Panitikan at Lipunan PDF

Panitikan at Lipunan DOMEYN AT KRITISISMONG PAMPANITIKAN “Sa kulturang Pilipino/Filipino, inaalam muna kung ano ang isang bagay bago magsabi kung ano ang i...

Panitikan at Lipunan DOMEYN AT KRITISISMONG PAMPANITIKAN “Sa kulturang Pilipino/Filipino, inaalam muna kung ano ang isang bagay bago magsabi kung ano ang iniisip o di kaya ay niloloob ukol dito,” ✧₊⁺ Rolando B. Tolentino (Torres-Yu, 2006). ⤷ Dekano ng University of the Philippines College of - Dapat na maging mapagsuri at Mass COmmunication at fakulti ng University of the mapagkilatis Philippines Film Institute. ⤷ may-akda ng Pag-aklas, Pagbaklas, Pagbagtas “Ang pagbabasa na may layuning kilatisin ang isang akda ay pumapasok sa gawain ng kritisismo. Isa itong ★ Pag-aklas, Pagbaklas, Pagbagtas gawain o praktika na bahagi ng pampanitikang Pag-aklas - bilang impetus sa pagsuri ng panitikan pag-aaral. Isa itong espesyalisadong larangan sa loob sa lente ng historical at panlipang nito,” - Impetus: nagmula sa Latin na "impetere," na (Torres-Yu, 2006). nangangahulugang "sumugod" o Kritsismo - Mula sa salitang Griyego na “krino” na "sumalakay.” nangangahulugang manghusga. Pagbaklas - bilang pagbasag sa namayaning pormalismo Ayon kay Propesor Nicanor Tiongson ng Pagbagtas - para sa patuloy na pagsuong natin sa Unibersidad ng Pilipinas ay may limang (5) makabayan at mapagpalayang panitikan. katanungang dapat mabatid at masagot ng sinumang nais maging kritiko. ──.✦ TATLONG PANGUNAHING DOMEYN NG PANITIKAN – ROLANDO TOLENTINO 1. Ano ang nilalaman o ipinararating sa atin 1. KASAYSAYAN ng likhang-sining? 2. HEOGRAPIYA ⤷ nais malaman kung anong anyong pampanitikan 3. MODERNIDAD ang binasang akda, matapos nito ay nais palalimin ang kaalaman ng mambabasa kung ano sa tingin ──.✦ 4 NA KATERGORYANG KULTURAL niya ang mensahe nito 1. Uri ⤷ Ano ang pinaparating? ⤷ Mababakas sa kuwento kung paano kumilos ang mga tauhan batay sa kanilang uri. 2. Paano ito ipinararating? ⤷ “nakasalalay ang pagbibigay ng pribilehiyo sa mga ⤷ sumasagot o tumutukoy sa paraan o teknik na maykaya batay sa pag-aari ng puwersa ng ginamit ng manunulat upang maisulat ang akda produksyon: lupain, kapital, at lakas paggawa. 3. Sino ang nagpaparating? 2. Lahi at Etnisidad ⤷ Sino ang may-akda? Ano ang kanyang kasarian? ⤷ Ang pinagmulan ng kapwa ang pangunahing nais Ano ang estado ng kanyang buhay? alamin ng salik na ito at relasyon nito sa paggalaw ng lipunan. 4. Saan at kailan sumupling ang ⤷ Makikita rito kung paano dinidiktahan ng lahi ang likhang-sining na ito? pagtingin ng lipunan. Samantalang ang etnisidad ⤷ Nais malaman sa bahaging ito kung ano ang naman ay tumutukoy sa iba’t ibang pangkat pangkasaysayang kahalagahan ng akda. Anong etnikong pinagmulan. kaisipan ang dominante nang maisulat ito na sa tingin ninyo ay nakaapekto sa ng akda. 3. Sekswalidad at Kasarian ⤷ layunin ng ganitong domeyn ay kilatisin at 5. Para kanino ang likhang-sining na ito? ipaliwanag ang agwat sa pagitan ng mga kasarian. ⤷ pinakamahalagang katanungan ⤷ dito ay nais tukuyin kung sino ang target reader ng 4. Henerasyon, relihiyon, at mga subkultura manunulat ngunit hindi lamang ito literal na ⤷ HENERASYON - tumutukoy sa pagbangga ng audience sapagkat kakambal ng audience ay saang kasalukuyang henerasyon sa nakasanayang antas ng lipunan sila kabilang o nagmula. pamamalakad, pananaw, o norms na tinakda ng ⤷ Mula sa antas ng lipunan ng mababasa ay mga naunang henerasyon. mahihinuha na natin kung ano ang gustong ipabatid ⤷ RELIHIYON - nagbubukas ito ng kamalayan ng ng manunulat bawat isa sa bawat relihiyon. Malayo na sa nakaugalian sa kasaysayan ng daigdig na kung saan nagpapatayan ang lahi o bayan dahil lamang sa MGA TEORYANG PAMPANITIKAN AT GABAY SA hidwaang panrelihiyon. Mahalaga ito dahil sabi ni PANUNURI Tolentino ay nagbubukas ito sa “tolerance” o pagtanggap ng ko-existens