Araling Panlipunan Baitang 9 Yunit 2: Ang Kakapusan PDF

ARALING PANLIPUNAN BAITANG 9, YUNIT 2 Ang Kakapusan TALAAN NG NILALAMAN Introduksyon 3 Aralin 1: Ang Suliranin ng Kakapusan 4 Layunin Nati...

ARALING PANLIPUNAN BAITANG 9, YUNIT 2 Ang Kakapusan TALAAN NG NILALAMAN Introduksyon 3 Aralin 1: Ang Suliranin ng Kakapusan 4 Layunin Natin 4 Subukan Natin 5 Alamin Natin 6 Pag-aralan Natin 6 Suriin Natin 11 Sagutin Natin 12 Pag-isipin Natin 12 Gawin Natin 12 Aralin 2: Mga Palatandaan ng Kakapusan 14 Layunin Natin 14 Subukan Natin 15 Alamin Natin 16 Pag-aralan Natin 16 Suriin Natin 18 Sagutin Natin 18 Pag-isipin Natin 18 Gawin Natin 19 Aralin 3: Mga Paraan Para Malabanan ang Kakapusan 21 Layunin Natin 21 Subukan Natin 22 Alamin Natin 23 Pag-aralan Natin 23 Suriin Natin 25 Sagutin Natin 26 Pag-isipin Natin 26 Gawin Natin 26 1 Karagdagang Kaalaman 28 Pagyamanin Natin 28 Paglalagom 33 Dapat Tandaan 34 Dagdag Sanggunian 34 Gabay sa Pagwawasto 35 Sanggunian 37 2  Pindutin ang Home button para bumalik sa Talaan ng Nilalaman BAITANG 9 | ARALING PANLIPUNAN YUNIT 2 Ang Kakapusan Ang kahirapan ay isang palatandan ng kakapusan Nong ika-19 siglo, ang ekonomiks ay isa lamang gawaing panlibangan. Ang mga librong isinulat nila Adam Smith, David Ricardo, at Rev. Thomas Malthus ay nanatili lamang sa mga silid aklatan ng mga unibersidad at tahanan ng mga mayayaman ng panahong iyon. Ang mga ito ay hindi pa noon ginamit bilang gabay sa mga desisyong pang-ekonomiya. Ngunit ibang-iba na ang ekonomiks ngayon. Bawat pamahalaan, bangko, at malaking organisasyon ay may mga sariling ekonomista upang tulungan sila gumawa ng mahusay na desisyon sa paglalaan ng mga limitadong pinagkukunang-yaman na nasa kanilang pamamahala. Ito rin ang dahilan kung bakit sinasabing ang pag-aaral ng ekonomiks ay nakasentro sa usapin ng kakapusan. 3 Aralin 1 Ang Suliranin ng Kakapusan Layunin Natin Pagkatapos ng araling ito, ang mga mag-aaral ay inaasahang naipakikita ang ugnayan ng kakapusan sa pang-araw araw na pamumuhay. Ang kakapusan sa malinis na tubig ay Isa sa mga pangunahing suliranin ng mundo Ang kakapusan ay likas na suliranin ng ekonomiks. Nangyayari ito sapagkat maraming mahahalagang produkto at serbisyo ang nagmumula sa limitadong pinagkukunang- yaman. Sa makatuwid, kung hindi dahil sa kakapusan, hindi na kailangan pag-isipan pa ang paraan pagpoprodyus, paglalaan, at pamamahagi ng mga pinagkukunang-yaman upang hindi maubos agad ito. 4  Subukan Natin Tingnan ang mga larawan. Isulat ang sagot sa tanong na ito sa mga patlang sa ibaba ng mga larawan: Sa iyong palagay, ano-anong kakapusan ang nararanasan sa mga lugar sa larawan? _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ 5  Pag-aralan Natin Nakarating ka na ba sa isang probinsiya kung Alamin Natin saan kinakailangan ng mga tao na maglakbay ng ilang oras upang makapag-igib ng malinis Tandaan at gawing gabay ang na tubig? O kaya naman ay sa isang siyudad kahulugan ng sumusunod na salita: kung saan ang mga tao ay mayroong takip sa igib – pagsalok ng tubig mukha upang maiwasang malanghap ang malanghap – paghinga, dumi sa hangin? maamoy Ang mga sitwasyong nabaggit sa itaas ay halimbawa ng kakapusan (scarcity) at lahat tayo ay nakararanas ng ganitong mga suliranin araw-araw, sa iba-ibang paraan. Ang kakapusan ay tumutukoy sa pagkakaroon ng limitadong pinagkukunang-yaman. Ang pagtugon sa walang hanggang pangangailangan at kagustuhan ng tao sa kabila ng kakapusan ay isa sa suliraning hinaharap ng ekonomiks. Kadalasang naikukumpara ang kakapusan sa kakulangan (shortage), ngunit hindi parehas ang ibig sabihin ng dalawang ito. Ang kakapusan ay nangyayari dahil sa natural na limitasyon ng mga pinagkukunang- Anong uri ng kakapusan ang pinapakita sa larawan na ito? yaman na hindi basta-basta napapalitan. Samantala, ang kakulangan ay isang kondisyon ng pamilihan na maaaring matugunan sa pamamagitan ng pagbabago ng lebel ng produksiyon at pagtataas-baba ng presyo. 