Ruwxylq saat_1_ Doc - eğitim notları - PDF

“ TASDIQLAYMAN ” Jaslar isleri boyinsha ’ direktor orinbosari: ____________M.Orazımbetova. Noʻkis rayonı kaʼsip-oʻner mektebi 29-24 toparı...

“ TASDIQLAYMAN ” Jaslar isleri boyinsha ’ direktor orinbosari: ____________M.Orazımbetova. Noʻkis rayonı kaʼsip-oʻner mektebi 29-24 toparı kuratorı Kamalova Patpanıñ ʼʼ Kásip-óner mektepte sanitariya -gigiena qaǵıydalarına ámel qılıw ʼʼ temasındagʻı 1  bir saatlıq islenbesi 8-Tema : Kásip-óner mektepte sanitariya -gigiena qaǵıydalarına ámel qılıw. (Jeke gigiena, haʼjetxanalar gigienası ) Insan salamatlıǵınıń gigienik tiykarları, yaǵnıy insannıń jismonan saw bolıwı, hár qıylı qáwipli keselliklerden qorǵawlanıwında bekkem qalqan jaratıw, bárinen burın, hár bir kisi tárepinen jeke gigiena qaǵıydalarına qatań ámel etip jasawı menen belgilensa, ekinshi tárepden, insannıń jasawı ushın zárúr bolǵan gigienik jasaw sharayatların támiyinlewdi názerde tutatu ǵın jámiyetshilik gigienası talaplarına ámel etip jasawı menen de ajıralmas baylanısqan. Jeke gigiena Jeke hám jámiyetshilik gigiena qaǵıydalarına ámel etpeslik nátiyjesinde hár túrlı juqpalı keselliklerge tap bolıw múmkin. Jeke gigiena qaǵıydaları degende hár bir shaxs tárepinen denediń hám bólek dene aǵzalarınıń ıqshamlılıǵın turaqlı túrde támiyinlew menen baylanısqan gigienik emlewler kompleksi túsiniledi. - Qol tazalıǵı ; - Awız boslig'i gigienası ; - Shash gigienası ; - Teri gigienası. Qol tazalıǵı Qol tómendegi jaǵdaylarda taza etip sabınlap juwılıwı kerek: hájetxonadan shıqqannan keyin; 2  awqat pısırıw aldından; haywanlarǵa qaralgandan keyin; kósheden uyge qaytqannan keyin; awqatlanıwdan aldın ; hár qanday jumıstı atqarǵannan keyin; tırnaqlarıńızdı mudamı kalta etip alıp juriń; joqarıda keltirilgen qol juwıw qaǵıydaların dosları ńız ǵa da uyretiń. Awız boslig'i gigienası Tishni taza tutıw, onı mudami hár qıylı pasta, poroshoklar menen tıs sabınlaǵıshı járdeminde 2 ret juwıp turıw, yaǵnıy azandaki azanǵı shaydan hám keshtegi awqatlanıwdan keyin, bul xildagi kútim tıs tamırları hám jıyeklerdi bekkemlewdiń zárúrli quralı bolıp tabıladı. Hár bir awqatlanıwdan keyin tislerińizdi suw menen chayqab tıs aralarında qalǵan awqat qaldıqların álbette jo ǵatı ń. Eger sonday etpeseńiz, awqat qaldıqları shirip, awızıngizdan badbo'y iyis kela baslaydı. Eger siz jıyek hám tańlayıńızdı tazalıǵina saldamlı itibar bermasangiz, hár qıylı tıs, jıyek keselliklerine uchraysiz 7-Tema : Ana tilim - jan tilim. (21 oktyabr Ozbek tili mámleket tili mártebein alǵan kunga bagishlanadi.) Derlik barlıq maxluqotda til bar. Ol ıssı -suwıqtı, tam-mazani biluvchi, awqatlanıwda qatnasıw etiwshi aǵza. Adamda bolsa bulardan tısqarı sóylew dawısların ónim etedi, ya ǵniy insannı ń sazlaw qábileti til arqalı ámelge asadı. Jer júzinde qansha millet, xalıq, elat, qáwim bolsa, sonsha til bar. Tilsiz xalıq jaq. Xalqsiz bolsa til da bolmaydi. Bular egiz túsinikler bolıp tabıladı, birinen birin ayırıp bolmaydi, olardı ayırıp qoyilsa, ikkisi da ozligini yoqotadi. 3  Mámleket tili belgileniwi haqqında gápiradigan bolsak, mámleket tili ádetde úsh jal menen belgilenedi: a) tariyxıy anana tiykarında bul mámleket aymaǵında jasaw etiwshi barlıq xalıqlar ámeldegi tillerden birin umum til dep tán aladılar ; bunday til kopincha, sol mámleketdegi eń iri yamasa húkimran millettiń tili baladı ; b) húkimet, prezident, parlament yamasa baslıq organlar tárepinen mámlekettiń rásmiy tili dep elon etilgen xalıq aralıq yamasa jáhán tillerinen biri; mámleket shólkemlerinde, húkimet keńselerinde hám rásmiy shólkemlerde, korsatmaga qaray, jazıwmalar tek sol tilde qabıl etiledi yamasa jonatiladi, barlıq ushırasıw, talqılaw, muboxasa, jıynalıs hám sol sıyaqlılar áne sol rásmiy tilde otkaziladi; v) mámlekettiń nızam shıǵarıwshı organı tárepinen yamasa mámleket prezidenti tárepinen jámiyet ómiriniń barlıq tarawlarında qollanılıwı kerek dep elon etilgen til. Shvetsiya, Norvegiya, Angliya, Kanada, Yaponiya, Kitay, AQSh sıyaqlı kopchilik mámleketlerde hesh qaysı til mámleket tili dep elon etilmegen. Bıraq áyyemginen olarda mámleket xalqın kopchiligini tashkil etiwshilerdiń tili mámleket tili, rásmiy til dep tán alınadı. Ekinshi gruppaǵa («B» gruppaǵa ) kiretuǵın mámleketler tiykarlanıp otmishdagi koloniyalar bolıp tabıladı (mısalı, Gvineya, Gana, Kongo sıyaqlılar ). Sebebi olardıń hár birinde onlab qáwimler ámeldegi bolib, birinshiden, qáwimlerden birewiniń tilin mámleket tiline aylandırıw ishki tartıs hám ozaro garazga baslawshı bolıwı múmkin, ekinshiden bolsa, qáwim tilleri házirgi zaman talaplarına lugat hám terminologik tárepinen juwap bermeydiler. Bul mámleketler mámleket tili retinde burınǵı kolonizatorlarınıń tilin, mısalı, ingliz yamasa fransuz tilin qabıl etkenler. Til ásirler dawamında qáliplesedi, rawajlanadı, ısıwlanadı. Hár bir milletti áwele onıń tili arqalı song milliy lipası, úrp-ádetine qaray parıqlawımız múmkin. Orıs jazıwshısı A. N. Tolstoy: Til millionlarsha áwladlar tárepinen jaratılǵan tiri jon bolıp tabıladı dep tilge haqılı tarif bergen. Hár bir millet yamasa elatning milliy tili olardıń pikir almaslaw hám baylanıs quralı, zárúrli rawajlanıw faktorı. Milliy til millet yamasa elatning tariyxan tashkil tabıw processinde qáliplesedi. Milliy til millet yamasa elat menen birgelikte osib, ozgarib baradı hám malum waqıt otgandan song, jańa áwladlarǵa bir neshe ásir aldınǵı milliy til túsinikli bolmay qaladı. Áne sol sebepten hár bir milliy tillerde eń áyyemgi, hám jańa zaman formaları bar. Milliy til, jaǵdayǵa kora, milletleraro til, hátte jáhán tili yamasa xalıq aralıq til wazıypasın da orınlawı múmkin. Mısalı, ozbek tili Ozbekistonda jasaw etiwshi turkiyzabon puqaralar ushın milletleraro til bolib xızmet qılıp atır. 4  Ozbek tili turkiy tiller shańaraǵına kiredi hám sazlawıwshılar sanı tárepten turk tili hám ozorbayjon tilinen song úshinshi orinda turadı. Ozbek tili eń áyyemgi turkiy jazba tillerden biri bolıp tabıladı. Házirshe organılǵan dereklerge kora, ol derlik bir yarım mıń jıllıq tariyxga iye. Házirgi zaman ozbek tili tiykarlanıp úsh korinishga iye bolib, birinshiden, dialektlerden, ekinshiden, ulıwma milliy kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilden hám, úshinshiden, olardıń qarıwmasi bolmish kúndelik janlı baylanıs tilinen tashkil tapqan. XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap, XX ásirdiń 30 - jıllarına shekem ozbek tili jańa zaman ozbek milletiniń tili retinde qáliplesti, az rawajlanıw jalların anıqlap, rawajlana basladı. Ókiniw menen aytamız, SSSR Xalıq Komissarlari Soveti hám vKP (b) MKning 1938 jıl 13 fevraldaǵı «Orıs tilin milliy respublikalarda májbúran oqitish togrisida» qararı shıqqannan song burın ǵı shoro mámleketinde keń kólemde ruslashtirish siyasatı ámelge asırıldı, ozbek tili turmıstıń tiykarǵı tarawlarınan uyań aste qısıp shı ǵarıla baslandı. 5  1-Mavzu: “ BIR BO`LSAK -YAGONA XALQMIZ,BIRLASHSAK – VATANMIZ “ ‘ (Ozbekiston ‘ Respublikasi mustaqilligining 33 yilligiga bagishlanadi.) Kop ‘ millatli xalqimiz shu kunlarda Vatanimizning ijtimoiy-siyosiy, ’ manaviy-marifiy ’ hayotida butunlay yangi davrni boshlab bergan unitilmas tarixiy voqea – Ozbekiston ‘ ‘ Respublikasi davlat mustaqilligining ottiz uch yillik sanasini baland ruh va kotarinki ‘ kayfiyat bilan nishonlash uchun qizgin ‘ tayyorgarlik kormoqda. ‘ Aynan 1991 yil 31 avgust kuni xalqimiz oz ‘ Vatani taqdiri va kelajagiga ozi ‘ egalik qilish huquqini qolga ‘ kiritdi. Dunyo xaritasida ‘ Ozbekiston Respublikasi – yangi suveren va mustaqil davlat paydo boldi. ‘ ‘ Otgan tarixan qisqa vaqt davomida xalqimizning fidokorona mehnati va qatiyati ’ ‘ bilan milliy ozligimiz, qadimiy tariximiz, boy madaniyatimiz, ezgu qadriyat va ananalarimiz ’ qayta tiklandi, davlat va jamiyat hayotining tub asoslari ozgarib, ‘ ‘ mamlakatimiz dunyo hamjamiyatida ozining munosib ‘ orniga ega boldi. ‘ Mustaqil taraqqiyot yolidagi ‘ ‘ keng kolamli islohotlarni izchil davom ettirish, barcha soha va tarmoqlar rivojini yangi bosqichga olib chiqish maqsadida bugungi kunda yurtimizda millati, tili va dinidan qatiy ’ nazar, har bir fuqaro erkin va farovon yashaydigan yangi jamiyat va davlat barpo etilmoqda. Mamlakatimiz siyosiy hayotidagi muhim voqealar, xususan yangilangan Konstitutsiyamizning qabul qilinishi el-yurtimiz Yangi ‘ Ozbekistonni, Uchinchi Renessans poydevorini yaratishga qaratilgan islohotlarni har tomonlama qollab-quvvatlab ‘ kelayotganini yana bir bor tasdiqladi. 6  Ayniqsa, iqtisodiyot tarmoqlarini jadal rivojlantirish va tadirkorlikka keng yol‘ ochish, yangi ish orinlari ‘ ‘ yaratish, kambagallikni qisqartirish hamda aholining turmush farovonligini oshirish, tibbiy xizmatlar va talim ’ sifatini jahon standartlariga moslashtirish, shahar va qishloqlarimizni obod qilish, brtimizning xalqaro miqyosdagi obro-etiborini ‘ ’ yuksaltirish ‘ yolida erishayotgan natijalarimiz tobora yaqqol namoyon bolmoqda, ‘ ularni har bir yurtdoshimiz oz ‘ hayotida sezmoqda, his etmoqda. Dunyodagi murakkab siyosiy-iqtisodiy vaziyatga qaramasdan, boshlagan islohotlarimizni izchil davom ettirib, yangi bosqichga olib chiqishda biz uchun barcha yutuqlarimiz omili, kuch-gayrat, ‘ ‘ gurur va ilhom manbai bolib‘ xizmat qilayotgan Vatanimiz mustaqilligining ottiz ‘ ikki ‘ yilligini Yangi Ozbekistonning bugungi taraqqiyot darajasi, shonu shuhratiga mos holda munosib kutib olish va yuksak saviyada nishonlash maqsadida ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. Vatanimiz mustaqilligining har yilligini nishonlash nafaqat bizning yurtimizda, balki dunyodagi aksariyat mamlakatlarda anana ’ tusiga kirgan. Bu bejizga emas albatta. ‘ Bundan kozlangan maqsad yosh avlodga mustaqillik oz-ozidan ‘ ‘ ‘ berilmasligi, uning uchun koplab ajdodlarning, ota-bobolarning muqaddas ‘ qonlari tokilgani, oz‘ Vatani mustaqilligi uchun oz ‘ jonlarini ayamasdan kurashgani hurmati yotganini tushuntirish hisoblanadi aslida. Vatan – inson tugilgan‘ muqaddas zamin. Vatan deganda ota- onalarimiz, avlod-ajdodlarimiz kindik qoni to‘kilgan ona yerni tushunamiz. Vatan tushunchasi va unga bo‘lgan muhabbat insonga ona suti, ona bag‘ri, ona mehr-muhabbati, ona allasi bilan yuragiga jo bo‘ladi. ‘ Vatan tuygusi – bu oz‘ xalqini sevish, u bilan faxrlanish, uni hurmat qilish va qadriga yetish deganidir. ‘ Biz ozimiz yashab turgan mamlakat — Ozbekistonni ‘ ona Vatan deb ataymiz. Ajdodlarimizning azaliy orzusi ushalib, yurtimiz mustaqillikni ‘ qolga kiritdi. Mustaqillik – eng ulug ‘ nemat. ’ Mustaqil davlat xalqi erkin va ‘ ozod boladi. Shuning uchun ota-bobolarimiz asrlar davomida mustaqillik uchun kurash olib borganlar. 1991-yil 1-sentabr – Ozbekiston ‘ mustaqillikka erishgan tarixiy sana. Shu kundan boshlab mamlakatimiz taraqqiyot yoliga ‘ chiqdi. Bugungi kunda erishgan yutuqlarimiz mustaqillik tufaylidir. Mustaqillik yillarida yosh avlodning komil insonlar bolib ‘ yetishishlari uchun barcha sharoitlar yaratildi. Yorug ‘ va shinam oquv ‘ xonalari, sport inshootlari, ijod markazlari barpo etildi. Yoshlar bu imkoniyatlardan foydalanib, oz ‘ iqtidorlarini royobga ‘ ‘ chiqarishlari mumkin. Ozbekiston bayrogi,‘ gerbi, madhiyasi va Konstitutsiyasi mustaqilligimizning asosiy belgilaridir. 7  “ Hozirgi Yangi ‘ Ozbekiston ” – yangi imoratlar, yangiliklar, zamonaviy texnika va qurilishlar, umumiy qilib aytganda, yosharib, gozallashib, ‘ ‘ dunyoga boy-bastini ‘ korsatayotgan yashil zamin demakdir. Shu qatorda qadimiy qadamjolarimiz, buyuk ajdodlarimizning tabarruk nomlari qayta tiklandi, yurtimiz jahonga yuz tutdi. Istiqlol tufayli yurtimizning har bir ‘ goshasi, hatto eng chekka qishloqlari ham bunyodkorlik, obodonchilik, ‘ ulkan qurilish ishlari natijasida ozgacha qiyofa kasb etdi. Yosh avlodga ‘ ‘ nisbatan gamxorlik, ’ etibor kuchaydi. (slayd yoki videorolik taqdim etiladi) Yurtimiz mustaqillikka erishgandan ‘ song biz ‘ ozligimizni, ’ qadriyatlarimizni, manaviyatimizni teran anglay boshladik. Ozbek ‘ nomining shoni-shavkati, gururi‘ dunyoga tanildi. Ajdodlarimizning azaliy orzusi ushalib, yurtimiz mustaqillikni qolga ‘ ‘ kiritganiga ham 33 yil toldi. Vatan madhi Kimga dasht boshpana, kimgadir gulzor, Har kimning sigingan ‘ sajdagohi bor. Har hovuch tuprogi‘ kozga ‘ ‘ totiyo, Biz uchun qadrdon shu aziz diyor. ‘ Oping, ‘ kozingizga ‘ suring tuprogin, ‘ Har sozin muqaddas duodek seving. Qadang yuraklarga millat bayrogin, ‘ Vatanni Najmiddin Kubrodek seving. ‘ Konglimning gavhari shu aziz maskan, Fidodir hamisha unga jon-u tan. Otalar himmatin yodi mashali, ’ Onalar oq suti hurmati – Vatan. ‘ Oping, ‘ kozingizga suring tuprogin, ‘ Har sozin‘ muqaddas duodek seving. Qadang yuraklarga millat bayrogin ‘ Vatanni Najmiddin Kubrodek seving. (Muhammad Yusuf) (Bu paytda monitor orqali yurtimizda roy ‘ berayotgan ozgarishlar, ‘ erishilgan yutuqlar, yangi qurilgan ishlab chiqarish korxonalari, namunaviy tipda qurilgan uy-joy binolari, yurtimizdagi muqaddas qadamjolar aks etgan videolavha namoyish etilib turiladi.) Istiqlol davrining yilma-yil tahlili yana bir muhim xulosani aytishga ‘ asos beradi: Ozbekistonimizning siyosiy, iqtisodiy, manaviy ’ qiyofasi ‘ batamom ozgardi. ‘ Odamlar tafakkurida keskin sifat ozgarishi ‘ sodir boldi. Bugungi xalq 33 yil burungi xalq emas. Bu ozgarishlar‘ kelajakda qanday shirin mevalar berishini bir koz ‘ ongimizga ‘ ‘ keltirib koraylik. Shunda ‘ kongilga baxtiyorlik umidbaxshlik, shukr va faxr hissi inadi. Mustaqillik, avvalo, millatning oz ‘ taqdirini ozi‘ belgilash huquqini kafolatlaydi. Bu degani esa - biz millat, xalq sifatida taqdirimiz bilan bogliq ‘ barcha ‘ masalalarni ozimiz hal etishimiz lozimligini anglatadi. ‘ Mamlakat hayotida yuz berayotgan ozgarishlarni uchta - siyosiy, iqtisodiy va manaviy’ islohotlarga bolib‘ tahlil etish mumkin. Siyosiy 8  ‘ jihatdan Ozbekiston Respublikasi jahondagi teng huquqli mustaqil davlat ‘ sifatida yuz korsatdi. Xalqaro maydonda munosib orinni ‘ egalladi. Oz‘ ‘ ovoziga, oziga xos mavqeiga ega boldi. ‘ ‘ Ozbekiston oz‘ mustaqilligini qolga ‘ kiritgach, davlat ramzlariga ega boldi. ‘ Oz ‘ tiliga, qomusiga, gerbiga, ‘ bayrogiga, Prezidentiga, madhiyasiga, chegarasiga, milliy valyutasiga va milliy armiyasiga ega boldi. ‘ Iqtisodiy jihatdan Mustaqillik yillarida iqtisodiy mustaqillikka erishdik: avtomobil va transport sanoati rivojlandi. Davlatimiz galla ‘ mustaqilligiga erishdi. Mamlakatimiz agrar davlatdan industrlashgan mamlakatga aylandi. Avvallari mamlakatimiz xom-ashyo bazasiga aylangan bolsa,‘ endilikda paxtani qayta ishlash, undan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish korxonalari qurildi. Shahar va qishloqlarimiz qiyofasi ozgarib, ‘ chiroy ochib, talim ’ muassasalari, guzar, choyxona, toyxona ‘ ‘ va dokonlar ham iqtisodiy salohiyatimizdan dalolat beradi. ’ Manaviy ‘ jihatdan yurtimizdagi ozgarishlarga ‘ alohida toxtalish lozim. Tilga, tarixga, merosga, dinga, urf-odatlarga, anana ’ va qadriyatlarga, adabiyot va sanatga ’ ‘ bolgan ‘ munosabatning ozgarganligini misollar bilan sanab sanogiga ‘ yetish qiyin. Murakkab iqtisodiy sharoitlarga qaramay, davlat xalqimizning farovon hayotini taminlash,’ kelajagi uchun qaygurib, ‘ ’ talim tizimiga qanchadan qancha mablag‘ ajratilmoqda. ‘ 2-Mavzu: Ozbekiston ’ Respublikasida talim taraqqiyoti va fan. Insoniyat paydo bolibdi‘ ‘ ki, organish va izlanish bilan mashgul, ‘ kishilikning keksa avlodi ozidan ‘ ‘ song qoladigan avlodga ozining ‘ kuzatishlari va izlanishlari orqali ozlashtirgan ‘ ‘ bilimini orgatib keladi. Kishilik jamiyatining dastlabki davrlaridan to hozirgi kungacha talim ’ berishning turli usul va vositalari amalda qollanilgan. ‘ Ozbek ‘ xalqining ham talim ’ tizimi turli davrlarda turlicha daraja va sifatda bolgan. ‘ Islom dini kirib kelguncha bolgan ‘ davrda zardushtiylik, otashparastlik, buddaviylik goyalari ‘ asosida xalq marifatli ’ ‘ bolishgan. Islom dini Markaziy Osiyoga kirib kelgach, bilim olishning islomga xos turi keng tarqaldi. Masjidlarning vujudga kelishi bilan ularning qoshida tashkil etilgan maktabxonalarda bolalarga bilim va savod orgatila ‘ boshlangan. Movarounnahr hududida maktabxona, daloilxona, qorixona, madrasa hujralarida asosan yakka tartibda ’ talim ’ olish orqali talim tizimi shakllanib borgan. Dastlabki paytda bu talim ’ dargohlarida aniq dars rejasi, dasturi bolmagan ‘ va ularning har biri oz ‘ usuli va dars olib boruvchi muallim-ustozning malumot ’ darajasi, bilim doirasi asosida faoliyat yuritgan. Maktabxona boshlangich ‘ ’ talim makabi bolib, ‘ unga kirish uchun malum ’ yosh belgilanmagan. Ota – ona oz ‘ farzandini oilaviy sharoitidan kelib chiqib topshirgan va bola dastlabki talimni ’ arab alifbosini ‘ ozlashtirish va Quronni oqish ‘ va yodlashdan boshlagan. Oqish, ‘ 9 odatda, yil boyi ‘ davom etgan, haftaning juma kuni dam olish kuni hisoblangan, mashgulotlar ‘ asosan butun kun davomida olib borilgan. Tatil ’ mudarris ixtiyori bilan mahalliy sharoitlarni, ota – onaning ijtimoiy holati inobatga olib, oquvchiga ‘ berilgan. Daloilxonaga savodi chiqqan bolalar qabul qilingan. Unda dastlab bolalar Quronning ’ ayrim suralari va oyatlarini, songra ‘ asosiy kitob – “Daloil ul-hayrat” yodlangan. Qorixonada Quronni ’ tilovat qilish orgatilgan. ‘ Ularga maktabxonani tugatgan 10 yoshdan katta ogil ‘ ‘ bolalar qabul qilingan. Qorixonada bolalar 3 - 4 yil oqitilgan. ‘ Madrasalar – Oliy oquv ‘ yurtlari hisoblanilgan. Turkistonda dastlabki madrasalar X – asrda paydo bolgan. ‘ Ularda 3 bosqichda talim ’ olib borilgan. Boshlangich ‘ (adno), orta ‘ (avsat), oliy (alo) ’ bosqichlarda ’ talim amalga oshirilgan. Ularda din arboblari – ilohiyotshunoslar va shariyat musulmon diniy huquqi bilimdonlari tayyorlangan. Madrasada oqish ‘ 10 yildan 28 yilgacha davom etgan. Islom dini kirib kelgan dastlabki asrlarda (IX – XII) Markaziy Osiyo xalqlari ilm- fan sohasida yetakchilik qilishdi. Bu zamindan Ibn Sino, Beruniy, Fargoniy, ‘ Farobiy, Motrudiy, Imom al Buxoriy, Termiziy, Samarqandiy, Najmiddin Kubro, Bahovuddin Naqshband, Mirzo Ulugbek, ‘ Alisher Navoiy, Mirzo Bobur kabi koplab ‘ son-sanoqsiz turli fan sohalari yetakchilari chiqishgan. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida xalqimizning talim ’ usuli yangilanib borayotgan dunyoga togri ‘ ‘ kelmay qoldi. Buning asosiy sabablaridan biri islom dini Turkiston olkasi ‘ manaviy’ hayotida ustunligi edi. Madaniyat, maorif, sanat, ’ huquq, falsafa, adabiyot barcha barchasi islom dini bilan belgilangan edi. Islom Turkiston xalq ommasining mafkurasi edi. ‘ Ozbek xonliklarining ozaro ‘ urush-talashi talim ’ tizimiga bolgan ‘ ’ etiborni susaytirdi. Talim ’ tizimi ilk orta ‘ asrlarda qanday bolsa ‘ shundayligucha hatto u davrdagidan orqada qolib ketgan edi. Abu Abdulla Rudakiy: Ezgulik birla tinchlikka talpindi dono, Urush – talashdan nodon hech topmadi mano ’. deb mana shunday talimga ’ ’ etiborsiz davrlarga nisbat berib yozgan bolsa ‘ ajab emas. Turkiston chor Rossiyasi istibdodiga otgach ‘ yangi usul maktablari paydo boldi. ‘ 1886 – yildan boshlab Turkistonda asosiy fanlari rus tili, arifmetika va geografiya ‘ bolgan “ Rus-tuzem maktablari ” deb nomlangan maktablar vujudga kela boshladi. 1906 – yilda, yani ’ Turkiston general-gubernatorligi tuzilgandan qirq yil keyin bunday maktablar soni 82 ta bolib, ‘ ularda jami 3 ming oquvchi ‘ talim’ olar edi. Bu davrga kelib Turkistonda jadidlarning yangicha usuldagi maktablari faoliyat boshlagan edi. Rus-tuzem maktablari Turkiston general-gubernatorligi hududida faqat Fargona, ‘ Toshkent va Samarqandda faoliyat korsatardi. ‘ Jadid maktablari esa faqat Turkistonda emas, Xiva, Buxoroda ham ochildi. Jadid maktablari 10  ‘ koplab madaniyat va sanat ’ arboblarini yetishtirgan. Ular orasida Hamza Hakimzoda Niyoziy, (1889-1929) shoir Gofur ‘ ‘ Gulom (1903- 1966), shoir Otaqozi ‘ ‘ Uygun (1905-1990), Yozuvchi Muso Toshmuhammad ‘ ‘ ogli Oybek (1905-1968) va boshqalar bor. Jadidlarning marifatparvarlik’ harakatida Mahmudxoja ‘ Behbudiy va Munavvar Qori yetakchi rol oynashgan. ‘ Munavvar Qori jadid maktablari dasturi qamralgan uchta darslik yozgan: Adibi “ avval ” (Birinchi muallim, 1901), Adibi “ soniy ” (Ikkinchi muallim, 1903) va “Faniy darslar ” (Fanlardan darslar, 1902). Jadid maktablari chor Rossiyasi tomonidan tazyiqqa uchradi. 1911 – yil mustamlakachi mamurlar’ 50 ta yangi usul maktablarini yopib qoyishdi, ‘ qolganlarida esa rus tili majburiy fan tariqasida oqitilishi ‘ joriy qilindi. 1913 – yil Buxoro amiri amirlik hududidagi hamma yangi usul maktablarini yopib tashladi. Yangi maktablar ochishga ruxsat berilmay qoydi. ‘ Hokimiyat tepasiga sovetlar kelgach, ular ham oz‘ goyalariga ‘ mos keladigan va xizmat qiladigan maktablar tashkil etdi. 1918 – yil Turkiston sovet hukumatining cherkovni davlatdan, maktabni cherkovdan ajratish togrisidagi ‘ ‘ dekreti chiqdi. Unga kora, ‘ ‘ olkadagi mavjud xususiy, eski diniy maktablar faoliyati taqiqlanmagan ‘ bolsada, biroq yangi sovet maktablarini tashkil qilishga etibor ’ berildi. Maktab ikki pogonaga ‘ ‘ bolindi: 1 - pogona ‘ bilim yurtlari dastlabki uch sinfni oz ‘ ichiga olardi va 2 - pogona ‘ yana 4 sinfdan iborat edi. Orta ‘ maktab ham mavjud bolib, ‘ keyingi uch sinfni oz‘ ichiga olar edi. Biroq bunday maktablar juda oz edi. Koproq ‘ 1 - pogona ‘ maktablari eng kop ‘ tashkil etilgan edi. Sovet hukumati mahalliy avom xalq ishonchini qozonish, eng avvalo, kambagallar, ‘ farzandlarini oqitish, ‘ ularni savodli, bilimli qilish uchun ozining ‘ dasturiy maqsadiga javob beradigan sovetcha talimni ’ rivojlantirishga asosiy etibor ’ berdi. 20 – yillarda Ozbekiston ‘ hayotida muhim orin ‘ olgan birinchi va ikkinchi bosqich maktablari shunday talim ’ berishga ‘ moljallangan bilim dargohlari edi. 1920 – yil 17 – sentabrda Turkston ASSR hukumati olkada ‘ 8 yoshdan 40 yoshgacha bolgan ‘ kishilarni ‘ oqitish va savodxon qilish togrisida ‘ ‘ dekret qabul qildi. 1920 – yil sentabrda Toshkentda Turkiston Davlat universiteti tashkil etildi. ‘ 3-Mavzu: Ozbekiston Respublikasi talim’ muassasalarida mobil telefonlardan foydalanish tartibi (Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 21 maydagi 139-son qarori ) ‘ OZBEKISTON RESPUBLIKASI VAZIRLAR MAHKAMASINING QARORI ‘ OZBEKISTON ’ RESPUBLIKASI TALIM MUASSASALARIDA MOBIL TELEFONLARDAN FOYDALANISHNI TARTIBGA SOLISH CHORA- ‘ ‘ TADBIRLARI TOGRISIDA 11  ’ Talim-tarbiya ’ jarayoni samaradorligini yanada oshirishni taminlash, har tomonlama rivojlangan va barkamol avlodni tarbiyalash uchun zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: 1. ‘ Ozbekiston Respublikasi ’ talim muassasalarida mobil ‘ ‘ telefonlardan foydalanish tartibi togrisidagi Nizom ilovaga muvofiq tasdiqlansin. ‘ 2. Ozbekiston ’ Respublikasi Xalq talimi ‘ vazirligi, Oliy va orta maxsus ’ talim vazirligi hamda Orta‘ ’ maxsus, kasb-hunar talimi markazi manfaatdor ’ vazirliklar va idoralar, nodavlat talim muassasalari bilan birgalikda: ushbu qaror bilan tasdiqlangan Nizom talablarining izchil bajarilishini; ushbu qaror bilan tasdiqlangan Nizomning maqsadi va vazifalari ‘ aholi, ayniqsa yoshlar ortasida ’ keng tushuntirilishini taminlasinlar. ‘ 3. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish Ozbekiston ‘ Respublikasi Bosh vazirining orinbosari A.N. Aripov zimmasiga yuklansin. ‘ Ozbekiston Respublikasining Bosh vaziri Sh. MIRZIYOYEV Toshkent sh., 2012-yil 21-may, 139-son Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 21 maydagi 139-son qaroriga ILOVA ‘ Ozbekiston ’ Respublikasi talim muassasalarida mobil telefonlardan ‘ ‘ foydalanish tartibi togrisida NIZOM I. Umumiy qoidalar 1. Ushbu Nizom, idoraviy mansubligidan qati’ nazar, umumiy orta, ‘ ‘ orta ’ maxsus, kasb-hunar va oliy talim ‘ muassasalarida (keyingi orinlarda ’ talim ‘ muassasasi deb ataladi) mobil telefonlardan (keyingi orinlarda telefon deb ataladi) foydalanish tartibini belgilaydi hamda sifatli talim ’ ‘ olish va kasbiy tayyorgarlikka ega bolishda, davlat va jamiyat manfaatlari ‘ yolida ‘ oquvchi yoshlarning ‘ ‘ sogligini saqlashda xavf-xatarlarni ‘ kamaytirishda oquvchilar ‘ va talabalarning (keyingi orinlarda talim ’ oluvchilar deb ataladi) konstitutsiyaviy huquqlarini taminlashga ’ ‘ yonaltirilgan. ’ 2. Talim-tarbiya jarayonini tashkil etish samaradorligiga erishish va ‘ oquvchi ‘ yoshlar ortasida ‘ soglom turmush tarzini qaror toptirish uchun shart-sharoitlar yaratish ushbu Nizomning maqsadlari hisoblanadi. 3. Ushbu Nizom davlat va nodavlat talim’ muassasalariga tatbiq ’ etiladi hamda talim ’ oluvchilarga, shuningdek talim muassasalarining barcha toifalardagi xodimlariga nisbatan amal qiladi. 12  4. Telefonning saqlanishi uchun faqat uning egasi (ota-onalar) javob beradilar. 