага