PANITIKANG_FILIPINO_NOTES.pdf

KALIGIRAN NG PANITIKAN Kung ang klima, gawain, kinatitirhan, lipunan at pulitika, relihiyon at edukasyon ay may impluwensiya sa anyo, hangarin at laman ng KAHULU...

KALIGIRAN NG PANITIKAN Kung ang klima, gawain, kinatitirhan, lipunan at pulitika, relihiyon at edukasyon ay may impluwensiya sa anyo, hangarin at laman ng KAHULUGAN panitikan, ang panitikan naman ay may dalang impuwensiya sa buhay, kaisipan at ugaliin ng tao  Ang salitang panitikan ay galing sa salitang sa dalawang kalagayan. latin na “Litera” na nangangahulugang letra o titik. Ang salitang ito ay nag-ugat sa  Una- nagpapaliwanag sa kahulugan ng salitang “pang-titik-an” na kung saan ang kalinangan at kabihasnan ng lahing unlaping “pang” ay ginamit at ang pinanggalingan ng akda. hulaping “an” kung kaya ito ay tinawag na  Ikalawa-ang mga tao sa daigdig ay panitikan. nakatagpo sa damdamin at kaisipan at  inilalahad sa lahat ng uri ng pahayag. nagkakaunawaan, bukod sa Nakasulat man o binibigkas. Ngunit nagkakahiraman ng ugali at palakad. kadalasan, ang panitikan ay nakabatay sa mga panulat na nabuo na maaring MGA MAIMPLUWENSYANG AKDANG nagsasalaysay ng buhay, pamumuhay, PAMPANITIKAN SA BUONG MUNDO lipunan, pamahalaan at pananampalataya na tumutulong sa paghubog sa identidad at katauhan ng 1. Ang Banal na Kasulatan (Holy Scriptures) isang tao na mula sa Palestina at Gresia at naging batayan ng sangkakristiyanuhan. 2. Ang Koran na pinaka-Bibliya ng mga TAGAHUBOG NG PANITIKAN mahometano at galing sa Arabia. 3. Ang Iliad at Odyssey ni Homero na May iba’t ibang salik na representasyon ng isang kinatutuhan ng kaligiran ng mitolohiya o lipunan na siyang naghuhulma o humuhubog sa palaalamatan ng Gresia. panitikan. 4. Ang Mahabharata ng India- kasaysayan ng mga dating Indio at ang kanilang  Kultura, Kaugalian at Tradisyon. Ito ay pananampalataya. napapalooban ng mga paniniwala, 5. Ang Divina Commedia ni Dante ng Italya, sinaunang gawi at kaugalian na siyang na nagtataglay ng ulat hinggil sa makikita sa mga akda at patuloy na pananampalataya, moralidad at pag- pinagbabatayan sa kasalukuyan. uuglai ng panahong kinauukulan.  Hanapbuhay o Gawain/Propesyon.Ang 6. Ang El Cid Campeador ng Espanya na mga salitang ipinapahayag ng manunulat nagpapahayag ng katangiang panlahi ng ay may kinalaman sa hanapbuhay o mga Kastila at ng kanilang mga alamat at propesyon. kasaysayang pambansa noong unang  Lipunan at Pulitika.Ang sistema ng panahon. pamahaalan, ideolohiya at ugaling panlipunan ay nasasalamin sa panitikan ng KAHALAGAHAN NG PANITIKAN bansa.  Edukasyon at Pananampalataya. Ang Malaki ang pagpapahalaga ng tao sa panitikan nakaimbak na karunungan ng tao ay sapagkat nakikita nito ang naibibigay ng panitikan nagagamit sa paggawa ng isang katha. sa kanyang buhay. Ito ang naging sandalan sa Naiaangkla rin ang pananampalataya sa kaligayan o sa kalungkutan ng tao. Kaya naman, pagbuo ng panitikan sapagkat may mga mahalaga lamang na makita at maramdaman nilalaman sa mga obra na nakaayon sa din ng ibang tao kung ano ang iba pang tuntunin at paniniwala ng isang relihiyon. kontribusyon o maibibigay ng panitikan sa buhay  Lugar na tinitirhan. Ito ay may malaking ng bawat tao. epekto sa isipan at damdamin ng isang tao. Kung ang isang manunulat ay napabilang sa isang masalimuot at 1. Isa itong uri ng mahalagang panlunas na magulong kapaligiran, maaring ito ang tumutulong sa mga tao upang laman ng kanyang panitikan. mahandaan ang sariling buhay. Dahil dito, mabibigyan ng solusyon ang suliranin at maunawaan din ang diwa ng kalikaksan MGA IMPLUWENSIYA NG PANITIKAN ng pagiging makatao.  2. Humihikayat nang malalim na pag- (tulad ng tape recorder at ng DVD), mga uunawa ang panitikan dahil sa katangi- aklat na elektroniko. tangi nitong anyo ng karunungan may mataas at malalim na kaisipan, saloobin, MGA PARAAN AT HANGARIN NG PANITIKAN damdamin at pananalita na matatagpuan sa tradisyunal at  Paglalahad- kung nais magpaliwanag kontemporaryong panitikan.  Paglalarawan- kung nais magpahiwatig ng 3. Malaki ang ambag ng panitikan sa hitsura, anyo, lagay, hugis, kulay, at iba pa kasanayan ng tao sa paggamit ng Wikang  Pagsasalaysay- kung nais magpakita ng Filipino. pagkakaugnay-ugnay ng mga pangyayari 4. Magkaroon ng pagkakakilanlan ang tao  Pangangatwiran- kung nais magpaniwala, bilang Pilipino at malaman ang yaman at manghikayat o mapagpaganap. talinong napapaloob ng lahing pinagmulan. 5. Makukuha ang kabatiran tungkol sa kadakilaan at karalangan ng sariling tradisyon at kultura ng bansa. ANYO NG PANITIKAN 6. Mabubuo ang pagpapahalaga tungkol sa mga karanasan ng mga ninuo upang DALAWANG ANYO NG PANITIKAN matarok ang kalayaan at kapayapaang tinatamasa sa kasalukuyang panahon. Tuluyan o Prosa - tumutukoy ito sa maluwang na 7. Mababatid ang pagkakatulad at pagsasama-sama ng mgasalita sa loob ng pagkakaiba-iba ng katangian ng mga pangungusap. Nasusulat ito sa karaniwang takbo panitikan ng iba’t ibang rehiyon at ng pangungusap o pagpapahayag. matutunan at ipagmalaki ang pagka- Pilipino Panulaan o Tula - ito ay ang pagbubuo-buo ng pangungusap o parirala sa pamamagitan ng PAANO NAIBABAHAGI ANG PANITIKAN salitang binibilang na pantig sa taludtod na pinagtugma-tugma PASALINDILA- Ang paraan ng paglilipat ng panitikan mula sa dila at bibig ng tao.Noong hindi pa marunong magsulat ang mga ninuno ng mga makabagong TULUYAN O “PROSA” Pilipino, binibigkas lamang ang mga panitikan. ay ang kalimitang anyo na nasusulat o sinasalitang wika  Kalimitang nagtitipon-tipon ang sinaunang Nagmula ang salitang prosa buhat sa Latin mga Pilipino upang pakinggan ang mga na prosa na nangangahulugang “tuwiran” salaysayin, paglalahad o pamamahayag o “hindi paliguy-ligoy” nito.Laging itong sinasala sa kanilang mga Ito ay walang pormal na kayarian (Brown, tainga ang mga salasay upang matanim 2019) sa kanilang isipan. Naging paraan ito na tumutukoy sa anomang nakasulat na akda maisalin sa iba’t ibang henerasyon. na sumusunod sa isang pangunahing  PASALINSULAT-Isinatitik, isinulat, inulit o istruktura ng gramatika. iginuhit ng mga Pilipino ang kanilang nangangahulugan lamang ito na kung panitikan. Naganap at nagsimula ito saan ito ay may pamantayang noong matutunan nila ang sinaunang sinunusunod ay may malay ang pagpili at abakada o alpabeto, kabilang na ang paggamit ng mga salita mas naunang baybayin at mga katulad nito. Dalawang uri na Prosa  PASALINTRONIKO-- Ang mga kagamitan sa modernong panahon ay nagagamit 1. Mga akda na bunga ng kathang-isip upang patuloy na maibahagi at magbigay (piksiyon) - patungkol sa mga obra na ang ng kabatiran tungkol sa mga iba’t ibang manunulat ay gumagawa ng akda mula akdang pampanitikan sa bansa. Ilan sa sa kanilang imahinasyon. Maaring ang mga halimbawa nito ang paggamit ng layunin ay magbigay-aliw sa mga mga disking kompakto, plaka, rekorder mambabasa. Ginagamit ng mga manunulat ang kanilang imahinasyon para  sa pagsulat ng mga akdang bungang-isip Pagkakaiba ng Tuluyan at Panulaan lamang 2. Ang di kathang-isip (di-piksiyon) ) at ang ang prosa o Tuluyan ay “words in their best mga panulat na batay sa tunay na order” samantalang ang Panulaan o Tula pangyayari katulad ng talambuhay, ay “best words in their best order” awtobiyograpiya, talaarawan,sanaysay o mga akdang pangkasaysayan - ay isang Kapag ang isang katha ay nabibigyan lamang ng pagsasalayasay ng isang paksa na kaunting atensiyon mula sa mga mambabasa, inihaharap ng isang manunulat bilang masasabi na ito ay isang halimbawa ng prosa. katototohanan. Bumabatay ang may- Mula sa kanyang pahayag, ang mga salita ay akda sa mga lehitimong impormasyon o nakabalangkas at isinasaayos ayon sa tuntunin ng kaganapan hinggil sa napupusuang gramatika upang mabatid ang lubos na pag- paksa. Pinipilit dito ng manunulat na uunawa gamit ang mga payak at direktang maging tumpak sa mga detalye ng mga pagpapakahulugan ng salita. Ngunit sa kabilang pangyayari. banda, kapag ang isang katha na kinakailangan nang masusi at malalim na pag-uunawa, ito ay nakaangkla sa tinatawag na panulaan. Ang panulaan ay malimit pinaglalaruan ang mga salita PANULAAN O TULA O (POESYA) upang patingkarin ang malikhain at masining na pagpapahayag nito. ay isang uri ng sining at panitikan na kilala sa malayang paggamit ng wika sa iba't MGA AKDANG TULUYAN ibang anyo at estilo pinagyayaman ito sa pamamagitan ng ALAMAT paggamit ng tayutay ang mga likhang panulaan ay tinatawag Isa sa mga unang kuwento ng mga Pilipino. na tula. Ang pagbuo ng tula ay isang Bago pa man dumating ang mga Kastila ay hamon sa makata sapagkat matimpi ang mayroon nang alamat ang ating ninuno. paggamit ng mga salita. Isang uri ng panitikan na nagkukuwento binubuo ang tula ng saknong at taludtod. tungkol sa mga pinagmulan ng mga bagay- karaniwan itong wawaluhin, bagay sa daigdig. Karaniwang nagsasalaysay lalabindalawahin, lalabing-animin, at ang mga ito ng mga pangyayari hinngil sa lalabing-waluhing pantig tunay na mga tao at pook, at mayroong matalinghaga at ginagamitan din ng pinagbabatayan sa kasaysayan. Kaugnay tayutay. Nagtataglay ng mga simbolo na ang alamat ng mga mito at kuwentong- hindi tuwiran ang pagpapakahulugan o bayan. mayroong konotasyong pagpapakahulugan. ANEKDOTA Tumatalakay sa kakaiba o kakatwang pangyayaring naganap sa buhay ng isang Julian Cruz Balcameda - “Ang tula ay isang kilala, sikat o tanyag na tao. Ito ay ginagawa kaisipang naglalarawan ng kagandahan, ng mga pagpapaliwanag sa mga ginagawa ng kariktan, ng kadakilaan: tatlong bagay ng tao. Maikling salaysay ng isang na kailangang magkatipun-tipun sa isang nakakawiling insidente sa buhay ngunit kaisipan upang mag-angkin ng naghahatid ng isang magandang karanasan karapatang matawag na tula. na kapupulutan ng aral. Inigo Ed. Regalado - “Ang tula ay Dapat na maging payak ang pagpapahayag kagandahan, diwa, katas, larawan at ng sapagkat ito ay naglalayong mang-aliw sa kabuuan ng tamang kariktan na makikita paraang pagbibigay ng di-karaniwang sa sa silong ng alinmang langit”. May sining pangyayario pangyayaring nakawiwili at ng kariktan ang isang tula kung ang mga tipikal sa isang lahi o rehiyon o pangkat ng pananalitang ginamit ay piling-pili at mga tao. naayon sa mabuting panlasa. Dalawang uri ng Anekdota Tema- paksang-diwang binibigyan ng diin sa nobela Ang anekdotang hango sa tunay na buhay ng Damdamin- nagbibigay kulay sa mga isang tao. Nagbibigay sa mga mambabasa ng pangyayari pagkakataong lalong makilala ang pansariling Pamamaraan- estilo ng manunula buhay ng taong iyon sapagkat ang mga Pananalita-diyalogong ginagamit sa nobela pangyayari ay naglalarawan sa katauhan. Simbolismo- nagbibigay nang mas malalim na Anekdotang Kata-kata- hindi hango sa tunay kahulugan sa tao, bagay at pangyayarihan na buhay ay madalas katatawanan ngunit madalas din na may mahalagang tinutukoy. Mga Layunin ng Nobela Halimbawa: Anekdota ni Dr. Jose Rizal tungkol sa Gumising sa diwa at damdamin. tsinelas Nanawagan sa talino ng guni-guni. Mapukaw ang damdamin ng mambabasa NOBELA Magbigay ng aral tungo sa pag-unlad ng buhay at lipunan. Mahabang kuwentong piksyon na binubuo ng Nagsisilbing daan tungo sa pagbabago ng iba’t ibang kabanata. sarili at lipunan. Iisa ang balangkas ng nobela, nagkakaiba Nagbibigay inspirasyon sa mambabasa. lamang ito sa nilalaman dahil ang mga Napupukas nito ang kaalaman ng tao sa pangyayaring isinasalaysay ay may pagsulat ng nobela. kaugnayan sa lipunang ginagalawan ng mga mamamayan at naglalarawan ng kultura ng Uri ng Nobela bawat bansang pinanggagalingan nito. Ayon kay Sauco et al (6), ito ay anyo ng Nobelang ng Tauhan - Nangingibabaw ang panitikan na nagtataglay ng maraming ligaw mga pangangailangan, kalagayan at na tagpo. Ito ay maraming tauhan at hangarin ng tauhan. Halimbawa: Nena at nangangailangan ng mahabang kawing ng Neneng ni Valeriano H. Pena panahon. Nobelang Makabanghay - Ang pagkakabalangkas ng mga pangyayari ay Mga Katangian ng Nobela siyang ikinawiwili ng mga mambabasa. Nobela ng Kasaysayan - Binibigyang-diin ang Maliwanag at maayos na pagsulat ang mga kasaysayan ng bayan o isang pook. tagpo at kaisipan. Humahango ng mga materyal sa Pumunta sa lahat ng mga larangan ng buhay. pangyayaring naganap sa isang lugar. Dapat maging malikhain at maguni-guni ang Nobela ng Romansa - Nakatuon sa pag-iibigan paglalahad. at mababasa ang wagas, dalisay at tapat na Pumupukaw ng damdamin ng mga pag-iibigan ng mga pangunahing tauhan. mambabasa kaya ito nagiging kawili-wili. Halimbawa: Salawahang Pag-ibig ni Lope K. Kailangan isaalang-alang ang ukol sa Santos kaasalan. Nobela ng Pagbabago - ay akda at ang Maraming ligaw na tagpo at kaganapan. manunulat ay naghahangad ng pagbabago Ang balangkas ng mga pangyayari ay sa lipunan at pamahalaan/ nakapagbabago tumutukoy sa kaisahang ibig mangyari. ng buhay o sistema/ hangad nito ang Maraming magagandang tagpuan kung saan pagbabago sa gitna ng katiwalian at kawalan nakikilala pa ng lalo ang mga tauhan ng identidad ng pagkamamayan. Halimbawa: Noli Me Tangere AT El Mga Bahagi ng Nobela Filibusterismo Tagpuan- lugar at panahon ng mga PABULA pinangyarihhan Tauhan- nagpapagalaw at nagbibigay buhay