ng mga relihiyon sa ★ HISTORIKAL daigdig. ⤷ bigyang interpretasyon ang isang likhang sining sa ⤷ SUBKULTURA - mahalagang aralin ito dahil pamamagitan ng pag-unawa sa panahon at kultura naglalayon itong pagtuunan ng pansin ang nang maisulat ang akda. Sinusuri rito ang teksto pang-araw-araw na gawain bilang manipestasyon batay sa impluwensyang tulad ng sitwasyong ng historical o ang pagsasakatuparan ng bisyong politikal, tradisyon, at kumbensyong nagpapalutang panlipunan. sa akda. ⤷ Sinusuri rito ang teksto batay sa impluwensyang tulad ng sitwasyong politikal, tradisyon, at ★ POST-KOLONYALISMO kumbensyong nagpapalutang sa akda. ⤷ Ang kolonyalismo ay ang puwersahang pananakop ng makapangyarihang bansa sa isang ★ BAYOGRAPIKAL mahinang bansa. ⤷ Ang pamamaraang ito ay nakatuon sa buhay ng ⤷ Ang panunuring post-kolonyal ay sumusuri sa may-akda. Dapat mabatid ng mambabasa ang kultural, ekonomikal, politikal na aspekto. talambuhay ng may-akda. ⤷ Ang ganitong pag-aaral ay matapos magtapos ng ⤷ Hindi sapat na mga mabababaw na impormasyon isang mangongolonya lalawak pa sa tinatawag lamang ang alam ng mambabasa. nating globalisasyon kung saan papasok ang ⤷ Nangangailangan ito ng pananaliksik at malawak transnasyunal na mamamayan. na pang-unawa upang matugunan ang katanungang taglay ng isang akda. IBA PANG TEORYANG PAMPANITIKAN ★ ROMANTISISMO ★ PORMALISMO/PORMALSTIKO ⤷ Umusbong ang teoryang ito sa Europa noong ⤷ Binibigyang-pansin ng pormalismo kung “paano” ikalawanghati ng ikalabingwalong dantaon. naisulat ang isang akda sa pagsiyasat ng banghay, ⤷ Mayroong dalawang uri ang romantisismo ayon kay karaktersisasyon, dayalogo, istilo at iba pa. Villafuerte: ⤷ Sa madaling salita, nakatuon ang ganitong romantisismong tradisyunal – hindi tumatanaw sa pagbasa at pagsuri sa porma o form. Nagsimula ang halagang pantao samantalang ganitong dulog sa panahon pa ni Aristotle sa Gresya. romantisismong rebolusyunaryo – pinalulutang nito Hindi mahalaga sa anyong ito ang talambuhay ng ang pagkamakasariling karakter ng isang tauhan. may-akda, walang kinalaman ang kasaysayan, politikal na kaligiran at iba pa. Romantiko ang pagkakasulat ng mga akda noong ⤷ Pisikal lamang ang mahalagang sa anyong ito. panahong iyon. Pumapatungkol umano sa Ayon kay Villafuerte (2001), tatlo ang tunguhin ng inspirasyon, imahinasyon, at kagandanhan. teoryang ito, tukuyin ang nilalaman, kaanyuan o kayarian, at paraan ng pagkakasulat ng akda. ★ EKSISTENSYALISMO ⤷ pinahahalagahan ang existence o pag-inog, ★ MARXISMO AT POLITIKAL NA KRITISISMO maaari ring ang proseso ng pagiging o being. ⤷ Sa teoryang ito, ang lipunan ay nahahati sa uri. ⤷ Walang tiyak na simulain ang eksistensyalismo. Ang bawat uri ay mayroong relasyon sa produksyon ⤷ Halimbawang akda nito ay ang tula ni na dulot ng kapitalismong umiiral sa lipunan Alejandro G. Abadilla na “Ako Ang Daigdig”. ⤷ Ang ideolohismong ito ay nagmula kay Karl Marx, isa sa mga pa ngunahing theorist sa relasyon ng ★ HUMANISMO lipunan, politika, at ekonomiya. ⤷ Noong Renaissance o Muling Pagsilang sa Italya - Ilan sa kanyang akda ay ang The German umusbong ang teoryang ito. Ideology at Capital. Sa kanyang teorya ay ⤷ Binibigyang-tuon daw ng teoryang ito ang tao o nangingibabaw ang tunggalian ng uri. human, at ang taong nakatuntong ng pag-aaral at kinilala ng kultura ay matuturing na sibilisado. ★ PANGKASARIANG KRITISISMO ⤷ Humanismo – ang humuhubog at lumilinang sa (FEMINISMO, QUEER) tao ay tinatawag naman ⤷ Ang kulturang sinasalamin ng mga akdang ⤷ Ayon pa rin kay Villafuerte, “naniniwalang ang mga pampanitikan natin ay nagtatakda ng pagtrato, humanista na ang tao ang sukatan ng lahat ng pagtanggap, at pag-uri natin sa ating kasarian. bagay kung kaya’t mahalagang maipagkaloob sa ⤷ Pangunahing layunin ng ganitong kritisismo ay kanya ang kalayaan sa pagpapahayag ng saloobin at labanan ang diskriminasyon sa pagitan ng mga kalayaan sa pagpapasya.” kasarian. Feminismo ⤷ Lumitaw ang teoryang ito na dahil pa rin sa paniniwala ng karamihan na ang panitikan ay nasa kamay ng mga lalaking manunulat. ⤷ Nais nitong basagin ang pagkakahon at kumbensyunal na pagtingin sa mga babae sa panitikan na mahina, marupok, sunod-sunuran, emosyunal, at iba pang uri ng pang-aapi. Queer Theory ⤷ nagsasaad na ang ating personal na identidad ay patuloy na nagbabago. ⤷ Nagsimula ito noong 1980’s bilang gay and lesbian studies na nagmula rin ang pinakaideya sa sinusulong ng femenismo. ⤷ Dito, nais nilang isatinig ang boses nilang matagal nang wala o di kaya naman ay sinadyang hindi isama sa kanonisadong panitikan at maski na rin sa kasaysayan.  SULYAP SA KASAYSAYAN NG PANITIKAN 2. GOLD ⤷ Ang ikalawang dahilan ay pagpapayaman. Ito rin ang dahilan kung bakit ang mga ibang bansa sa PANAHON NG MGA KATUTUBO kanluran ay nananalakay ng mga ibang bansa sa Asya at sa Aprika. Negrito o Ita - ang mga kauna-unahang mga nanirahan sa 3. GLORY Pilipinas. ⤷ Ang ikatlong dahilan ay pagpapalakas ng kapangyarihan. Ang Espanya ay naging mayaman at Balangay o Barangay makapangyarihang bansa noong ika-15 at ika-16 na - binubuo ng mga bayan-bayan na daang taon. Halos ang buong Amerika ay kanyang makapangyarihan ang namumuno nasakop. Ang Timog Amerika liban lamang sa Brazil ay nasakop rin kaya’t ang mga tao doon ay wikang Datu o Sultan Kastila ang ginagamit. Nasakop din nito ang - ang tawag sa mga namumuno sa bawat California at ang gitnang Amerika. Sa karagatan balangay o barangay naman ay naghari rin ang Espanya nang bandang huli ay tinalo ito ng Inglatera. Pasalindila ang panitikan - Oral Literature MGA AKDANG PANRELIHIYON AT Baybayin PANGKAGANDAHANG ASAL - Ito ang sinaunang sistema ng pagsulat ng mga Pilipino noong panahon bago pa ★ DOCTRINA CRISTIANA dumating ang mga kastila. ⤷ kauna-unahang aklat na panrelihiyon nalimbag - binubuo ng 17 titik – 3 - patinig at 14 na sa pamamagitan ng silograpiko noong 1593 dito sa katinig Pilipinas may kinalaman sa ating kapuluan. - / (tanda na tapos na ang pangungusap) ⤷ Ang mga may-akda ng aklat ay sina Padre Juan de Plasencia, O.P. at Padre Domingo de Nieva, O.P. PANITIKANG PILIPINO BAGO DUMATING ANG MGA Ang aklat ay nasusulat sa Tagalog at sa Kastila. KASTILA PANAHON NG KASTILA (1565-1898) ★ MIGUEL LOPEZ DE LEGASPI (1565) ⤷ Kauna-unahang kastilang gobernador-heneral ng ★ NUESTRA SEÑORA DEL ROSARIO Pilipinas at nagsimula ang pananakop ng mga Kastila ⤷ ang ikalawang aklat na nalimbag sa Pilipinas. Ito’y sa kapuluan. sa Tagalog nasusulat na akda ni Padre Blancas de ⤷ Opisyal na nagtatag ng Kapangyarihan ng Kastila San Jose, O.P. noong 1602. Ang katulong ni Padre sa Pilipinas. Blancas de San Jose sa pagkakalimbag ng aklat ay si Juan De Vera, isang mestisong Intsik. ★ FERNANDO DE MAGALLANES ⤷ Naglalaman ng mga nobena, santos, ehersisyo, Ferdinand Magellan buhay ng mga santo. ⤷ Taong 1521 dumating ang pangkat ni Magallanes sa Pilipinas ★ ANG BARLAAN AT JOSAPHAT ⤷ Isang eksplorador na Portuges. Kauna-unahang ⤷ noong 1703 at 1712 ay isinalin ni Padre Antonio de nakapaglayag mula sa Europa pakanluran patungong Borja ang kauna-unahang nobelang Pilipino na may Asya. pamagat na Barlaan at Josaphat. ⤷ Unang Europeo na nakatawid ng Karagatang ⤷ Ang pangunahing layunin ng nobelang ito ay para Pasipiko. sa pagpapalaganap ng Katolisismo sa mga Pilipino. Sa panahon ng mga kastila ay pinalitan rin ang ★ PASYON baybayin sa pamamamagitan ng pagtatag sa ⤷ isa sa mga pinakapopular na akdang patula noong ABECEDARIO Panahon ng Kastila. ⤷ Ito ay isang aklat na nagsasaad tungkol sa buhay at Katangian ng panitikan sa panahong ito pagpapakasakit ng ating Panginoong Hesukristo. 1. Panrelihiyon ang karaniwang paksain. Nasusulat nang patula ngunit inaawit. 