6  Ngunit sa kasalukuyan, mahirap na paghiwalayin ang kakapusan at kakulangan dahil maraming kakulangan ay nagmumula sa kakapusan. Halimbawa, ang kakulangan sa pagkain ay nagmumula sa kakapusan ng malinis na tubig at matabang lupa na maaaring gamiting sa pagsasaka. Samantala, ang kakulangan sa teknolohiya para sa mas malinis na paraan ng pagsasaka na hindi gumagamit ng pestisidyo at kemikal na pataba ay Nangyayari ang kakapusan dahil sa kalagayang pisikal ng ilang pinagkukunang-yaman. nagdudulot ng polusyon sa tubig at lupa, Halimbawa nito ay ang pagkaubos ng mga isda na siya namang dahilan ng kakapusan sa dahil sa pagkasira ng kanilang tirahan sa dagat. malinis na tubig at matabang sakahan. Sinasabing ang kakapusan ay nabubuo sa dalawang dahilan: ang kalagayang pisikal at ang kalagayang pangkaisipan. Ang kalagayang pisikal ay tumutukoy sa limitadong pinagkukunang-yaman tulad ng mga yamang likas, kapital, at tao. Samantala, ang kalagayang pangkaisipan naman ay tumutukoy sa walang hanggang pangangailangan at kagustuhan ng tao. Mga Konseptong Konektado sa Kakapusan Dahil sa kakapusan, nagkakaroon ng trade-off, o ang pagbitaw sa isang bagay bilang kapalit ng isang kapos na pinagkukunang-yaman. Dahil rin sa kakapusan kaya mayroong kompetisyon, o pag-aagawan ng pinagkukunang-yaman upang matukoy kung sino ang makakakuha nito. Sa kasalukuyang panahon, dahi sa pag-iisa ng kakapusan at kakulangan, ginagamit ang presyo sa pamilihan bilang pamantayan ng paglalaan at pamamahagi ng kapos na Sa mga lungsod kung saan may kakapusan sa lupa, ang mga may pera lamang ang may kakayahang bumili ng bahay na may malawak na espasyo katulad ng nasa larawan. 7 pinagkukunang-yaman. Ibig sabihin nito, ang may kakayanang magbayad ng presyo ng isang pinagkukunang-yaman ang siyang makakakuha nito. Dito na makikita kung bakit mahalaga sa mga tao ang magkaroon ng mas mataas na posisyon sa isang kumpanya. Kung mataas ang kanilang posisyon, nangangahulugan ding mataas ang kanilang sahod, kaya naman mas marami rin silang maaaring makuhang kapos na pinagkukunang-yaman. Ang mga taong nagmula sa mas mayayamang pamilya ay mayroong kakayahang manirahan sa isang lugar na may maayos na suplay ng tubig at malinis na hangin sapagkat sila ay may kakayanang magbayad sa mga Kung mas mahalaga ang paglikom ng salapi kaysa pinagkukunang-yamang ito. Samantalang kapaligiran, maaaring pahintulutan ng ang mga taong galing sa mahirap na pamahalaan ang isang kumpanyang magpatayo ng pabrika na nagpapalabas ng dumi malapit sa ilog. pamilya ay kinakailangang manirahan sa mga lugar kung saan problema ang tubig at hangin. Ang kakapusan rin ang dahilan kung bakit hindi kayang pagsabayin ang pagtamo ng mga hangarin ng isang lipunan. Kailangan mamili ng pamahalaan kung anong mga layunin ang una nitong tutugunan. Dahil dito, kailangan rin mamili ng pamahalaan kung ano ang mga oportunidad na kailangang pakawalan. Halimbawa, kung pagdedesisyunan ng lipunan na mas mahalaga para sa kanila ang magkaroon ng salapi, lahat ng ibang layunin nito, tulad ng pagpapangalaga ng likas na yaman at malinis na hangin, ay kailangan nitong ipagpaliban. 