Akda kung saan ang mga tauhan ay mga sa nobela hayop. Nagmula sa salitang griyego na Banghay-pagkakasunud-sunod ng mga “muzos” na ang ibig sabihin ay mito o myth. pangyayari sa nobela Ito ay tumutukoy sa pang-araw-araw na Pananaw- panauhang ginagamit ng may- buhay sa daigdig maliban sa pagsasalita ng akda mga hayop. Nalulutas ang suliranin sa  pamamagitan ng mapanusong paraan, nangangailangan lamang ito ng kaunting paghahanda, o sa pamamagitan ng panahon para matapos. matalinong gawa na katulad ng tao sa Nagbibigay-aliw. Nagbibigay ito ng kasiyahan kanilang paglutas ng suliranin sa isang tao pagkatapos magbasa. Motibasyon.Nagpapasigla sa isang tao na PARABULA magbasa pa ng ibang kuwento. Interes. Naging isang paraan ito upang Ang salitang parabola ay buhat sa salitang maibalik ang hilig ng isang tao sa pagbabasa. Griyego na parabole. Ito ay matandang salita na nangangahulugang pagtatabihin ang MGA URI NG MAIKLING KUWENTO dalawang bagay upang pagtularin. Ang parabula ay gumagamit ng pagtutulad at Salaysay- Walang katangiang metapora upang bigyan ng diin ang nangingibabaw, timbang na timbang ang kahulugan. Ito ay madalas na hango sa Banal mga bahagi, hindi nagmamalabis bagama’t na Kasulatan at kuwentong umaakay sa tao sa masaklaw, maluwag ang pagsasalaysay at matuwid na landas. Ang mga detalye at mga hindi apurahan. tauhan ay hindi nagbibigay ng malalim na Kuwento ng Kababalaghan- Binibigyang kahulugan; ang binibigyan ng diin ay aral sa kasiyahan sa kuwentong ito ang pananabik sa kuwento. mga bagay na kataka-taka at salungat sa wastong bait at kaisipan. Karaniwang likha lamang ng mayamang guniguni ng may-akda MAIKLING KUWENTO ang ganitong uri ng kuwento. Kuwento ng Katutubong Kulay- Ang Anyo ng panitikan na may layuning binibigyang-diin ay ang kapaligiran ng isang magsalaysay ng isang maselan at pook. Ang tagpuan ang higit na binibigyang- nangingibabaw na pangyayari sa buhay ng pansin. Inilalarawan ang mga tao sa isang pangunahing tauhan.Isang maiksing salysay pook, ang kanilang pamumuhay, mga gawi, hinggil sa isang mahalagang pangyayaring mga kaugalian at mga paniniwala. kinasasangkutan ng isa o ilang tauhan at may Kuwento ng Katatawanan- May kabagalan at iisang kakintalan o impresyon lamang. ilang paglihis sa balangkas ang galaw ng mga Si Edgar Allan Poe ang tinaguriang “Ama ng pangyayari sa kuwentong ito. Maikling Kuwento” sapagkat siya ang kauna- Kuwento ng Tauhan- Ang tauhan o mga unahang manunulat na nagpakilala ng tauhan sa kuwento ang binibigyang-diin. maikling kuwento bilang isang sining. Inilalarawan ang mga pangyayaring Ito ay nababasa sa isang Upuan, pangkaugalian ng mga tauhang nakapupukaw ng damdamin, at mabisang nagsisiganap upang mabigyan ng kabuuan nakapagkikintal ng diwa o damdaming may ang pag-unawa sa kanila ng isang kaisahan mambabasa. Kuwento ng Katatakutan- Ang damdamin, sa MGA KATANGIAN NG MAIKLING KUWENTO halip na ang kilos ang binibigyang-diin sa uring ito. Pinupukaw ang damdamin ng Isang madula at di makalilimutang bahagi mambabasa at ang mahalaga ay ang bisa at ng buhay ang paksa nito. kaisahan. Isang pangunahing tauhan na may Kuwento ng Pakikipagsapalaran- Ang masalimuot na suliranin o gampanin. kawilihan sa ganitong uri ng kuwento ay nasa Nakatuon ito sa isang mahalagang tagpo. balangkas