2. Iba’t iba ang pamamaraan at kaanyuan ng ⤷ Binabasa at inaawit ito tuwing panahon ng pagsulat. Cuaresma 3. Gaya at hubad ang mga sulatin sa madaling ⤷ Isa itong wawaluhing pantig na tula na binubuo ng salita’y walang orihinalidad. limang taludtod sa bawat isang saknong. Ang pasyon ay binubuo ng 240 pahina na nakasulat nang patula. Layunin ng Espanya sa Kanilang pananakop Ang unang bahagi nito ay ukol sa panalangin sa (3G) Diyos na sinundan ng panalangin kay Birheng Maria, 1. GOD kasaysayan ng Henesis hanggang sa buhay at ⤷ Ang pinakapangunang dahilan ay ang pagpapakasakit ni Hesus. pagpapalaganap ng pananampalatayang Kristiyanismo o katolisismo. ★ URBANA AT FELIZA ⤷ kung mayroon mang aklat na laging binabasa ng mga Pilipino noong panahon ng Kastila ay walang ★ KARILYO iba kung hindi ang “Urbana at Feliza” na sinulat ni ⤷ Ito ay isang dula na ang mga nagsisiganap ay mga Presbitero Modesto de Castro. tautauhang karton. Pinagagalaw ang mga ito sa ⤷ Ito ay isang aklat na kapupulutan ng mga Gintong pamamagitan ng mga nakataling pising hawak ng Aral. mga tao sa itaas ng tanghalan. Ang mga taong nagsasalita ay nasa likod ng telon. Madilim kung ★ KANTAHING BAYAN palabasin ang karilyo sapagka’t ang nakikita lamang ⤷ Ito ay totoong laganap sa Pilipinas. Bago pa ng mga tao’y ang kanilang mga anino. lamang dumating ang mga Kastila’y mayroon nang mga awiting bayan ang mga Pilipino na ayon sa ★ MORO-MORO kaugalian at damdamin ng tao. ⤷ Ang moro-moro ay isang uri ng dulang punongpuno ng pakikipagsapalaran ng mga ★ ANG MGA AWIT AT KORIDO Muslim at Kristiyano. Ang pagtatanghal na ito ay ⤷ Ito ay dalawang akdang pasalaysay na nasusulat nagwawakas sa tagumpay ng bidang Kristiyano. nang patula ay ang awit at korido. ⤷ Ang korido at ang awit ay magkatulad ng paksa. Ang pagkakaiba lamang ay ang awit ay binubuo ng PANAHON NG PAGBABAGONG ISIP 12 pantig bawat taludtod samantalang ang korido (Propagandista at Himagsikan) ay 8 pantig lamang. ⤷ Bagama’t kapwa patula ang pagkakasulat at paawit kung bigkas ay may mga pagkakaiba ang dalawang akdang ito ay dapat nating pag-ukulan ng Panahon ng Panahon ng pansin. Propaganda Himagsikan Jose Rizal Andres Bonifacio Marcelo H. del Pilar Apolinario Mabini Graciano Lopez-Jaena Emilio Jacinto Antonio Luna Jose Palma Pedro Paterno ★ SENAKULO Mariano Ponce ⤷ Ito ay isang dulang nagsasalaysay ng buhay at Pascual Poblete ang kamatayan ng ating Mahal na Poon Hesukristo. Ito ay ginaganap sa isang tanghalan. ⤷ Ang senakulo rin ay halaw sa bibliya, kaya lamang Ilan sa mga kahilingan ng Kilusang Propaganda sa ang pasyon ay inaawit samantalang ang Senakulo’y pamahalaang Espanya ay ang mga sumusunod: ginaganap sa mga tanghalan. Ang usupan ay patula 1. Panumbalikin ang pagkakaroon ng rin. kinatawang Pilipino sa Kortes ng Espanya. ⤷ Ang mga kilalang pook na laging pinagtatanghalan 2. Pagkakapantay-pantay ng mga Pilipino at ng Senakulo ay Pasig, Morong at Pasay. Mayroon ding Kastila sa ilalim ng batas. senakulo sa Ilokano, sa Pampanga, Bicol, Cebuano at 3. Gawing lalawigan ng Espanya ang Pilipinas. Hiligaynon 4. Sekularisasyon ng mga parokya sa Kapuluan. 5. Kalayaan ng mga mamamayang Pilipino sa ★ TIBAG pamamahayag, pananalita o pagpupulong ⤷ Ito ay isang pagsasadula kung buwan ng Mayo ng at pagpapahayag ng kanilang mga hinaing paghahanap sa Krus na pinakuan ni Kristo nina Reyna o Santa Elena at Prinsipe Constantino, at ito’y ★ DR. JOSE RIZAL naging kaugalian sa mga lalawigan Nueva Ecija, (1861 - 1896) Bulacan, Bataan, Rizal. ⤷ Bininyagan siyang Jose Protacio Rizal Mercado y Alonzo Realonda ★ KARAGAN AT DUPLO ⤷ Pambansang Bayani, “Laong Laan at KARAGATAN Dimasalang”. ⤷ nanggaling sa salitang dagat. ⤷ Siya ay labinganim na taong gulang lamang ng siya ⤷ Ipinagaanyaya sa mga binata na hanapin ang ay magtapos sa Ateneo de Manila ng Batsilyer ng singsing sa dagat at ang sinumang makakita nito’y Artes A.B. Nagtamo siya ng dalawampu’t dalawang siyang