8 Tatlong Kategorya ng Kakapusan Ang kakapusan ay mayroong tatlong kategorya— demand-induced, supply-induced, at structural. Ang kakapusan na demand-induced ay nangyayari kung mas marami ang nangangailangan ng isang bagay, produkto, o serbisyo ngunit ang suplay nito ay hindi nagbabago. Halimbawa, ang pagdami ng mga turista na tumutungo sa Boracay ay nadudulot ng kakapusan sa maayos na tirahan, malinis na tubig, at sapat na espasyo para sa kalikasan. Mga basura sa Boracay Samantala, ang supply-induced na kakapusan ay nangyayari kung ang suplay ng isang bagay, produkto, o serbisyo ay higit na mababa kaysa sa pangangailangan dito. Ang ilang halimbawa ng supply-induced na kakapusan ay malinis na tubig at matabang taniman na nabanggit kanina. Ang isang kakapusan na structural ay nangyayari kung hindi pantay-pantay ang pagkakataon ng mga tao na makuha ang mga pinagkukunang-yaman dahil sa lokasyon, alitang politikal, kawalan ng respeto sa karapatang pantao, at iba pa. Isang halimbawa nito ay ang kawalan ng access sa seguridad ng mga taong ninirahan sa mga kabundukan dahil malayo sa kanila ang mga pulis. Ang Ideya ng Non-Scarce Goods Noon, hinahati ang mga pinagkukunang-yaman sa kinakapos (scarce) at hindi kinakapos (non-scarce). Natalakay na natin kung ano ang mga Ang mga hindi kinakapos na pinagkukunang- yaman ay tinatawag ding free goods dahil kaya nitong tugunan ang pangangailangan ng mga tao. Ibinibilang sa free goods ang init ng araw, hangin, at iba pa. Upang masabing isang non-scarce good Non-scarce good ang araw ngunit hindi ang ang isang pinagkukunang-yaman, kailangan ito ay materyales para magawa ang solar panels hindi nauubos, at walang sino man ang maaaring mag-ari nito. 9 Ngunit para sa mga modernong ekonomista, walang tunay na non-scarce goods. May mga bagay sa mundo na hindi nauubos at walang nagmamay-ari tulad ng hangin at init ng araw, ngunit hindi libre ang teknolohiya upang magamit ang mga ito. Dahil dito kailangan na ring isaalang-alang ng ekonomiks ang paraan at halaga sa paggamit nito. Halimbawa, gustuhin man ng isang tao na bumili ng solar panel para magamit ang araw bilang pinagkukunan ng kuryente sa kaniyang bahay ay hindi niya ito magagawa sapagkat wala siyang pangbili nito. Pagtugon sa Kagustuhan at Pangangailangan Ang pagtugon natin sa ating mga kagustuhan at pangangailangan sa pang-araw araw na pamumuhay gamit ang mga pinagkukunang-yaman ay nagsasanhi ng kakapusan. Ang hindi tamang paggamit ng mga pinagkukunang-yaman ay maaaring magsanhi ng mabilis na pagkaubos nito. Kung pababayaan, walang na ring magagamit ang mga tao upang matugunan ang kanilang kagustuhan at, ang pinakamahalaga, ang kanilang pangangailangan. Ang pagsasawalang-bahala ng kakapusan ay maaari magsanhi ng iba’t ibang problemang panlipunan tulad ng kahirapan. Ang kakulangan, tulad ng nabanggit na, ay tumutukoy sa kaganapan sa lipunan kung saan hindi kayang matugunan ng daming nalikhang produkto ang dami ng planong pagkonsumo ng tao. Halimbawa, ang isang magsasaka ay nakaani ng 100 kilo ng bigas. Ito lang ang kaniyang naani dahil limitado ang sukat ng kaniyang sakahan, makinaryang ginagamit, at bilang ng magsasaka. Ang mga tao naman ay nagbabalak bumili ng 200 Isang problema ng kakapusan ang kulang kilo ng bigas para mag-imbak para sa nalalapit na na ani ng isang magsasaka. tag-ulan. Kung susuriin natin ang sitwasyon, mayroong kakapusan sa 100 kilo ng bigas na naani ng magsasaka. Una, siya ay kinapos dahil limitado ang kaniyang sakahan, makinaryang ginagamit, at mga magsasaka. Pangalawa, mayroong kakapusang sapagkat hindi kayang ibigay ng magsasaka ang kinakailangang 200 kilo ng bigas ng mga mamimili. 