sa halip na sa mga tauhan ng Isang kawing ng magkakaugnay na kuwento. Ang kawilihan ay nababatay sa pangyayari na sumisidhi hanggang sa pagsubaybay sa mga pangyayari sa buhay ng kasukdulan nito. pangunahing tauhan sa kuwento. Kuwento ng Iisa ang nangingibabaw na kakintalan. Madulang Pangyayari- Kapansin-pansin ang pangyayari sa ganitong uri ng kuwento. Ang MGA KAHALAGAHAN NG MAIKLING KUWENTO pangyayari’y lubhang mahalaga at nagbubunga ng isang bigla at Maikling panahon lamang ang ilalaan. Ang kakaibang pagbabago sa kapalaran ng mga mga taong nagmamadali ay nakakabasa niro tauhan sa kuwento. sa isang upuan lamang dahil Kuwento ng Talino- Ang may-akda ay lumilikha ng masuliraning kalagayan sa simula upang mag-alinlangan ang mambabasa hanggang  sa sumapit ang takdang oras ng paglalahad. pangyayari; maaaring magkaroon ng higit na Ang umaakit sa mambabasa sa uring ito ng isang suliranin ang isang dula kuwento ay ang pagkakabuo ng balangkas sa Saglit na kasiglahan – saglit na paglayo o halip na ang mga tauhang gumanap. pagtakas ng mga tauhan sa suliraning Kuwento ng Sikolohiko-Inilalarawan ang mga nararanasan tauhan sa isipan ng mambabasa. Ang suliranin Tunggalian – ang tunggalian ay maaaring sa ng may-akda ay maipapadama sa pagitan ng mga tauhan, tauhan laban sa mambabasa, ang damdamin ng isang tao sa kanyang paligid, at tauhan laban sa kanyang harap ng isang pangyayari. sarili; maaaring magkaroon ng higit sa isa o patung-patong na tunggalian ang isang dula DULA Kasukdulan – climax sa Ingles; dito nasusubok ang katatagan ng tauhan; sa sangkap na ito Ito ay nahango sa salitang Giyego na “drama” ng dula tunay na pinakamatindi o na nangangahulugang gawin o ikilos.Ito ay pinakamabugso ang damdamin o kaya’y sa isang pampanitikang panggaya sa buhay pinakakasukdulan ang tunggalian upang maipamalas sa tanghalan. Kakalasan – ang unti-unting pagtukoy sa Ayon kay Aristotle, ito ay isang imitasyon o kalutasan sa mga suliranin at pag-ayos sa mga panggagad ng buhay. tunggalian Ayon kay Sauco, ito ay isang uri ng sining na Kalutasan – sa sangkap na ito nalulutas, may layuning magbigay ng makabuluhang nawawaksi at natatapos ang mga suliranin at mensahe sa manonood sa pamamagitan ng tunggalian sa dula; ngunit maaari ring kilos ng katawan, diyalogo at iba pang magpakilala ng panibagong mga suliranin at aspekto nito. tunggalian sa panig ng mga manonood Lahat ng itinatanghal na dula ay naaayon sa isang nakasulat na dula na tinatawag na iskrip. ELEMENTO NG DULA Ang iskrip ng isang dula ay iskrip lamang at hindi dula, sapagkat ang tunay na dula ay Iskrip o nakasulat na dula– Ito ang yaong pinanonood na sa isang tanghalan na pinakakaluluwa ng isang dula; lahat ng bagay pinaghahandaan at batay sa isang iskrip. na isinasaalang-alang sa dula ay naaayon sa isang iskrip; walang dula kapag walang iskrip. TATLONG BAHAGI NG DULA Gumaganap o aktor – Ang mga aktor o gumaganap ang nagsasabuhay sa mga Yugto- Ang bahaging ito ang ipinaghahati sa tauhan sa iskrip; sila ang nagbibigkas ng dula. Inilaladlad ang pangmukhang tabing diyalogo; sila ang nagpapakita ng iba’t ibang upang magkaroon ng panahong damdamin; sila ang pinanonood na tauhan sa makapahinga ang mga nagsiganap gayundin dula. ang mga nanonood. Tanghalan – Anomang pook na