ipakakasal sa dalaga. medalya sa kaniyang buong pag-aaral. Nag-aral siya ng Medisina sa Unibersidad ng Santo Tomas ngunit DUPLO siya ay hindi nakatapos dahil sa kakulangan sa pera. ⤷ nangangahulugang doble o ibayo sa wikang ⤷ Siya ay naglakbay sa iba’t ibang bansa at siya ay Kastila. nag-aral doon. Kabilang sa mga nasulat niya ang mga ⤷ Ito ay isang madulang pagtatalong patula. Ito’y sumusunod; Noli Me Tangere, el Filibusterismo, Mi ginaganap sa isang maluwag na bakuran ng Ultimo Adios at ang The Philippines, A Century namatayan. Dito’y inaanyayahan ang lahat na Hence. magagaling na duplero o makata. May hihiranging ⤷ Siya ay binaril sa Bagumbayan noong Disyembre isang matandang mahusay ding tumula na siyang 30, 1896. gaganap na hari. May mga hilera ng mga upuang uupuan ng mga bilyaka – mga babae at sa katapat Mga Pangunahing Akdang Pampanitikan ni Dr. Jose naman ay uupo ang mga lalaki, mga bilyako. Rizal  1. Noli Me Tangere (Huwag Mo Akong Salingin) 2. El Filibusterismo (Ang Pagsusuwail) ★ MARIANO PONCE 3. Sa 1Mga Kababaihang taga-Malolos ⤷ Ang tagapamahalang patnugot, mananalambuhay, 4. Hinggil sa Katamaran ng mga Pilipino at mananaliksik ng Kilusang Propaganda, ay 5. Me Piden Versos (Hinilingan Nila Ako ng nagkubli sa mga sagisag na Tikbalang, Kalipulako at Tula) Naning. 6. El Consejo de lod Dioses (Ang Kapulungan ⤷ Nagbigay-diin ang kaniyang mga sanaysay sa ng mga Bathala) kahalagahan ng edukasyon; ipinagtanggol ang 7. Kundiman kaniyang mga kababayan sa pagaalsa sa mga 8. Sa Aking mga Kababata banyaga at inilahad ang mga karangian ng bayan. 9. Ala Juventud Filipina (Sa Kabataang Pilipino) 10. Mi Ultimo Adios (Ang Huli Kong Paalam) ★ HENERAL ANTONIO LUNA (1868-1899) ★ MARCELO H. DEL PILAR ⤷ Isinilang sa Urbis tondo, Maynila, noong Oktubre 29, (1850 - 1896) 1868. Siya ay tagapagtanggol ng naaaping Pilipino ⤷ Kinikilalang pangunahing mamamahayag ng at isang parmasyotiko at nagtapos ng kanyang panahon dahil sa pagkakatatag niya noong pagkamanggagamot sa Unibersidad Central de 1882 ng Diaryong Tagalog at pagkakapamatnugot Madrid. niya noong 1889 sa La Solidaridad, sa kamay niya’y ⤷ Naging heneral siya hukbo sa ilalim ng naging maapoy sa tagapamansag ng kilusang panunungkulan ni Emilio Aguinaldo propaganda. ⤷ May sagisag panulat na Taga-ilog at siya ay ⤷ Siya ay gumamit sa kanyang panulat para tuligsain sumanib sa Kilusang Propaganda at nag-ambag ng ang mga prayleng sa paniniwala niya’y puno’t dahilan kanyang mga sinulat sa La Solidaridad at isa sa ng mga kasawian ng kanyang bayan noon. patnugot ng pahayagang La Independencia. ⤷ Isang abogado, si del Pilar na kilala rin sa sagisag na Plaridel at sumulat nang buong tapang na ★ DR. PEDRO PATERNO Tagalog at Kastila, ngunit higit siyang naging mabisa (1865-1895) at kapanipaniwala palibahasa’y matapat, sa paggamit ⤷ Isang iskolar, mananaliksik, drama turgo at ng sariling wika. Ang mga sumusunod ang kaniyang nobelista ng pangkat ay sumapi rin sa kapatiran ng akda; mga Mason at sa Asociacion HispanoPilipino upang itaguyod ang layunin ng mga repormista. Mga Pangunahing Akda: ⤷ Ang karamihan sa sinulat niya ay tungkol sa 1. Pag-ibig sa Tinubuang Lupa paksang panrelihiyon at panlipunan. Siya ang unang 2. Kaiingatan Kayo manunulat ng Pilipinong nakalaya sa sensura sa 3. Dasalan at Tocsohan panitikan noong mga huling panahon ng Kastila. 