10  Suriin Natin Ibigay ang hinihinging sagot sa sumusunod na bilang. Mula sa talakayan ng araling ito, magbigay ng limang halimbawa ng kakapusan. 1. ___________________________________________________________________________________ 2. ___________________________________________________________________________________ 3. ___________________________________________________________________________________ 4. ___________________________________________________________________________________ 5. ___________________________________________________________________________________ Magbigay ng isang halimbawa ng kakapusan ang nararanasan ng iyong pamilya. 6. ___________________________________________________________________________________ Magbigay ng isang halimbawa ng kakapusan na nararanasan ng iyong barangay. 7. ___________________________________________________________________________________ Magbigay ng isang halimbawa ng kakapusan na nararanasan ng iyong bayan. 8. ___________________________________________________________________________________ Magbigay ng isang halimbawa ng kakapusan na nararanasan ng inyong probinsiya. 9. ___________________________________________________________________________________ Magbigay ng isang halimabawa ng kakapusan na nararanasan ng Pilipinas. 10. ___________________________________________________________________________________ 11  Sagutin Natin Sagutin ang sumusunod na tanong: 1. Ano ang kakapusan? 2. Ano ang kakulangan? 3. Ano-ano ang pinagkukunang-yaman? Pag-isipan Natin Bilang isang mag-aaral, anong aspekto ng iyong buhay makikita ang suliranin sa kakapusan? Gawin Natin Tulad ng napag-aralan, mayroong tatlong kategorya ang kakapusan. Lahat ng kategoryang ito ay maaaring nararanasan na ngayon ng iyong probinsiya. Manaliksik at kumpletuhin ang talahanayan sa ibaba 3 o higit pang konkreto na halimbawa ng kakapusan sa iyong probinsiya. Kakapusan na Kakapusan na Kakapusan na structural Demand-Induced Supply-induced 12 Gamitin ang na rubrik sa sunod na pahina bilang gabay: [25%] [50%] Mas Mababa Kailangan pa [75%] [100%] Pamantayan Marka kaysa ng Magaling Napakahusay Inaasahan Pagsasanay Kalidad ng Kulang ang May iilang Maraming Puno ng tamang Nilalaman halimbawa at detalye detalye ang detalye at maayos walang lamang; may isinaad; may isa na ipinahayag, karagdagang ibang bahagi o dalawang inilarawan, at impormasyon na na halimbawa na ipinaliwanag ang ibinigay kinakailangan hindi lubusang mga pa ng naipaliwanag halimbawang kaukulang ibinigay impormasyon Tiyaga/ Tinapos ang Tinapos ang Tinapos ang Tinapos ang isang Pagsisikap gawain para gawain ngunit gawain na may napakagandang lamang may hindi sinikap kasiyasiyang gawian na may maipasa sa guro na resulta, may masidhing mapaganda pagsisikap na pagsisikap na pa itong lalo pagandahin maging pang lalo natatangi ito Kasanayan/ Hindi Nagpapakita May angking Nagpapakita ng Husay naipapakita ang ng husay sa husay at pagnanais na pagnanais na paggawa; galing sa mapaghusay ang mapaghusay kailangan pa ng paggawa; may isinumiteng ang kaniyang kaunting sapat na gawain paggawa pagsasanay kaalaman o pagsasanay Panahon ng Nakapagpasa ng Nakapagpasa Nakapagpasa Nakapagpasa ng Paggawa kaniyang ng kaniyang ng kaniyang kaniyang sanaysay sa loob sanaysay sa sanaysay sa sanaysay bago pa ng dalawang loob ng itinakdang ang itinakdang linggo