Tanghal- Ipinaghahati sa yugto kung pinagpasyahang pagtanghalan ng isang dula kinakailangang magbago ng ayos ng ay tinatawag na tanghalan;tanghalan ang tanghalan. tawag sa kalsadang pinagtanghalan ng isang Tagpo-Ito ang paglabas-masok sa tanghalan dula, tanghalan ang silid na pinagtanghalan ng mga tauhang gumaganap sa dula. ng mga mag-aaral sa kanilang klase. Tagadirehe o direktor –Ang SANGKAP NG DULA nagpapakahulugan sa isang iskrip; siya ang nag-i-interpret sa iskrip mula sa pagpasya sa Tagpuan – panahon at pook kung saan itsura ng tagpuan, ng damit ng mga tauhan naganap ang mga pangyayaring isinaad sa hanggang sa paraan ng pagganap at dula pagbigkas ng mga tauhan ay dumidipende sa Tauhan – ang mga kumikilos at nagbibigay- interpretasyon ng direktor sa iskrip. buhay sa dula; sa tauhan umiikot ang mga Manonood –Hindi maituturing na dula ang pangyayari; ang mga tauhan ang bumibigkas isang binansagang pagtanghal kung hindi ito ng diyalogo at nagpapadama sa dula napanood ng ibang tao; hindi ito maituturing Sulyap sa suliranin – bawat dula ay may na dula sapagkat ang layunin ng dula’y suliranin, walang dulang walang suliranin; maitanghal; at kapag sinasabing maitanghal mawawalan ng saysay ang dula kung wala dapat mayroong makasaksi o makanood. itong suliranin; maaaring mabatid ito sa simula o kalagitnaan ng dula na nagsasadya sa mga MGA URI NG DULA salita, maayos at mabisang paglalahad ng mga kaisipan, lubos na kaalaman sa paksa at Trahedya- Ang paksa ay tumatalakay sa mahusay at malinaw na pagbubuo ng mga kalungkutan ng pangunahing tauhan at pangungusap. karaniwang nagtatapos sa kanyang Malaya o di-pormal- higit na madali at kamatayan. Kapag malungkot at kung magaang sulatin sapagkat simple, kadalasang minsan pa ay nauuwi sa isang matinding natural ang paglalahad ng mga kaisipan at pagkabigo at pagkamatay ng bida. parang nakikipag-usap lamang. Komedya- Nagtatapos na masaya sapagkat ang mga tauhan ay TALAMBUHAY nagkasundo. Kapag masaya ang tema, walang iyakan at magaan sa loob, at ang Isang anyo ng panitikan na nagsasaad ng bida ay laging nagtatagumpay. kasaysayan ng buhay ng isang tao hango sa Melodrama- Ang dula ay nagwawakas na mga tunay na tala, pangyayari at kasiya-siya sa mabubuting tauhan impormasyon. Naglalahad tungkol sa buhay bagama’t ang uring ito’y malungkot na ng isang tao mula pagsilang hanggang sa sangkap. Kung minsan ay labis ang kanyang pagkamatay ng mga layunin, pananalita at damdamin sa uring ito. adhikain, simulain, paninindigan ng isang tao, Parsa- Magpatawa sa pamamagitan ng at kung paano nauugnay ang isang tao sa kawili-wili na pangyayari at mga kanyang tagumpay o kabiguan. pananlitang lubhang katawa-tawa.Kapag puro tawanan at walang saysay DALAWANG URI NG TALAMBUHAY angkuwento at ang mga aksiyon ay puro “Slapstick” na walang ibang ginawa kundi 1) Talambuhay na Pang-iba – isang paglalahad magpaluan at maghampasan at magbitiw ng mga kaganapan sa buhay ng isang tao ng mga kabalbalan. na sinulat ng ibang tao. Saynete- Ang pinakapaksa ng uring ito ay 2) Talambuhay na Pansarili – isang paglalahad mga karaniwang ugali. Katulad ng parsa, tungkol sa buhay ng isang tao na siya mismo ang dulang ito ay may layuning ang may-akda. magpatawa. Mayroon ding tinatawag na talambuhay na SANAYSAY karaniwan at talambuhay