5. Ushbu Nizomning maqsadlariga muvofiq uni ishlab chiqish ‘ quyidagi vazifalarni hal etishga yonaltirilgan: a) boy intellektual meros asosida yosh avlodni Vatanga muhabbat, ‘ milliy va umuminsoniy qadriyatlarni, milliy mustaqillik goyalarini hurmat qilish va ularga sadoqat ruhida tarbiyalash; ‘ b) oquv jarayonida, shu jumladan talim’ oluvchilar tomonidan ‘ telefonlardan foydalanish bilan bogliq quyidagi salbiy hodisalarning oldini olish va bartaraf etish: ‘ oquv materiallarini ulardan shpargalkalar sifatida foydalanish uchun, shuningdek ‘ mashgulotlar vaqtida ’ talim oluvchilar ‘ foydalanishadigan turli oyinlarni yozib olish va telefon xotirasida saqlash; ‘ yoshlar ortasida ’ manaviy-axloqiy ‘ xislatlarni buzuvchi, zoravonlik, shafqatsizlik va pornografik, shuningdek reaksion-sektant, soxta diniy mafkurani targib‘ qiluvchi, atrofdagilarni salbiy harakatlarga undovchi ‘ materiallardan iborat bolgan, ‘ korgazma, fon sifatida xizmat qiluvchi rasmlar, audio-videoyozuvlar, chizma va suratli tasvirlar, ovozli video ‘ roliklarni namoyish etish, tarqatish, qollanish; ’ v) talim muassasalarining ichki tartib-qoidalariga rioya etishni ’ taminlash ’ uchun talim ’ muassasalarida talim oluvchilar tomonidan telefonlardan foydalanishni tartibga solish. ’ II. Talim muassasalari hududi va xonalarida telefonlardan foydalanish tartibi ’ 6. Talim muassasasiga kirib kelishda har bir talim’ oluvchi, xodim, keluvchi va boshqa shaxslar oz ‘ telefoni abonentining chaqiruv ovozini ‘ toliq ‘ ochirib ‘ qoyishi “ (telefonni ovozsiz ” rejimga otkazishi) ‘ shart. ’ 7. Talim ‘ muassasalarida otkaziladigan ‘ oquv ‘ mashgulotlari va tadbirlar (saflanish, tarbiyaviy soatlar, bayram, sport tadbirlari va shu ’ kabilar) boshlanishidan oldin talim oluvchilar: ‘ telefonini ochirib ‘ qoyishi; ‘ telefonini portfeli, sumkasi va shu kabilarga solib qoyishi shart. ’ 8. Talim ’ oluvchilarga quyidagilar qatiyan taqiqlanadi: ‘ a) telefonini boyniga ‘ osib olish, kokrak ‘ chontaklarida, shim, ‘ yubkalari chontaklarida va shu kabilarda saqlash; ’ b) telefon akkumulyatorini zaryadlash uchun talim muassasasi elektr tarmoqlariga ulash; v) telefoni yordamida: 13  ‘ atrofdagilarga zoravonlik, shafqatsizlik, pornografiyani ‘ targib qiluvchi video va suratlarni namoyish qilish; ’ talim ‘ muassasasining nufuziga, shu jumladan zoravonlik va vandalizm holatlarini suratga olish va keyinchalik ularni atrofdagilarga ‘ bilan zarar yetkazish; namoyish etish yoli ‘ g) oquv ‘ mashgulotlari vaqtida: ‘ telefon orqali sozlashish hamda SMS (MMS) va boshqa turdagi ‘ xabarlarni jonatish; ‘ telefonni stol ustiga qoyish; musiqa, shu jumladan naushniklar orqali tinglash; ‘ surat va video tasvirlarni korsatishda telefondan foydalanish ‘ (oyinlar ‘ bilan shugullanish), tasvir (matn, rasm, videoyozuv va ‘ fotosuratlar) korish, diktofon, kalkulyator, kalendar, bloknot, yon daftarcha kabilar sifatida foydalanish; suratga olish va video tasvirga tushirish; telefon (GPRS, Bluetooth, Internet va shu kabilar) orqali boshqa xizmatlardan foydalanish. ’ 9. Talim ’ muassasasida talim ‘ oluvchilarga mashgulotlar va tadbirlar ‘ oraligida ‘ faqat asosli va kechiktirib bolmaydigan zarur holatlarda ota- onasi (ularning ornini ‘ bosuvchilar), yaqin qarindoshlari, talim ’ muassasalarining rahbarlari yoki xodimlari bilan zudlik bilan boglanish‘ maqsadida telefonlardan foydalanishga (qongiroq ‘ ‘ qilishga, SMS, MMS, ‘ GPRS jonatishga, Bluetooth, Internet va shu kabilar xizmatidan foydalanishga) ruxsat etiladi. ‘ 10. Mashgulotlar ‘ va turli tadbirlar oraligida telefon orqali ‘ sozlashish ‘ uchun xonadan yolakka yoki foyega chiqish, past ovozda va qisqa muloqot qilish zarur. 11. Favqulodda vaziyatlar vujudga kelgan taqdirda ’ talim muassasalarida telefondan foydalanish cheklanmaydi. ’ 12. Talim ‘ muassasasining oqituvchilari va boshqa xodimlari: ‘ oquv ‘ mashgulotlari vaqtida telefondan foydalanish huquqiga ega emas; darsdan tashqari vaqtda talim’ oluvchilar ishtirokida telefondan foydalanishni imkoni boricha cheklashlari shart. III. Nizom talablarini buzganlik uchun javobgarlik 13. Ushbu Nizom talablarini buzgan talim’ oluvchilarga nisbatan ’ quyidagi tasir ‘ korsatish ‘ choralari qollanadi: ogohlantirish; 14  ‘ ularning kundalik daftariga yozib qoyish; ‘ ota-onalarini (ularning ornini bosuvchi shaxslarni) xabardor qilish ‘ yoki tushuntirish suhbati otkazish ’ uchun talim muassasasiga chaqirish. Ushbu Nizom talablarini buzgan talabalarga nisbatan oliy talim’ ‘ muassasasining ichki tartib-qoidalariga muvofiq choralar koriladi. ’ 14. Ushbu Nizom talablari buzilgan taqdirda talim muassasasining har qanday pedagog xodimi talim ’ ‘ oluvchidan telefonni olib qoyish, ushbu ‘ ‘ Nizomni buzganlik holati togrisida bildirishnoma rasmiylashtirish va uni telefon bilan birga talim’ muassasasining (fakultetning) direktoriga ‘ (dekaniga) yoki direktor (dekan) orinbosariga, keyinchalik uni ota- ‘ onalarga (ularning ornini ’ bosuvchi shaxslarga, oliy talim muassasalarida esa - kuratorga) berish, ushbu Nizom talablari buzilganligi holatlari ‘ ‘ togrisida ogohlantirish berish huquqiga ega. 15. Ushbu Nizom talablarining har qanday buzilishi talim ’ muassasasida (fakultetda) tuziladigan direktor (dekan) rahbarligidagi ’ komissiya tomonidan, sinf rahbari (kurator), talim oluvchining ota-onalari ‘ (ularning ornini bosuvchi shaxslar) ishtirokida, shuningdek ota-onalar (talabalar) majlisida muhokama qilinadi. 16. Ushbu Nizom talablariga rioya etilishini talim’ muassasasining ‘ direktori (fakultet dekani) va uning orinbosarlari nazorat qiladi. IV. Yakunlovchi qoidalar ’ 17. Talim ’ muassasasi talim oluvchilarga tegishli bolgan‘ telefonlarning saqlanishi uchun javob bermaydi, ushbu Nizomning 14- ‘ bandida nazarda tutilgan holatlarda telefonlarning olib qoyilishi hollari bundan mustasno. ‘ 18. Ushbu Nizom talablari har yili imzo qoydirilgan holda har bir ’ talim oluvchiga va uning ota-onasiga (ularning ornini ‘ bosuvchi ’ shaxslarga), oliy talim muassasalarida esa tegishli ravishda har bir talabaga yetkaziladi. ‘ (Ozbekiston ‘ Respublikasi qonun hujjatlari toplami, 2012-y., 21-son, 229- modda) 4-Mavzu: Mehri daryo, ilmi ummon ustozlar! (1-oktabr “Ustoz va murabbiylar kuni”ga bag’ishlanadi) Dunyodа kаsblаr judа ko’p, хаr bir kаsbning hаyotdа o’z o’rni vа o’z аhаmiyati bоr. Lеkin ulаr оrаsidа shundаy ulug’ vа shаrаfli kаsb bоrki bаrchа kаsblаr uning nеgizidа shаkllаnаdi, tаrаqqiy tоpаdi. Bu ustоz- muаllimlik kаsbidir. 15  Ustoz! Bu so'zning zamirida sermashaqqat mehnat sohibi, in-sonni murg'akligidan boshlaboq sharafli umr sari yo'naltiradigan mehri daryo insonning hayot yo'li yotibdi. Qaysidir faylasuf ustozini ko'prikka o'xshatsa, qaysi biridir uni keng, ravon yo'lga qiyos qiladi. Darhaqiqat, turli xil to'siq, qiyinchiliklardan oshib o'tishda ko'prik bo'ladigan ham Ustoz. Bir umr yoningizda maslahatgo'y bo'ladigan ham, bergan bilimi, pandnasixatlari bilan nurafshon manzillarga yo'llaydigan ham Ustoz. Olamda neki yaxshilar bo'lsa, ularning barchasiga qiyos qilsa bo'ladigan kasb sohibi o'qituvchilik va murabbiylikdir. Biroq qiyoslarning birortasi ham bu sharafli kasbning barcha qirralarini ko'rsatib berishi dargumon. Shu bois ustoz deganda mehridaryo, fidoyi inson ko'z o'ngimizga keladi. Ustozlami eslaganda ruhimizda o'zgacha yengillik, qalbimizda quvonch uyg'onadi, ko'nglimiz yorishadi. Ustоz! Qаlblаrgа quvоnch bахsh etuvchi ushbu sеhrli so’zni eshitsаk ko’nglimizdаn iliq tuyg’ulаr yorqin хоtir аl аr o’t аdi. Ust оz оtаngdеk ulug’ dеgаn hikmаt bеjizgа аytilgаn emаs. Оtа-оnа fаrzаndgа hаyot bаhsh etsа, ustоz esа ungа ilm, hunаr o’rgаtаdi. Jаmiyatdа o’z o’rnini tоpishgа ko’mаklаshаdi. Shu bоis hаm ulаrning bu хizmаti qаdim- qаdimdаn qаdrlаnib kеlinаdi. Mustаqillik tufаyli bаrchа sоhаlаr kаbi tа’lim tizimidа hаm bеqiyos islоhоtlаr o’tkаzildi. Sоhа hоdimlаrigа vа yosh аvlоdgа chеksiz g’аmхo’rliklаr ko’rsаtilmоqdа. Prеzidеntimizning fаrmоni bilаn 1 - оktabr “O’qituvchi v а murаbbiylаr” kuni e’lоn qilingаn 1997- yildаn bеri ushbu kun umumхаlq bаyrаmi sifаtidа kеng nishоnlаnmоqdа. Yosh аvlоdning tа’lim tаrbiyasigа Dаvlаt siyosаti dаrаjаsidа qаrаlmоqdа. Fidоiy o’qituvchi vа murаbbiylаr dаvlаtimiz tоmоnidаn yuksаk unvоnlаr vа mеdаllаr bil аn tаqdirlаnmоqdа. Mаnа shundаy chеksiz ehtirоmning o’zi bu shаrаfli k аsbning ulug’vоrligidаn izzаt ikrоmgа lоyiqligidаn dаlоlаt bеrаdi. Bizning оn а yurtimizdа ustоz vа murаbbiylаrgа dоimо hurmаt-ehtirоm ko’rsаtib kеlingаn vа хаr dоim shundаy bo’lib qоlаdi. Jаmiyatning buguni vа kеlаjаgi, uning mаdаniy-mа’rifiy vа m а’n аviy sаlоhiyati tа’lim tizimining qаy dаrаjаdа rivоjlаngаnligi bil аn b еlgil аn аdi. Tа’lim-tаrbiya tizimidаgi islоhоtlаrning muvаffаqiyati ko’p jih аtd аn o’qituvchi vа murаbbiylаrgа bоg’liq. Shu sаbаbli mаmlаkаtimizdа o’qituvchilаr mеhnаtini qаdrlаshgа, ulаrgа hаr jihаtdаn g’аmхo’rlik ko’rsаtishgа hаrаkаt qilinmоqdа. Jumlаdаn, mаmlаkаtimizdа tа’lim tizimini jаhоn аndоzаlаri аsоsidа islоh qilish, yangi ilm mаskаnlаri qurish, ulаrni zаmоnаviy tехnikа vоsitаlаri bilаn jihоzlаsh ishlаri izchil dаvоm ettirilmоqdа. O’qituvchilik аzаl-аzаldаn e’tibоrli kаsb hisоblаnаdi. Mаmlаkаtimizdа Rеspublikа Prеzidеntining 1996 - yil 9 - yanvаrdаgi Fаrmоni bilаn 1 - оktabr “O’qituvchilаr vа murаbbiylаr kuni” dеb bеlgilаngаn. 16  Mаmlаkаtimizdа o’qituvchi vа murаbbiylаrning оbro’-e’tibоrini yanаdа оshirish, yoshlаrimizning bizdаn ko’rа bilimli, kuchli vа аlbаttа bахtli bo’lishlаri uchun bаrchа shаrоitlаr yarаtilmоqdа. Bаyrаm kunl аri o’qituvchilаr qutlug’ аyyom bilаn mubоrаkbоd etilаdi. Оmm аviy ахb оr оt vоsitаlаridа O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Islоm Kаrimоv t аbrigi bеrilаdi. Mаmlаkаtimizdа o’qituvchi-murаbbiylаr bаyrаmi quyidаgichа o’tаdi. Аvvаlо bаyrаm аrаfаsidа rеspublikаmizning eng ilg’оr o’qituvchi- murаbbiylаri dаvlаt mukоfоtlаri bilаn tаqdirlаnаdi. Bаrchа o’quv yurtlаridа ustоz vа o’qituvchilаrgа bаg’ishlаngаn tаdbirlаr bo’lib o’tаdi, ulаr uchun dаsturхоnlаr yozilаdi, shоgirdlаr ustоzlаrigа o’z tilаklаrini izhоr etаdilаr. Tаdbirlаrdа o’qituvchilаrgа bаg’ishlаngаn kuy vа qo’shiqlаr yangrаydi. Sоbiq o’quvchilаr ustоzlаrini bаyrаm bilаn tаbriklаsh uchun ta’lim muassasalarigа kеlаdilаr. 