matapos isang linggo petsa ng petsa ng ang matapos ang pagpapasa pagpapasa itinakdang petsa itinakdang ng pagpapasa petsa ng pagpapasa KABUUAN 13 Aralin 2 Mga Palatandaan ng Kakapusan Layunin Natin Pagkatapos ng araling ito, ang mga mag-aaral ay: Nakabubuo ang konklusyon na ang kakapusan ay isang pangunahing suliraning panlipunan. Natutukoy ang mga palatandaan ng kakapusan sa pang-araw-araw na buhay. Nagkakaroon ng kakapusan sa espasyo sa isang lungsod dahil sa dami ng taong naninirahan dito Ang kakapusan ay hindi maiiwasan. Limitado at nauubos ang marami sa mga pinagkukunang-yaman na gamit sa pagprodyus ng mga produkto at serbisyong ating kailangan. Pinag-iba rin natin ang kahulugan ng kakapusan at kakulangan, ngunit atin ring natalakay na mahirap paghiwalayin ang dalawa. Marami sa kakulangan ay dulot ng kakapusan at ang kakapusan ay maaari dulot ng isang kakulangan. Sa araling ito, atin naming pag-aaralan ang iba’t ibang palatandaan ng kakapusan sa lipunan. 14  Subukan Natin Pangalanan ang kakapusan na maaaring nararanasan sa larawan. Ipaliwanag kung bakit ito ang iyong ipinangalan. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ 1. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ 2. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ 3. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ 4. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ 5. 15  Pag-aralan Natin Ang kakapusan ay madaling makita sa Alamin Natin pamamagitan ng estatiska at mga pag-aaral patungkol sa estado ng mga yamang Tandaan at gawing gabay ang pinagkukunan sa bansa. Mayroon na ring kahulugan ng sumusunod na pangalan ang mga palatandaan ng iba’t ibang salita: klase ng kakapusan. palantandaan – tanda, nagbibigay pahiwatig Mga Palatandaan ng Kakapusan masaklap – pinakamatindi na Ang yamang likas ay maaaring maubos, hindi maganda ng epekto kaya’t ito ay palatandaan ng kakapusan lumala – maging mas malala, nito. Ang yamang likas ay sinasabing grabe, walang solusyon renewable na pinagkukunang-yaman, lumuluma – nagiging luma, ngunit ito pa rin ay may limitasyon. mas matanda Bagamat ang yamang likas ay may brain-drain – pag-alis ng mga kakayahang mag-self-replenish, ito ay hindi matatalino at daluhasang agarang nagaganap. Inaabot ng manggagawa at propesyunal mahabang panahon ang pag-aayos ng mula sa isang bansa sarili ng kalikasan. Ang polusyon ay maaaring makasira sa likas na anyo ng kapaligiran. Ito ay maaaring magsanhi ng pagbabago sa kapaligiran at kung hindi makakaya ng mga hayop ang pagbabago sa kapaligiran, maaari itong magresulta ng pagiging endangered (malapit ng mawala) o pinakamasaklap, ang extinction o pagkaubos ng populasyon nito. Isa ring dahilan ng pagkaubos ng mga hayop ay ang deforestation kung saan nasisira ang Isa ang Philippine Eagle sa mga hayop na mga kagubatan at ang natural na tirahan nanganganib na mawala dahil sa gawain ng tao. (kuha ni Sinisa Djordje Majetic [CC BY-SA 2.0] mula sa Wikimedia ng mga hayop na maaaring magresulta Commons) 16  ng pagkawala ng mga ito. Maaari pang lumala ang extinction at magsanhi ng pagkawala ng ecological balance o sapat na dami ng mga bagay na may buhay at walang buhay sa mundo. Ang yamang kapital naman ay makikitaan din ng kakapusan. Ang mga yamang kapital tulad ng paliparan ay lumuluma rin. Ang yamang kapital tulad ng mga gusali, makina, sasakyan, electronics, o anumang ginagamit sa pagproseso ng mga hilaw na materyales ay lumuluma at maaaring masira. Ang yamang tao naman ay maaaring maubos dahil sa edad, kalusugan, o