na di-karaniwano palahad: Isang maiksing komposisyon na kalimitang naglalaman ng personal na kuru-kuro ng may- Talambuhay na Karaniwan – isang akda. paglalahad tungkol buhay ng isang tao mula Isang pagtataya sa isang paksa sa paraang pagsilang hanggang sa kanyang tuluyan at sa malayang paraang maglalantad pagkamatay. Kasama dito ang mga detalye ng kaisipan, kuru-kuro, palagay at ng tulad ng kanyang mga magulang, mga kasiyahan ng sumusulat, upang umaliw, kapatid, kapanganakan, pag-aaral, magbigay kaalaman o magturo. karangalang natamo, mga naging tungkulin, Ayon kay Alejandro G. Abadilla, “Ang mga nagawa, iba pang mahalagang bagay sanaysay ay nakasulat na karanasan ng isang tungkol sa kanya. sanay sa pagsasalaysay”. Maipapahayag ng may-akda ang kanyang damdamin sa mga Talambuhay na Di-karaniwan o Palahad – mambabasa, Ito rin ay isang uri ng hindi gaanong binibigyan ng diin dito ang pakikipagkomunikasyon na ang layunin nito ay mahahalagang detalye tungkol sa buhay ng maipabatid ang saloobin sa isang paksa o tao maliban kung ito’y may kaugnayan sa isyu. simulain ng paksa. Sahalip ay binibigyang- Isang piraso ng sulatin na kadalasang pansin dito ang mga layunin, adhikain, naglalaman ng puntode vista (pananaw) ng simulain, paninindigan ng isang tao, at kung manunulat. paano naauganay ang mga ito sa kanyang tagumpay o kabiguan. MGA URI NG SANAYSAY Maanyo o pormal- nangangailangan ng maingat na pagpili sa paghahanap ng mga TALUMPATI Talumpati sa Eulohiya- Binibigkas sa mga taong namayapa na.Binibigyan-diin ang mga Isang pahayag sa harap ng mga taong nagawa niya noong siya’y nabubuhay pa. handang makinig. Layunin nito na magpahatid ng mahalagang ideya tungkol sa isang paksa upang makasakit o magpapaniwala. MGA BAHAGI NG TALUMPATI Panimula- bahaging naghahanda sa kaisipan ng mga nakikinig upang maakit ang kanilang kawilihihan. Paglalahad-bahaging napapaliwanag, katawan ng talumpati Paninindigan- bahaging naglalaman ng mga katunayan o ebidensiya na nagtatalumpati Pamimitawan- pangwakas na bahagi ng talumpati. MGA URI NG TALUMPATI AYON SA LAYUNIN May anim (6) na uri ng talumpati o pananalumpati. Ito ay ang talumpating pampalibang, nagpapakilala, pangkabatiran, nagbibigay-galang, nagpaparangal, at pampasigla. Talumpating Pampalibang- Ang mananalumpati ay nagpapatawa sa pamamagitan ng anekdota o maikling kwento. Kadalasan ito ay binibigkas pagkatapos ng isang salu-salo. Talumpating Nagpapakilala- Kilala rin ito sa tawag na panimulang talumpati at karaniwan lamang na maikli lalo na kung ang ipinapakilala ay kilala na o may pangalan na. Layon nitong ihanda ang mga tagapakinig at pukawin ang kanilang atensyon sa husay ng kanilang magiging tagapagsalita. Talumpating Pangkabatiran- Ito ang gamit sa mga panayam, kumbensyon, at mga pagtitipong pang-siyentipiko, diplomatiko at iba pang samahan ng mga dalubhasa sa iba’t ibang larangan. Gumagamit dito ng mga kagamitang makatutulong para lalong maliwanagan at maunawaan ang paksang tinatalakay. Talumpating Nagbibigay-galang- Ginagamit ito sa pagbibigay galang at pagsalubong sa isang panauhin, pagtanggap sa kasapi o kaya ay sa kasamahang mawawalay o aalis. Talumpating Nagpaparangal- Layunin nito na bigyang parangal ang isang tao o kaya magbigay ng papuri sa mga kabutihang nagawa nito.