4. Ang Cadaquilaan ng Dios ⤷ Siya ang sumulat ng kauna-unahang nobelang 5. Sagot sa Espanya sa Hibik ng Pilipinas orihinal na Pilipino sa wikang Kastila na may 6. Aba Guinoong Baria pamagat na Ninay. ★ GRACIANO LOPEZ-JAENA (1856 - 1896) ★ PASCUAL POBLETE ⤷ Siya ang ipinagmamalaking anak ng Jaro, Iloilo ay ⤷ Isang nobelista, makata, mananalaysay at “Ama ng isang dakilang orador at walang takot na Pahayagan” mamamahayag ⤷ Nagtatag at namatnugot sa pahayagang “El ⤷ Siya’y kinilala hindi lamang ng kaniyang mga Resumen” pagkatapos na magkahiwalay sila ni kababayan kundi ng mga Kastila man. Sinasabing Marcelo H. del Pilar sa pagsulat sa “Diariong Tagalog” lahat ay nabighani sa ganda ng kanyang mga ⤷ Tinuligsa niya ang mga pang-aapi at katiwaliang talumpati at pananalita na kalimita’y tungkol sa ginagawa ng mga maykapangyarihang Kastila kaya’t abang kalagayan ng Pilipinas, pagtatanggol sa mga siya’y ipinatapon sa Aprika. Nakabalik siya sa Pilipinas Pilipino laban sa paninirang puri sa mga Pilipino noong dumating ang Amerikano at siya’y nagtatag laban sa mga banyaga at sa pagsasamantala ng mga ng pahayagang “El Grito del Pueblo” ay “Ang Tinig ng prayle. Bayan”. ⤷ Isa sa mga pangunahing repormista; hinangad ⤷ Sa dalawang wika’y ipinaabot niya ang hangaring niya ang pagbabago sa pamamalakad ng nagsarili ng mga Pilipino. Siya nag kauna-unahang pamahalaan at simbahan sa ating bayan. nagsalin sa Tagalog ng Noli Me Tangere ni Rizal ⤷ Siya ay naging patnugot ng La Solidaridad. Ang dahilan ng kanyang daglian at palihim na pag-alis sa ★ ANDRES BONIFACIO Pilipinas ay ang pag-uusig ng mga prayle, na ⤷ Ang nagtatag ng Katipunan, isang karaniwan kaniyang tinuligsa sa isa niyang akda; ngunit magiting at dakilang mamamayan ng bansang Pilipino, ay nagkubli sa mga sagisag na “Fray Botod” Agap-ito, Bagumbayan at May pag-asa. - isang maikling nobelang tumutuligsa sa ⤷ Ang kanyang mga sinulat ay malinaw na kamangmangan, imoralidad at nagpapahayag ng kaniyang mga adhikain para sa pagmamalabis ng mga prayle. Ang “botod” bayan. sa Hiligaynon ay nangangahulugan ng malaking tiyan. Nakita ng mga pari ang Mga Akda: kanilang mga sarili sa paglalarawan ng 1. “Katapusang Hibik ng Pilipinas” may-akda kay Fray Botod. 2. “Ang Dapat Mabatid ng mga Tagalog”  3. “Pag-ibig sa Tinubuang Lupa” 4. “Katipunan Mararahas ng mga Anak ng MGA NOBELANG NALIMBAG Bayan” 1. BANAAG AT SIKAT 5. “Tapunan ng Lingap” ⤷ obra-maestra ni Lope K. Santos na naging isa sa pinakatanyag ng panahong iyon. ★ EMILIO JACINTO 2. NENA AT NENEG ⤷ utak ng katipunan ⤷ obra maestrang nobela ni Ama V. Hernandez ⤷ siya ring patnugot ng kalayaan, pahayagan ng 3. SAMPAGUITANG WALANG BANGO nasabing samahan. ito’y naglalaman ng mga ⤷ isinulat ni Iñigo Ed. Regalado pagtuligsa sa pamahalaan at simbahan, panawagan 4. ANINO NG KAHAPON sa mga pilipino upang magkaisa at magmithi ng ⤷ isinulat ni Francisco D. Laksamana kasarinlan, ng pahayag o manipesto upang ipaglaban 5. ISANG PUNONGKAHOY ang kalayaan, at mga tulang naghahandog ng buhay ⤷ obra-maestra ni Jose Corazon de Jesus para sa bayan. PANAHON NG HAPON (1941-1945) Mga Akda: 1. “Sa May Nasang Makasanib Sa Katipunang ⤷ Naging masaklap ang buhay ng mga Pilipino sa Ito” 2 panahon na ito, walang katiyakan at kawalan ng 2. “Mga Aral Ng Katipunan Ng Mga A.N.B.” pag-asa sa hinaharap ang namayaning kalagayan at 3. “Liwanag At Dilim” damdamin. 4. Sa Anak Ng Bayan ⤷ Namayagpag ang panitikang Tagalog sa utos na rin 5. Pahayag ng mga Hapon na gamitin ang sariling wika sa pagsulat. ★ APOLINARIO MABINI ⤷ Lumayo ang panulat sa nayon, naging katutubo ⤷ Ang dating kasapi sa La Liga na pilihim na ang kulay. Nagkaroon ng pagkakataon ang bukid at gumagawa upang magkaroon ng pagbabago sa magsasaka sa papel kahit mahirap ang kalagayan ay pamahalaan, ay siyang naging “Utak ng nanaig pa rin ang pag-ibig sa isip. Hindi rin nawala sa Himagsikan” at pinakakanangkamay ni Emilio tema ang pagkamakabayan. Aguinaldo sa ikalawang bugso ng himagsikan. ⤷ Ang marami sa kaniyang mga sinulat ay pawang ★ HAIKU tungkol sa pulitika, sa pamahalaan, at sa Ni Gonzalo K. Flores pagpapalaganap ng damdaming makabayan. ANYAYA Ulilang damo ★ JOSE PALMA Sa tahimik na ilog…. ⤷ Isang makata at sundalong Pilipino. Halika, sinta. ⤷ Siya ay naging tanyag sa pagsulat niya ng Filipinas, na naging titik ng pambansang awit ng Pilipinas. ★ TANAGA Ni Ildefonso Santos PALAY Palay siyang