5-Mavzu: O’quvchilar ma’naviyatini yuksaltirishda erkinlik va intizom madaniyatiga oid bilimlar bilan boyitish. “Erkinlik va intizom”. Erkinlik va intizom, bu tushunchalarni har bir kishi turlicha talqin qiladi, ya’ni erkinlik deganda ayrim kishilar ozining ‘ barcha ’ burchlardan, masuliyatlardan ozodligini anglasa, intizom deb, oziga ‘ nisbatan boshqalarning masuliyat ’ bilan yondoshishini tushunishadi. Kimdir bu fikrlarni inkor qilishi mumkin biroq har insonning qaysidir darajada qalbida shunday oy ‘ – hayollar kechsa ajabmas. Nemis olimi Lyudveg Berne: «Erkinlikni yaxshi kormaydigan ‘ odam ‘ yoq, ammo haqgoy ‘ odam uni barcha uchun, nohaq esa faqat ozi ‘ uchun talab qiladi» degan edi. Jamiyatda ayrim insonlarning farzandlarini erkalab, ularning xohish – istaklarini amalga oshirishda, jamiyatning turli qonun qoidalarini buzushi, pisand qilmasligi kabi holatlar uchrab turadigan haqiqatdir. «Faqat nodonlargina beboshlikni erkinlik deydilar» izohlagan edi antik dunyo tarixchilaridan biri Tatsit. Beboshlik bilan erkinlikning katta farqi bor. “ Beboshlik – bu hech bir qonun qoidaga amal qilmaslik, axloq ’ meyorlariga rioya etmaslik yoki ularni pisand qilmaslik ” diya sodda ’ qilib tariflash mumkin. Italyan tarixchisi Karlo Juzeppe Bottaning erkinlik haqida haqli tarif ’ ‘ bergan quyidagi sozlarini ‘ aytib otish joiz: «Erkinlik – barcha uchun odil va teng bolgan ‘ jamiyat qonunlariga boshdan oxir ogishmay ‘ rioya qilishdan bolak ‘ narsa emas» ‘ Albatta, kishilar ortasidagi munosabatlar erkinligi axloq-odob ’ meyorlari, diniy aqidalar va davlat tomonidan ornatilgan ‘ qonun- qoidalar asosida tartibga solinadi. XX - asrga kelib taraqqiyot shu darajada yuksaldiki, endilikda jahon boyicha ‘ umumiy bolgan ‘ turli tashkilotlar tuzilishni, deklaratsiyalar, paktlar, ishlab chiqilishini talab qildi. Shunday deklaratsiyalardan biri «Inson huquqlari umumjahon 17 deklaratsiyasi»dir. Bu deklaratsiya dunyodagi jamiki insonlarning teng va erkin ekanliklaridan dalolat beruvchi hujjatdir. «Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi»ning birinchi moddasida: «Hamma odamlar oz ‘ qadr-qimmati hamda huquqlari boyicha ‘ erkin va teng bolib ‘ ‘ tugiladilar...» ‘ deb belgilab qoyilgan. ‘ Ozbekiston Respublikasi 1991 – yil 30 – sentabrda «Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi»ni rasmiy ravishda tan oldi. ‘ Ozbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida va qonunlarda birinchi navbatda insonlarning erkinligi, teng huquqlarga ega ekanligi belgilangan. Konstitutsiyamizda shaxs manfaati uning erkinliklari, jamiyat va davlat manfaatlariga nisbatan ustuvorli belgilab qoyilgan. ‘ Qomusimizning 2-moddasida «Davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qiladi. Davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida masuldirlar» ’ ‘ deyilgan bolsa, 18 – moddada ‘ «Ozbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bolib, ‘ jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, etiqodi, ’ shaxsi va ijtimoiy mavqeidan ’ qatiy ’ nazar, qonun oldida tengdirlar. Imtiyozlar faqat qonun bilan belgilab qoyiladi ‘ hamda ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bolishi ‘ shart» deb qatiy ’ mustahkamlangan. Mana shu qoidalar Ozbekiston ‘ davlatining bosh faoliyat mezonini belgilagan bolib, ‘ teng, erkin fuqarolik jamiyati qurishda dasturulamal bolib ‘ xizmat qilmoqda. Konstitutsiyamizda ‘ Ozbekiston fuqarolarining huquq va erkinliklari bajarilish sohalari ‘ boyicha uch turga bolinadi: ‘ Birinchi: Shaxsiy huquq va erkinliklar ( VII bob, 24-31- moddalar) Ikkinchi: Siyosiy huquqlar ( VIII bob, 32-35- moddalar) Uchinchi: Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar (IX bob, 36-42- moddalar) Konstitutsiyamizning 20 – moddasida «Fuqarolar oz‘ huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkinliklariga putur etkazmasliklari shart» deb takidlangan. ’ Demak, har birimiz oz‘ huquq va erkinliklarimiz sozlash, ‘ dam olish, bilim olish, etiqod ’ erkinligi, turar-joy tanlash kabilarni amalga oshirishda xudbinlikka yol‘ ‘ qoymasligimiz talab etiladi. Konstitutsiyamizning 29 – moddasida: «Har kim fikrlash, soz ‘ va etiqod ’ erkinligi huquqiga ega. Har kim ozi ‘ istagan axborotni izlash, olish va uni tarqatish huquqiga ega, amaldagi konstitutsiyaviy tuzumga qarshi qaratilgan axborot va qonun bilan belgilangan boshqa cheklashlar bundan mustasnodir. Fikr yuritish va uni ifodalash erkinligi faqat davlat siri va boshqa sirlarga taaluqli bolgan ‘ taqdirdagina qonun bilan cheklanishi mumkin» deyiladi. ‘ Sozlash va fikrlash bilan inson yer yuzidagi boshqa mavjudodlardan farq qiladi. Insonlar esa bilim darajasi, dunyoqarashi kengligi bilan bir-biriga nisbatan farqlanadi. Insonlar fikrlarini bayon etishda ozgalarning ‘ shaxsiyatiga, shaniga ’ qadr-qimmatiga tegadigan darajada sozlashlari ‘ mumkin emas. Xuddi 18 shuningdek, davlatning sirlari, xizmat sirlari va harbiy sirlarni oshkor etish ham mumkin emas. Bunday sirlarning ochilishi davlat manfaatlariga, xavfsizligiga, taraqqiyotiga nisbatan katta zarar olib kelish xavfini vujudga keltiradi. Nemis adibi Klaudius Mattias erkinlikka bergan tarifi ’ ‘ ‘ togridir. U shunday degan: «Erkinlik - ozgalarga‘ ziyon yetkazmay turib, jamiki narsalarni qila olish huquqidir». Konstitutsiyamizda fuqarolarning erkinliklari davlat tomonidan himoyasi kafolatlanganligi belgilangan. 19 – moddada shunday deyiladi: ‘ «Ozbekiston Respublikasining fuqarosi va davlat bir-biriga nisbatan ‘ bolgan huquqlari va burchlari bilan bogliqdirlar. ‘ Fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qoyilgan ‘ huquq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan sud qarorisiz mahrum etishga yoki cheklab qoyishga ‘ hech kim haqli emas» deb qatiy ’ mustahkamlangan. Milliy istiqlol mafkuramizda shaxs erkinligi goyasi ‘ mavjud. Oz‘ haq-huquqini taniydigan, ayni paytda oz ‘ manfaatlarini mamlakat va ‘ xalq manfaatlari bilan uygunlashtiradigan insongina milliy goyamiz ‘ tamoyillarini togri ‘ ‘ baholay oladi. Erkinlik degan tushuncha bilan yonma - yon intizom degan tushuncha ham birga yuradi. Intizom kim uchundir ota ‘ ahamiyatli tushuncha bolsa, ‘ ‘ kimgadir ozi ’ ezozlagan tushunchalardan keyinda turuvchi tushunchadir. Qattiq intizom ornatilgan ‘ Iskandar Zulqarnay armiyasi, Chingizxon, Amir Temur va Suvorov qomondonlik ‘ qilgan armiyalar dunyoning eng qudratli davlatlarini ‘ ozlariga ‘ boysundirishgan. 6-Mavzu: “Odob – axloq meyor’ lari: kiyinish odobi”. Odob – axloq borasida fransuz adibi Fransua de Laroshfuko ming bora haq deyish mumkin. Zero, insonlar orasida oziga ‘ ‘ xos ozaro munosabat qonun – qoidalari mingyilliklar davomida shakllanib, insoni shaxs darajasida shakllanishida jamiyatning boshqa qonunlaridan ustunlik qilib kelmoqda. Dunyoning qaysi bir millatiga nazar tashlamaylik, odob-axloq haqida har bir xalqning buyuk shaxslari hikmatli sozlar, ‘ ’ sherlar, doston-u, kitoblar yozib kelajak avlod uchun qoldirishgan. Adib “ Abdulla Avloniy Turkiy guliston yoxud axloq ” asarida odob-axloqli, ‘ ilmli bolishlik ’ avvalo tarbiyadan boshlanishini yonib takidlab ‘ otgan. Yoshlarni kelajak ruhida tarbiyalash katta muammo ekanligi ularni tarbiyasini kimga topshirish, ishonish mumkinligini oylab ‘ shunday ‘ sozlarni ‘ aytib otgan: «Tarbiyani kimlar qilur? Qayda qilur? Degan savol keladur. Bu savolga, «birinchi uy tarbiyasi. Bu ona vazifasidur. Ikkinchi maktab va madrasa tarbiyasi. Bu ota, muallim, mudarris va hukumat vazifasidur», - deb javob bersak, bir kishi derki, «Qaysi 19 onalarni aytursiz, bilimsiz, boshi paxmoq, qoli ‘ ‘ toqmoq onalarmi? Ozlarida‘ yoq‘ tarbiyani qanday qilib berurlar» -der. Mana, bu soz ‘ kishining yuragini ezar, bagrini ‘ yondirur. Otasiga nima dersiz, desak, «Qaysi ota? Toychi, ‘ uloqchi, bazmchi, dombirachi, ‘ karnaychi, surnaychi, ilm qadrini bilmagan, ilm uchun bir pulni kozlari ‘ qiymagan, zamondan xabarsiz otalarni aytursizmi? Avval ozlarini ‘ ‘ oqitmoq, tarbiya qilmoq lozimdur», - der. 1 Abdulla Avloniy aytganlaridek: Tugub ‘ tashlov ila bolmas ‘ bola, bolgay ‘ ‘ balo sizga, Vujudi tarbiya topsa, bolur ‘ ul rahnamo sizga. Temirchining bolasi tarbiya topsa, bolur ‘ olim, Buzulsa xulqi, Luqmon ogli ‘ ‘ bolsa, ‘ bolgusi ‘ ‘ zolim. Yomonlarga qoshildi ‘ Nuhning ogli ‘ ‘ oldi ‘ beiymon, Yurudi Kahf iti xoblar ‘ ila boldi ‘ oti inson. Bir kuni Buqrotdan: - Odobli bilan odobsizni ortasida ‘ farq qanday? - deb soradilar. ‘ - Gapiradigan hayvon bilan gapirmaydigan hayvon orasidagi farq kabi, - deb javob berdi. Navoiy hazratlari odob-axloq haqida shunday fikrlarni bildirgan: - Odobli odam tabibga oxshaydi, ‘ u bilan suhbatlashish kongildagi ‘ gamni ‘ quvadi. - ‘ Ozingdan keyingilarga ibrat bolay ‘ desang, ‘ ozingdan ilgarigilardan ibrat ol. Beodoblik shunday selki, u obro ‘ va viqor qasrini qoparib, ‘ idrok boynini ‘ har xil arqonlar bilan boglab ‘ tashlaydi. Oqil kishilarning aytishicha, odob rioyasi shunday surmaki, uning gardidan har bir kishiga sursa, etibor ’ ‘ kozining ravshanligi hech qanday sabab bilan zaiflik va illatga yoliqmaydi. ‘ Zamonaning katta-kichiklari uning huzurini mehri - muhabbat bazmining chirogi, ‘ deb biladilar. Kundan kunga iqbolining yulduzi yuksaklikka kotarilaveradi. ‘ Hurmatli kitobxon kishini avvalo tashqi korinishi ‘ ‘ kozga tashlanib, ‘ ozgalarda ‘ osha kishiga nisbatan dastlabki fikrni uygotsa, ‘ kishining mehmonga borishi va mehmon kutishi bizning xalqimizda ota ‘ ahamiyatli jihat hisoblanadi. Shu bois ’ etiboringizni kiyinish, mehmonga borish va mehmon kutish odobi haqida toxtalib ‘ ‘ otishga qaratishni joiz topdik. Odob-axloqning turli korinishlari ‘ haqida boshqa mavzularda fikrlar bildiriladi. Hozirda oquv ‘ muassasalarida yoshlarning kiyinishi borasida koplab ‘ muammolar, turlicha qarashlar uchramoqda. Biz ‘ komaklashish maqsadida, A Rustamova, B Fozilovalarning Oilashunoslik “ ” kasb-hunar kollejlari uchun oquv ‘ ‘ qollanmasida keltirilgan ayollar uchun kiyinish madaniyati borasidagi fikrlarni keltirib otamiz. ‘ Yaxshi kiyinish ham oziga ‘ xos sanat ’ hisoblanadi. Yaxshi did, avvalo kiyimlarni bir-biriga moslab kiyishda namoyon boladi. ‘ Moslab 1 20 kiyilgan kiyim malum ’ sharoitga munosib, kishining mashguloti, ‘ voqea, muhit va shu kabilar bilan muvofiq, hamda vaqti va joyiga qarab bashang bolishi ‘ mumkin. Respublikamiz iqlimi issiq bolganligi ‘ bois bizning sharoitda ayollar uchun eng qulay moda - kokrak ‘ burma va pasti yaxlit bichimli «ozbekcha» ‘ ‘ koylak hisoblanadi. Buning afzalligi shundaki, issiq avjiga chiqib, kishi terlab turganda ham kiyim badanga yopishib qolmaydi. Shuning uchun ham kokrak ‘ burma koylak ‘ hech qachon modadan qolmaydi. Faqat ayrim detallari biroz ozgartirilib, ‘ zamonaviy tus bergan holda yangilanaveradi. Chiroyli atlas, tovor kabi matolar qadimdan ozbek ‘ ayollari sevib kiyadigan milliy matolardir. Qancha-qancha zamonlar otib ‘ ketsa ham, bu matolardan oz ‘ davriga moslab yarashtirib, xoh ozbekcha, ‘ xoh yevropacha tikilgan kiyimlar hamisha modadadir. Qaddi-qomati kelishgan ayollarga moda jurnalidagi modellarning har biri togri ‘ ‘ kelishi mumkin. Toladan ‘ kelgan ayollarga belning past qismidan ulangan va keng etak bolib ‘ tushgan koylaklar ‘ kiyish tavsiya etilmaydi. Ozgin ‘ ayollar esa tor badanga yopishib turadigan ‘ koylaklar kiymasliklari kerak. Boyni ‘ uzun ayollar koproq ‘ yelkalik koylak‘ kiyganlari maqul. Boyni ‘ kalta ayollarga tik yoqali va boyin ‘ atrofidan oyilgan ‘ ‘ koylaklar yarashmaydi. Kiyimning rangi, rasmlari, guli ham mos bolishi ‘ kerak. Ayollar kopincha‘ kiyimlar rangini ozlarining ‘ koz, ‘ soch va teri ranglariga moslab oladilar. Katak-katak va yol‘ - yol‘ matolarni birga kiyish tavsiya etilmaydi. ‘ Boylamasiga yol‘ ‘ bolib tushgan gazlamalar ayollarning qaddi – qomatini nozik, boy-bastini ‘ ‘ ozaytirib ‘ korsatadi, ularni toladan ‘ kelgan ayollarga kiyishni tavsiya etish mumkin. Ozgin ‘ va baland boyli ‘ ayollar bunday matodan kiyim kiymaganlari maqul, kondalang, ‘ yo1- ‘ yol‘ koylaklar ‘ qaddi-qomatni tolaroq ‘ ‘ korsatadi. Rang va ranglarning bir-biriga mos tushishi ham oziga ‘ xos ahamiyatga ega. Toq ‘ va qora ranglar jussaning tolaligini ‘ bilintirmay tursa, oq ranglar yanada tolaroq ‘ ‘ korsatadi. Yashil, binafsha, kok ‘ rang qaddi-qomatni rostlab korsatsa, ‘ sariq, jigarrang, qizil va rangdor rasmlar jussani bir muncha tola ‘ ‘ qilib korsatadi. Ortiqcha bezaklar kiyimni bachkanalashtirib yuboradi. Uy kiyimlari asosan yuvilishi oson ip gazlamalar, shtapel matolardan tikiladi, u keng va qulay bolishi ‘ lozim. Yoz paytlarida uyda odmi rangli mayin gulli koylak ‘ va xalatlar kiyish maqsadga muvofiq. Ish kiyim qulay, kundalik kiyishga mos va qulay bolishi, ‘ ayniqsa, koylak ‘ – kostyumlar kiyish kopdan ‘ urf bolib ‘ keladi. Ayollarimizning ishbilarmon doiralarda koplab ‘ uchratamiz. Hozirgi kunda ayol tadbirkor, ayol rahbar. Albatta bunday ayolning oziga ‘ xos kiyinish madaniyati ham bolishi ‘ talab etiladi. 21  7-Mavzu: “Ona tilim - joni dilim.” (21 – oktabr Ozbek ‘ tili davlat tili maqomini olgan kunga ‘ bagishlanadi.) Deyarli barcha maxluqotda til bor. U issiq -sovuqni, tam-mazani ’ biluvchi, ovqatlanishda ishtirok etuvchi azo. ’ Odamda esa bulardan tashqari nutq tovushlarini hosil qiladi, yani ’ insonning sozlash ‘ qobiliyati til orqali amalga oshadi. Yer yuzida qancha millat, xalq, elat, qabila bolsa, ‘ shuncha til bor. Tilsiz xalq yoq. ‘ Xalqsiz esa til ham bolmaydi. ‘ Bular egizak tushunchalardir, biridan birini ayirib ‘ bolmaydi, ularni ayirib qoyilsa, ‘ ikkisi ham ozligini‘ ‘ yoqotadi. 2 Davlat tili belgilanishi haqida gapiradigan bolsak, ‘ davlat tili odatda uch yol‘ bilan belgilanadi: a) tarixiy anana ’ asosida ushbu davlat hududida istiqomat qiluvchi barcha xalqlar mavjud tillardan birini umum til deb tan oladilar; bunday til kopincha, ‘ shu davlatdagi eng yirik yoki hukmron millatning tili boladi; ‘ b) hukumat, prezident, parlament yoki rahbar organlar tomonidan davlatning rasmiy tili deb elon ’ qilingan xalqaro yoki jahon tillaridan biri; davlat organlarida, hukumat idoralarida va rasmiy tashkilotlarda, korsatmaga ‘ binoan, yozishmalar faqat shu tilda qabul qilinadi yoki jonatiladi, ‘ barcha uchrashuv, muhokama, muboxasa, majlis va shu kabilar ana shu rasmiy tilda otkaziladi; ‘ v) davlatning qonun chiqaruvchi organi tomonidan yoki mamlakat prezidenti tomonidan jamiyat hayotining barcha sohalarida ‘ qollanilishi kerak deb elon ’ qilingan til. Shvetsiya, Norvegiya, Angliya, Kanada, Yaponiya, Xitoy, AQSh kabi kopchilik‘ mamlakatlarda hech qaysi til davlat tili deb elon ’ qilinmagan. Lekin qadimdan ularda mamlakat aholisini kopchiligini ‘ tashkil qiluvchilarning tili davlat tili, rasmiy til deb tan olinadi. Ikkinchi guruhga («B» guruhga) kiruvchi davlatlar asosan otmishdagi ‘ mustamlakalardir (masalan, Gvineya, Gana, Kongo kabilar). Chunki ularning har birida onlab ‘ qabilalar mavjud bolib, ‘ birinchidan, qabilalardan birining tilini davlat tiliga aylantirish ichki tortishuv va ‘ ozaro ‘ garazga sababchi bolishi ‘ mumkin, ikkinchidan esa, qabila tillari hozirgi zamon talablariga lugat ‘ va terminologik jihatidan javob bermaydilar. Bu davlatlar davlat tili sifatida sobiq mustamlakachilarining tilini, masalan, ingliz yoki fransuz tilini qabul qilganlar.3 Til asrlar davomida shakllanadi, rivojlanadi, sayqallanadi. Har bir millatni avvalo uning tili orqali song ‘ milliy libosi, urf-odatiga qarab farqlashimiz mumkin. Rus yozuvchisi A. N. Tolstoy: Til millionlarcha 2 3 22 avlodlar tomonidan yaratilgan tirik jondir deb tilga haqli tarif ’ bergan. Har bir millat yoki elatning milliy tili ularning fikr almashish va muloqot vositasi, muhim rivojlanish omili. Milliy til millat yoki elatning tarixan tashkil topish jarayonida shakllanadi. Milliy til millat yoki elat bilan birgalikda osib, ‘ ‘ ozgarib boradi va malum ’ vaqt ‘ otgandan ‘ song, yangi avlodlarga bir necha asr avvalgi milliy til tushunarli bolmay ‘ qoladi. Ana shu boisdan har bir milliy tillarda eng qadimiy, va yangi zamon shakllari mavjud. Milliy til, vaziyatga kora, ‘ millatlararo til, hatto jahon tili yoki xalqaro til vazifasini ham bajarishi mumkin. Masalan, ozbek ‘ ‘ tili Ozbekistonda istiqomat qiluvchi turkiyzabon fuqarolar uchun millatlararo til bolib ‘ xizmat 4 qilmoqda. ‘ Ozbek tili turkiy tillar oilasiga kiradi va sozlashuvchilar ‘ soni jihatdan turk tili va ozorbayjon tilidan song ‘ uchinchi orinda ‘ turadi. Ozbek ‘ tili eng qadimiy turkiy yozma tillardan biridir. Hozircha ‘ organilgan manbalarga kora, ‘ u deyarli bir yarim ming yillik tarixga 5 ega. Hozirgi zamon ozbek ‘ tili asosan uch korinishga ‘ ega bolib, ‘ birinchidan, shevalardan, ikkinchidan, umummilliy adabiy tildan va, uchinchidan, ularning qorishmasi bolmish ‘ kundalik jonli muloqot tilidan tashkil topgan. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, XX asrning 30 - yillarigacha ozbek ‘ tili yangi zamon ozbek ‘ millatining tili sifatida shakllandi, oz‘ taraqqiyot yollarini ‘ aniqlab, rivojlana boshladi. Afsuski, SSSR Xalq Komissarlari Soveti va VKP (b) MKning 1938 – yil 13 – fevraldagi «Rus tilini milliy respublikalarda majburan oqitish ‘ togrisida»‘ ‘ qarori chiqqandan song ‘ sobiq shoro ‘ mamlakatida keng miqyosda ruslashtirish siyosati amalga oshirildi, ozbek ‘ tili hayotning asosiy sohalaridan asta – sekin siqib chiqarila boshlandi. 6 Sovet ittifoqi davrida o‘ zbek tiliga nisbatan hurmatsizlik bilan qaralib, u «xonadon tili» darajasiga tushib qolgan edi. Sovet kishisini tarbiyalashda ozbek ‘ tili milliy urf-odatlar bilan birgalikda eskilik omili deb chetga surildi. Rus yozuvchisi A. N. Tolstoyning til togrisidagi ‘ ‘ yana bir hikmati yodimga tushdi: Til - millatning qalbi. Til ‘ goya, ‘ tuygu, tafakkurning jonli mujassamidir. ’ Tilimizda yani ‘ sozlashishimizda, biz doimo nima haqida gapirmaylik qanday ibora ishlatmaylik oz ‘ ruhiyatimizni aks ettiramiz. Biz ‘ ongimizda shakllangan tuygularni, ‘ turli goyalarimizni ‘ ushbu sozlarga ‘ boy tilimiz bolmaganda qanday ifodalardik? Albatta hayotingizda 4 5 6 23  ‘ sozlay ‘ olmaydigan insonlarni korgansiz, gohida muloqotda ham ‘ bolgansiz. ‘ Odam qay holatda bolmasin ‘ ona tili bilan birga boladi. Qancha kop ‘ tilni bilsangiz, shuncha yaxshi. Biroq odam ona tilida tafakkur qiladi, ona tilida tush koradi, ‘ ona tilida ‘ yiglaydi... ‘ Olim ‘ oldidan onasini ona tilida yoqlaydi. ‘ Otkir Hoshimov. Mustabid tuzum davrida biz oz ‘ tilimizni unutib, rus tilini ‘ organishga, ‘ unda muloqotda bolishni bilishi uchun millat farzandlari rus tilida dars beruvchi maktablarga, guruhlarga va jamoalarga millatdoshlarimiz tomonidan joylashtirilgan. Buyuk adibimiz Abdulla Avloniy «Turkiy guliston yoxud axloq» asarida shunday deydi: «Har ‘ bir millatning borligin korsatadurgan oyinai hayoti til va adabiyotdir. ‘ Milliy tilni yuqatmak millatning ruhini yuqatmakdur. Bizga na boldi? ‘ Bobolarimiz yolidan chiqib ketdik, «yaxshi qushningdan olguncha yomon uyingni qidir» -demishlar. Bobolarimiz yetishgan va yaratgan muqaddas til va adabiyotmizga hech kamlik qilmas. 8-Mavzu: Kasb-hunar maktabida sanitariya-gigiena qoidalariga amal qilish. (Shaxsiy gigiena, xojatxonalar gigienasi) Insоn sаlоmаtligining gigiеnik аsоslаri, ya’ni insоnning jismоnаn sоg’lоm bo’lishi, turli хil хаvfli kаsаlliklаrdаn himоyalаnishidа mustаhkаm qаlqоn yarаtish, eng аvvаlо, hаr bir kishi tоmоnidаn shахsiy gigiеnа qоidаlаrigа qаt’iy аmаl qilib yashаshi bilаn bеlgilаnsа, ikkinchi tоmоndаn, insоnning istiqоmаt qilishi uchun zаrur bo’lgаn gigiеnik yashаsh shаrоitlаrini tа’minlаshni nаzаrdа tutuvchi jаmоаtchilik gigiеnаsi tаlаblаrigа аmаl qilib yashаshi bilаn hаm uzviy bоg’lаngаn. Shахsiy gigiеnа Shахsiy vа jаmоаtchilik gigiеnа qоidаlаrigа riоya qilmаslik nаtijаsidа hаr хil yuqumli kаsаlliklаrgа duchоr bo’lish mumkin. Shахsiy gigiеnа qоidаlаri dеgаndа hаr bir shахs tоmоnidаn bаdаnning vа аlоhidа tаnа а’zоlаrining оzоdаligini muttаsil rаvishdа tа’minlаsh bilаn bоg’lаngаn gigiеnik muоlаjаlаr mаjmuаsi tushunilаdi. - Qo’l tоzаligi; - Оg’iz bo’shlig’i gigiеnаsi; - Sоch gigiеnаsi; - Tеri gigiеnаsi. Qo’l tоzаligi Qo’llаr quyidаgi hоlаtlаrdа tоzа qilib sоvunlаb yuvilishi lоzim: 24   hоjаtхоnаdаn chiqqаndаn so’ng;  оvqаt pishirish оldidаn;  hаyvоnlаrgа qаrаlgаndаn so’ng;  ko’chаdаn uygа qаytgаndаn kеyin;  оvqаtlаnishdаn оldin;  hаr qаndаy yumushni bаjаrgаndаn so’ng;  tirnоqlаringizni hаr dоim kаltа qilib оlib yuring;  yuqоridа kеltirilgаn qo’l yuvish qоidаlаrini do’stlаringizgа hаm o’rgаting. Оg’iz bo’shlig’i gigiеnаsi Tishni tоzа tutish, uni dоimо turli хil pаstа, pоrоshоklаr bilаn tish cho’tkаsi yordаmidа 2 mаrtа yuvib turish, ya’ni ertаlаbki nоnushtаdаn vа kеchqurungi оvqаtlаnishdаn so’ng, bu хildаgi pаrvаrish tish tоmirlаri vа milklаrni mustаhkаmlаshning muhim vоsitаsidir. Hаr bir оvqаtlаnishdаn so’ng tishlаringizni suv bilаn chаyqаb tish оrаlаridа qоlgаn оvqаt qоldiqlаrini аlbаttа yo’qоting. Аgаr shundаy qilmаsаngiz, оvqаt qоldiqlаri chirib, оg’zingizdаn bаdbo’y hid kеlа bоshlаydi. Аgаr siz milk vа tаnglаyingizni tоzаligigа jiddiy e’tibоr bеrmаsаngiz, turli хil tish, milk kаsаlliklаrigа uchrаysiz! 9-Mavzu: Jadidchilik asoschilari. 25 Jadidchilik dastlab 19-asrning 80-yillarida Qrimda Ismoilbek Gasprinskiy rahbarligida qrimtatarlar oʻrtasida vujudga keldi. Jadidchilik harakati namoyandalari koʻpincha oʻzlarini taraqqiyparvarlar, keyinchalik jadidlar deb atashgan. Oʻsha davrning ilgʻor taraqqiyparvar kuchlari, birinchi navbatda, ziyolilar mahalliy aholining umumjahon taraqqiyotidan orqada qolayotganligini his etib, jamiyatni isloh qilish zaruriyatini tushunib yetgandilar. Jadidchilik mohiyat eʼtibori bilan avvalo siyosiy harakat edi. Uning shakllanish va magʻlubiyatga uchrash davrlari boʻlib, ularni shartli ravishda toʻrtga boʻlish mumkin. Turkiston, Buxoro va Xiva hududida bu davrlar 1895-1905; 1906-1916; 1917-1920; 1921-1929-yillarni oʻz ichiga oladi. Birinchi davrda Turkistonda podsho Rossiyasining mustahkam oʻrnashib olishi kuzatiladi. U oʻz siyosiy agentlari (vakillari) yordamida mahalliy xon va amir vakolatlarini cheklabgina qolmay, ularni qoʻgʻirchoqqa aylantirib, rus va gʻarb sarmoyadorlarining ishlashi va yashashi uchun sharoit yaratadi, turli kompaniyalar, aksiyadorlik jamiyatlari manfaatini koʻzlaydi. Ayni chogʻda mahalliy aholining talab va ehtiyojlari nazarga olinmay qoʻyildi, diniy eʼtiqodlari, urf-odatlari bilan hisoblashmaslik, ularni mensimaslik kuchaydi. Hayotiy, ilmiy saviyasi yuqori boʻlgan qozilar tajribasiz kishilar bilan almashtirildi, poraxoʻrlik, ijtimoiy-siyosiy adolatsizlik avj oldi. Madrasa va maktablar faoliyatini cheklash, mahalliy joy nomlarini ruscha atamalar bilan almashtirish, hatto mahkama jarayonida qozilar bo ʻyniga 26 xoch taqtirishgacha borildi. Oʻsha davr ahvolini Muhammadali xalfa Sobir oʻgʻli (Dukchi eshon) xalqqa qarata oʻz „Xitobnoma“si (1898)da yaxshi bayon qilgan. Millat istiqbolini oʻylovchi taraqqiyparvar kuchlar xalqning deyarli barcha tabaqalari — hunarmand, dehqon, savdogar, mulkdor, ulamolar orasida mavjud edi. Ziyolilar dastlab chorizmga qarshi kurashni xalqni asriy qoloqlikdan uygʻotish — siyosiy-maʼrifiy jabhadan boshlashga qaror qildilar. Jadidchilik harakati ana shunday tarixiy bir sharoitda Turkiston mintaqasida rivojlanish uchun oʻziga qulay zamin topdi. Jadidlar orasidan yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining zamonaviy bilimdon mutaxassislari, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod va oʻz vatanlarini mustaqil koʻrishni orzu qildilar va shu yoʻlda kurashdilar. Jadidlarning Turkiston mustaqilligi uchun kurashida asosan quyidagi yoʻnalishlar ustuvor edi: yangi usul maktablari tarmogʻini kengaytirish; qobiliyatli yoshlarni chet elga oʻqishga yuborish; turli maʼrifiy jamiyatlar va teatr truppalari tuzish; gazeta va jurnallar chop qilish, xalqning ijtimoiy-siyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda milliy demokratik davlat qurish. Jadid ziyolilarining kuchli partiyasi tashkil qilingan taqdirdagina bu ishlarni amalga oshirish mumkin edi. Jadidchilikning asosiy goya ’ va maqsadlari Turkistonni orta’ asrlarga xos qoloqlik va diniy xurofotdan ozod etish, shariatni isloh qilish, xalqqa marifat ’ tarqatish, Turkistonda muxtoriyat hukumatini barpo etish uchun kurash, Buxoro va Xivada konstitutsiyaviy monarxiya va parlament, keyinchalik demokratik respublika tuzumini ’ ornatish orqali ozod va farovon jamiyat qurish, barqaror milliy valyutani ’ joriy qilish va milliy qoshin tuzish. ’ Toshkent, Fargona, Buxoro, Samarqand va Xivada hur fikrli va taraqqiyparvar kishilarning ayrim guruhlari tomonidan ochilgan madaniy- ’ marifiy ’ yonalishdagi jamiyat va uyushmalardan jadidchilik harakati shakllandi. Turkiston mintaqasidagi asoschilari Turkistonda jadidchilik harakatini vujudga keltiruvchilar tepasida Mahmudxoja ’ Behbudiy, Abduqodir Shukuriy (Shakuriy), Ajziy (Samarqand), Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Majid Qori Qodiriy, Ubaydullaxoja ’ Asadullaxo’jayev (Ubaydulla Xoʻjayev), Toshpo’latbek Norbo’tabekov (Toshkent), Fitrat, Fayzulla Xoʻjayev, Usmonxo’ja Po’latxo’jayev, Abdulvohid Burhonov, Sadriddin Ayniy, Abdulqodir Muhiddinov (Buxoro), Obidjon Mahmudov, Hamza, Cho’lpon, Is’hoqxon Ibrat, Muhammadsharif ’ Sofizoda ’ (Fargona vodiysi), Boltihoji Sultonov, Rahmonberdi 27 Madazimov, Fozilbek Qosimbekov (Osh’ uyezdi), Polvonniyoz hoji Yusupov, Bobooxun Salimov (Xorazm) turardi. 