matino PANAHON NG AMERIKANO Nang humangi’y yumuko, Noong 1910 lamang umusbong ang mga Panitikan sa Ngunit muling tumayo; Ingles at dito sumibol ang mga bagong silang na Nagkabunga ng ginto mga manunulat. Kabilang sa mga ito sina: 1. Cecilio Apostol ⤷ na sumulat ng oda para kay Rizal. PANAHON NG BAGONG REPUBLIKA 2. Claro M. Recto ⤷ naging tanyag sa kanyang mga talumpati; ★ DEKADA 50 3. Lope K. Santos ⤷ nagkaroon ng patimpalak sa pagsulat ng tula at iba ⤷ sumulat ng obra-maestra niyang Banaag at Sikat at pang akdang pampanitikan. nagpauso ng panitikang sosyalista; ⤷ Tumaas ang kalidad ng panlasa sa pagsulat ng mga obra. 4. José Corazon de Jesus ⤷ Kaakibat nito ang pagtaas rin ng panitik dahil ito ay ⤷ na sumulat ng maraming tula ng pag-ibig pinag-uukulan ng masusing pag-aaral at panunuri ng mga kritiko. 5. Jose dela Cruz ⤷ Naging maingat rin ang paglalahad at lalong ⤷ na may sagisag na Huseng Sisiw dahil sa sisiw ang naging masining. Ang lahat ng ito ay utang sa mga ibinabayad kapag nagpagawa ka sa kanyang tula ng alagad ng wika na walang sawang nagpapaunlad ng pag-ibig; Wikang Filipino. 6. Severino Reyes ★ DEKADA 60 ⤷ sumulat ng walang kamatayang dulang Walang ⤷ panahon ng pagkabagabag at aktibismo. Sugat at itinuring na Ama ng Dulang Tagalog; ⤷ Naging marumi ang lipunan at naging magulo ang kapaligiran. 7. Zoilo Galang ⤷ Sa panahon na ito ang tao ay naghahanap ng ⤷ pinakaunang nobelista (A Child of Sorrow) Pilipino identidad at ito ay makikita sa pagsulpot ng at Ingles at marami pang iba. tinatawag na “Hippie”, isang uri ng pagrerebelde ng ⤷ kadalasang pumapaksa sa pag-ibig, pamimighati, mga tao sa kinalakhan niyang kombensyon. kaligayahan, kabiguan, pag-asa at kalungkutan ⤷ Ngunit patuloy pa rin ang mga naghahari-harian sa Kongreso. Maging ang simbahan at relihiyon ay 5. Oda nagkakaroon na rin ng gatla. ⤷ tumutukoy sa papuri o masiglang damdamin. Ito’y walang bilang ng pantig at saknong ★ DEKADA 70 ⤷ dumating na puno ng karahasan. C. Tulang Pandulaan o Pantanghalan - ⤷ Maraming nagkabuhol-buhol na braso, maraming karaniwang ginagawa sa tanghalan na may kamay ang humawak ng pulang placard. saliw o himig ayon sa tema o diwa na ⤷ Di mahalugang karayom na tao sa Mendiola at mga pinapaksa taong humandusay sa kalsada. Ang lahat ay bunga ng bulok na sistema sa pulitika. 1. Melodrama ⤷ Halimbawa: Ang Burgis sa Kanyang Almusal (1970) ⤷ sa umpisa ay malungkot ngunit sa katapusan ay ni: Rolando S. Tinio Mindanao (Sa Alaala ni Emmanuel nagiging masaya. na sinawi ng Mindanao- 1975) ni: Ruth Elynia S. Mabanglo Ang Pag-ibig ay Di Kasal (1978)- ni: Ruth 2. Komedya Elynia S. Mabanglo ⤷ may layuning pasayahin ang mga manonood DALAWANG URI NG PANITIKAN 3. Parsa 1. PATULA ⤷ layuning magpasaya sa pamamagitan ng ⤷ ito ay binubuo ng saknungan na ang bawat pagkukuwento ng mga pangyayaring nakakatawa taludturan ay maaaring may bilang o sukat ang mga pantig at may magkakasintunog o 4. Trahedya magkakatugmang pantig sa hulihan. ⤷ binubuo ito ng tunggalian na nagwawakas sa ⤷ Maaari rin naming ito ay malaya at wala ang mga pagkamatay ng pangunahing tauhan. nabanggit. 5. Saynete A. Tulang Pasalaysay - pinapaksa nito ang ⤷ pinapaksa nito ang kaugalian ng tao o lahi. mahahalagang tagpo o pangyayari sa buhay, kagitingan at kabayanihan. D. Tulang Patnigan - kadalasang nagpapahayag ng masidhing damdaming 1. Awit at Korido makabayan. ⤷ tumatalakay sa pakikipagsapalaran ng mga taong nabibilang sa dugong bughaw 1. Karagatan Awit - may sukat na lalabindalawahing pantig kapag ⤷ isinasagawa bilang pang-aliw sa mga naulila inaawit. 2. Duplo Korido - may sukat na wawaluhing pantig. ⤷ pamalit sa karagatan. Karaniwang nilalaro upang aliwin ang mga namatayan. 2. Epiko 3. Balagtasan ⤷ tumutukoy sa kabayanihan at pakikipagtunggali sa ⤷ tagisan ng talino sa pamamagitan pagpapalitan mga kaaway na halos di mapaniwalaan. ng kuro-kuro o katwiran sa pamamaraang patula 2. TULUYAN ⤷ tulad lamang ito ng karaniwang pangaraw-araw na 3. Balad takbo ng pagsasalita o mga kaisipan ang paglalahad. ⤷ may himig awit sa dahilang ito’y inaawit habang Sa halip na ito ay pasaknong, ito ay tuloy-tuloy na may nagsasayaw. paglalahad na nakatalata. 4. Balitao SANAYSAY ⤷ isang debateng sayaw tungkol sa pagmamahalan ⤷ Ayon kay Abadilla noon lamang 1938 lumitaw sa ng isang babae at lalaki bokabularyong tagalog ang terminong “sanaysay”. Galing ang salita sa “sanay” at “salaysay” na B. Tulang Pandamdamin - tumatalakay sa pinagsanib ni Abadilla upang magamit sa pagtukoy damdamin ng tao. sa anyong pampanitikan na tinatawag sa Ingles na 1. Elehiya “essay”. ⤷ tumatalakay sa damdamin, panaghoy o panangis ⤷ Ayon sa Pranses na si Michael De Montaigne ang para sa alaala ng yumao sanaysay ay naglalaman ng obserbasyon at kuro-kuro, pati na ang estilo ay tigmak sa 2. Dalit personalidad ng mayakda. ⤷ awit ng pagpupuri at pagpaparangal sa Diyos o Maykapal. Walang iisang tunguhin na dapat sundin sa pagtalakay ng nilalaman at estilo ng 3. Soneto sanaysay.Maituturing na ang akda ay isang bintanang ⤷ binubuo ng labing-apat na taludtod at naghahatid bumubukas, nagsasaboy ng liwanag, at nag-aanyaya ng aral sa mga mambabasa. sa mambabasa na magmasid sa kanyang paligid at kilalanin kahit bahagya ang buhay at karanasan ng 4. Awit ibang tao, sa pag-asang ang pira-pirasong dilim sa danas ng tao ay mahahalinhan ng kamunting tungkuling ginagampanan sa pagbuo ng isang tanglaw na maglalapit sa atin sa ating kapwa matibay at kawili-wiling balangkas na siyang (Lumbera). pinakabuod ng nobela. DULA IPINALIMOT ANG MAYAMANG PANITIKAN NG MGA ⤷ isang paglalarawan ng buhay, ito ay imitasyon o KATUTUBO panggagagad ng buhay. Kaya nga inaangkin ng dula ang lahat ng katangiang umiiral sa buhay gaya ng mga tao at mga suliranin. – Aristotle ⤷ Ito ay isang uri ng sining na may layuning magbigay ng makabuluhang mensahe sa manonood sa pamamagitan ng kilos (Sauco). DRAMA ⤷ Ang tunay na drama ay nagsimula noong mga unang taon ng pananakop ng mga Amerikano. ⤷ Idinagdag pa ni Tiongson na ang drama ay binubuo ng tanghalan, iba’t ibang kasuotan, iskripto, karaterisasyon at Internal conflict. Ito ang pangunahing sangkap ng tunay na drama ayon sa banyagang kahulugan. ⤷ Sa kabilang dako, ayon sa mga librong nabasa ko, ang drama ay drama kahit wala ang mga sangkap na nabanggit (Sebastian). MEMISES ⤷ ito ang pangunahing sangkap ng dulang Pilipino. ⤷ ay ang pagbibigay-buhay ng aktor sa mga pang-araw-araw na pangyayari sa buhay ng mga Pilipino. Ito rin ang malaking pagkakaiba ng banyaga sa Pilipinong dula (Tiongson). MAIKLING KUWENTO ⤷ ay maaaring tagurian bilang pinakabunsong pormang pampanitikan sa bansa. ⤷ Ito’y ipinakilala at natutunang isulat sa pampublikong sistemang edukasyon na itinaguyod sa maagang yugto pa lamang ng Panahon ng Amerikano ⤷ Ang mga nuni ng maikling kwento ay ang alamat, kwentong-bayan, salaysay, at dagli na patuloy na umuunlad hanggang sa kasalukuyan. May apat na perspektibo na ilalahad sa pag-aaral ng kuwento: ★ PORMALISMO ⤷ ang pag-aaral ng mga sangkap na bumubuo sa kwento; ★ HISTORIKAL AT SOSYOLOHIKAL ⤷ ang pag-aaral ng lipunan at kasaysayan sa loob at labas ng kwento; ★ KULTURAL ⤷ pag-aaral ng mga salik ng uri, lahi at etnisidad, kasarian at sexualidad sa maikling kuwento; ★ ESTETIKA AT PAGKATAO ⤷ (being), ang pag-unlad ng konsepto ng estetika at pagkatao sa maikling kwento (Tolentino). NOBELA ⤷ Mahabang makathang pampanitikan na naglalahad ng mga pangyayari na pinaghahabi sa isang mahusay na pagbabalangkas na ang pinakapangunahing sangkap ay ang pagkakalabas ng hangarin ng bayani sa dako at ng hangarin ng katunggali sa kabila. ⤷ Isang makasining na pagsasalaysay ng maraming pangyayaring magkasunod at magkakaugnay. Ang mga pangyayaring ito ay may kanya-kanyang