10-Mavzu: 18-NOYABR – O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI DAVLAT BAYROG'I QABUL QILINGAN KUN ‘ OZBEKISTON RESPUBLIKАSINING DАVLАT BАYROG‘I Davlat bayrog‘i O‘zbekiston Respublikasining 1991 yil 18 noyabrdagi 407-XII-sonli «O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog‘i to‘g‘risida»gi Qonuni bilan tasdiqlangan. O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog‘i O‘zbekiston Respublikasi davlat suverenitetining ramzidir. ‘ Ozbekiston Respublikasining Davlat bayrogi‘ xalqaro munosabatlarda Ozbekiston ‘ Respublikasining timsoli boladi. ‘ ‘ Ozbekiston Respublikasining Davlat bayrogi‘ — bayroqning butun uzunligi boylab ‘ otgan ‘ ‘ toq moviy rang, oq rang va toq ‘ yashil rangli uchta endan tarkib topgan togri ‘ ‘ tortburchak ‘ shaklidagi matodir. ‘ Bayrogimiz ‘ ozida ‘ butun Ozbekiston xalqining asriy orzu-istaklari, ‘ gayrati va shijoatini, xalqimizga xos mehmondostlikni ‘ mujassam etgan. Milliy bayrogimizning ‘ davlat idora va muassasalari, oquv ‘ yurtlari, ‘ Ozbekiston azo‘ ‘ bolgan xalqaro tashkilotlar, chet ellardagi elchixona va doimiy vakolatxonalarimiz peshtoqida hilpirab turishi, turli bayram va tantanalarda, mamlakatimiz vakillari qatnashayotgan xalqaro miqyosdagi siyosiy, madaniy-marifiy ‘ tadbirlarda, nufuzli sport musobaqalarida Vatanimizning shani, ‘ ‘ xalqimizning gururini yorqin aks ettirishi barchamizga iftixor baxsh etadi. Masalan, xalqaro sport bellashuvlarida ‘ galaba qozongan sportchilarimiz sharafiga yurtimiz bayrogi‘ baland ‘ kotarilgan lahzada har birimiz cheksiz hayajonga tushamiz, hech kimdan kam emasligimizni his qilamiz. Davlat ramzlari har bir mamlakatning mustaqilligini ifodalovchi muqaddas belgidir. Respublikamiz davlat ramzlari xalqimizning shon- sharafi, tarixiy xotirasi va intilishlarini ozida ‘ mujassam etib, tinch va osoyishta, ozod va erkin hayotimiz, yorug ‘ kelajagimizga bolgan ‘ ishonchimiz ifodasidir. Respublikamiz davlat bayrogidagi ‘ ramzlar Ozbekiston ‘ sarhadida qadimda mavjud bolgan ‘ ‘ davlatlar bilan tarixan bogliqlikni hamda yurtimiz 28 hududida yashovchi millat va elatlarning ‘ ananalarini ‘ ozida mujassamlashtirgan. Bayroqdagi moviy rang – uning ostida barcha millatlar turli xil xavf- xatarlardan xoli, emin-erkin holda ahil-inoq yashab kelayotgan musaffo osmonimiz hamda obi hayot ramzidir. Bayroqdagi oq rang – davlatimiz ‘ fuqarolarining ozaro hamjihatlikda, bir-birini hurmat qilib, diniy ‘ bagrikenglik tamoyillari asosida tinch-totuv yashayotganining timsoli. Yashil rang esa tabiatning yangilanishi hamda yurtimizning jannatmonand ekanligi ramzidir. Bu rang kopgina ‘ xalqlarda navqironlik, umid va shodumonlik timsoli hisoblanadi. Qizil chiziqlar davlatimiz farovonligi, jamiyat taraqqiyoti yolida ‘ ‘ ozaro hamjihatlik bilan hormay-tolmay mehnat qilayotgan yurt farzandlarining vujudida oqayotgan hayotiy qudrat irmoqlaridir. Davlat ramzlari hamisha muqaddas va ulug ‘ sanaladi. Chunki u ‘ xalqning otmishi, ‘ buguni va kelajagini ozida mujassam etgan Vatanning yorqin timsolidir. 11-Mavzu: Kiberjinoyatchilikka qarshi kurash Kiberjinoyat — kompyuter va tarmoqning birgalikdagi aloqasi ostida sodir etiluvchi jinoyat turi.. Kompyuter jinoyat paytida maqsadli yoʻnaltirilgan qurol vazifasini bajarib beradi. Kiberjinoyat kimningdir xavfsizligi va moliyaviy saviyasiga zarar yetkazish maqsadida sodir etiladi. Maxfiy maʼlumotlar qonuniy tarzda himoyalangan holatda yuz beruvchi kiberjinoyatlar bilan bogʻliq koʻpgina jinoyatlar mavjud. Xalqaro miqyosda hukumat ham, nodavlat subyektlar ham kiberjinoyatlar, jumladan, josuslik, moliyaviy oʻgʻirlik va boshqa transchegaraviy jinoyatlar bilan shugʻullanadi. Xalqaro chegaralarni kesib oʻtuvchi va kamida bitta milliy davlatning xatti-harakatlarini oʻz ichiga olgan kiberjinoyatlar baʼzan kiberurush deb ataladi. Uorren Baffet kiberjinoyatni „insoniyatning birinchi raqamli muammosi“. deb taʼriflaydi va „insoniyat uchun real xavf tugʻdiradi“, deya qoʻshimcha qilib oʻtadi. 2014-yilda chop etilgan hisobotda (McAfee homiyligida) jahon iqtisodiyotiga yetkazilgan yillik zarar 445 milliard dollarni tashkil qilgan.. Cybersecurity Ventures tomonidan 2016-yilgi hisobotda kiberjinoyatlar natijasida yetkazilgan global zararlar 2021-yilga kelib yiliga 6 trillion dollargacha, 2025-yilga kelib esa 10,5 trillion dollargacha koʻtarilishi bashorat qilingan edi. 2012-yilda AQShda onlayn kredit va debet kartalaridagi firibgarlik oqibatida taxminan 1,5 milliard dollar yoʻqotilgan 2018-yilda Strategik va xalqaro tadqiqotlar markazi (CSIS) tomonidan McAfee bilan hamkorlikda oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatadiki, har yili global YaIMning qariyb bir foizi, yaʼni 600 milliard dollarga yaqini 29 kiberjinoyatlar tufayli yoʻqoladi. Jahon Iqtisodiy Forumi 2020 Global Risk hisobotida uyushgan kiberjinoyatlar idoralari jinoiy faoliyatni onlayn qilish uchun kuchlarni birlashtirayotganini tasdiqladi, shu bilan birga ularning aniqlash va jinoiy javobgarlikka tortilish ehtimoli AQShda 1 foizdan kamroqni tashkil qiladi[. Tasniflashi Anʼanaviy jinoyatchilikning kamayishi bilan global hamjamiyatlar kiberjinoyatlarning muntazam oʻsishiga guvoh boʻlishda davom etmoqda Kiberjinoyat moliyaviy jinoyatlardan tortib firibgarlikgacha, kiberpornografik savdo va reklama firibgarliklari orqali keng koʻlamli faoliyatni oʻz ichiga oladi. Moliyaviy firibgarlik jinoyatlari Kompyuter firibgarligi — bu boshqa shaxsni yoʻqotishga olib keladigan biror narsa qilish yoki qilmaslikka imkon berish uchun haqiqatni har qanday notoʻgʻri koʻrsatish. Shu nuqtai nazardan, firibgarlik quyidagi yoʻllar bilan foyda olishga olib keladi:  Ruxsatsiz tarzda oʻzgartirish. Bu kichik texnik tajribani talab qiladi va xodimlar tomonidan maʼlumotlarni kiritish yoki notoʻgʻri maʼlumotlarni kiritishdan oldin maʼlumotlarni oʻzgartirish yoki ruxsatsiz koʻrsatmalar kiritish yoki ruxsat etilmagan jarayonlardan foydalanish orqali oʻgʻirlashning keng tarqalgan shaklidir;  Odatda ruxsatsiz tranzaktsiyalarni yashirish uchun chiqishni oʻzgartirish, yoʻq qilish, bostirish yoki oʻgʻirlash. Buni aniqlash qiyin;  Saqlangan maʼlumotlarni oʻzgartirish yoki oʻchirish. Boshqa firibgarlik shakllari kompyuter tizimlari yordamida osonlashtirilishi mumkin, jumladan bank firibgarligi, karding, shaxsni oʻgʻirlash, tovlamachilik va maxfiy maʼlumotlarni oʻgʻirlash. Ushbu turdagi jinoyatlar koʻpincha shaxsiy maʼlumotlar yoki pul maʼlumotlarining yoʻqolishiga olib keladi. Kiberterrorchilik Asosiy maqola: Kiberterrorchilik Hukumat amaldorlari va axborot texnologiyalari xavfsizligi boʻyicha mutaxassislar 2001-yil boshidan buyon Internet muammolari va server firibgarliklarining sezilarli darajada oshganini hujjatlashtirdi. Federal Qidiruv Byurosi (FQB) va Markaziy razvedka boshqarmasi (CIA) kabi hukumat idoralari orasida bunday bosqinlar kiberterroristik tashqi razvedka xizmatlari yoki boshqa guruhlar tomonidan potentsial xavfsizlik teshiklarini xaritalash uchun uyushtirilgan saʼy-harakatlarning bir qismi ekanligidan xavotir ortib bormoqda. muhim tizimlar. Kiberterrorchi — bu hukumat yoki tashkilotni kompyuterlar, tarmoqlar yoki ularda saqlangan maʼlumotlarga qarshi kompyuter hujumi uyushtirish orqali 30 oʻzining siyosiy yoki ijtimoiy maqsadlariga erishish uchun qoʻrqitadigan yoki majburlaydigan shaxs. Kiberterrorizm, umuman olganda, kibermakon yoki kompyuter resurslaridan foydalanish orqali sodir etilgan terrorchilik harakati sifatida taʼriflanishi mumkin (Parker 1983). Shunday qilib, bayram kunlarida bombali hujumlar sodir boʻlishi haqida Internetda oddiy targʻibot materiali kiberterrorizm deb hisoblanishi mumkin. Shuningdek, ayrim shaxslarga, oilalarga qaratilgan, tarmoqlar ichida guruhlar tomonidan tashkil etilgan, odamlar oʻrtasida qoʻrquv uygʻotish, hokimiyatni namoyish etish, odamlar hayotini barbod qilish uchun zarur boʻlgan maʼlumotlarni toʻplash, talonchilik, shantaj va hokazolarga qaratilgan xakerlik faoliyati ham mavjud. Kiber tovlamachilik Kiber tovlamachilik veb-sayt, elektron pochta serveri yoki kompyuter tizimi zararli xakerlar tomonidan qayta-qayta xizmat koʻrsatishni rad etish yoki boshqa hujumlarga duchor boʻlganda yoki tahdid qilinganda sodir boʻladi. Bu xakerlar hujumlarni toʻxtatish va „himoya“ taklif qilish evaziga pul talab qiladi. Federal Qidiruv Byurosiga koʻra, kiberjinoyat tovlamachilar korporativ veb-saytlar va tarmoqlarga tobora koʻproq hujum qilmoqda, ularning ishlash qobiliyatiga putur etkazmoqda va xizmatlarini tiklash uchun toʻlovlarni talab qilmoqda. Har oy FQBga 20 dan ortiq holatlar haqida xabar beriladi va jabrlanuvchining ismini jamoatchilikka oshkor qilmaslik uchun koʻplari xabar