kakayahan. Ang bilang ng mga taong kailangang suportahan ng isang lipunan ay makikita sa age dependency ratio ng isang bansa. Ito ang pagkumpara ng bilang ng mga matatanda at bata na hindi kayang magtrabaho sa bilang ng mga mamamayang kaya pang magtrabaho. Bukod dito, ang bawat bansa ay may inaasahang haba ng buhay ng kanilang mamamayan o life expectancy. Ang isa pang halimbawa ng kakapusan ng yamang tao ay ang pag-alis ng mga mamamayan sa sariling bansa. Ang pagkaubos ng mga propesyonal sa isang bansa dahil sa migration ay tinatawag na brain-drain. Mayroon ding kakapusan sa larangan ng impormasyon, na makikita kung walang dokumentong nakatala o pag-aaral patungkol sa isang kaganapan o pangyayari. Maaaring magkaroon din ng kakapusan sa oras, dahil mayroon lamang 24 na oras sa isang araw. Mayroon ding kakapusan sa espasyo. Ito ay makikita sa pagdami ng populasyon sa isang lugar. Ang paglaki ng population density o dami ng tao na naninirahan kada isang kilometro- Ang malaking populasyon sa isang limitadong kwadrano ng lupa ay maaring maging sanhi ng espasyo ay nagdudulot ng kakapusan. (kuha ni SuSanA Secretariat [CC BY 2.0] mula sa Wikimedia kakapusan sa espasyo. Commons) 17  Suriin Natin Ano-ano ang ibig sabihin ng mga salitang ito? Anong klase ng kakapusan ang ipinapakita nito? Salita Ibig Sabihin Uri ng Kakapusan life expectancy extinction deforestation polusyon population density Sagutin Natin Sagutin ang sumusunod na tanong: 1. Ano ang palatandaan na may kakapusan sa yamang tao? 2. Ano ang palatandaan na may kakapusan sa yamang kapital? 3. Ano ang palatandaan na may kakapusan sa yamang likas? Pag-isipan Natin Sa iyon palagay, masasabi mo bang isang palatandaan ng kakapusan ang kahirapan? 18  Gawin Natin Buuin ang tsart sa ibaba. Ilista ang sumusunod na mga palatandaan ng kakapusan sa bawat pinagkukunang-yaman. Mga Pinagkukunang- Palatandaan ng Kakapusan Yaman Yamang Likas Yamang Kapital Yamang Tao Gamitin ang sumusunod na rubrik bilang gabay: [25%] [50%] Mas Mababa Kailangan pa [75%] [100%] Pamantayan Marka kaysa ng Magaling Napakahusay Inaasahan Pagsasanay Kalidad ng Kulang ang May iilang Maraming Puno ng tamang Nilalaman halimbawa at detalye detalye ang detalye at maayos walang lamang; may isinaad; may isa na ipinahayag, karagdagang ibang bahagi o dalawang inilarawan, at impormasyon na na halimbawa na ipinaliwanag ang ibinigay kinakailangan hindi lubusang mga halimbawang pa ng naipaliwanag ibinigay kaukulang impormasyon Tiyaga/ Tinapos ang Tinapos ang Tinapos ang Tinapos ang isang Pagsisikap gawain para gawain ngunit gawain na may napakagandang lamang hindi kasiyasiyang gawian na may sinikap na resulta, may masidhing 19  may maipasa sa mapaganda pagsisikap na pagsisikap na guro pa itong lalo pagandahin maging pang lalo natatangi ito Kasanayan/ Hindi Nagpapakita May angking Nagpapakita ng Husay naipapakita ang ng husay sa husay at pagnanais na pagnanais na paggawa; galing sa mapaghusay ang mapaghusay kailangan pa ng paggawa; may isinumiteng ang kaniyang kaunting sapat na gawain paggawa pagsasanay kaalaman o pagsasanay Panahon ng Nakapagpasa ng Nakapagpasa Nakapagpasa Nakapagpasa ng Paggawa kaniyang ng kaniyang ng kaniyang kaniyang sanaysay sa loob sanaysay sa sanaysay sa sanaysay bago pa ng loob ng itinakdang ang dalawang linggo isang linggo petsa ng itinakdang petsa matapos ang matapos ang pagpapasa ng itinakdang petsa itinakdang pagpapasa ng pagpapasa petsa ng pagpapasa KABUUAN 20 Aralin 3 Mga Paraan Para Malabanan ang Kakapusan Layunin Natin Pagkatapos ng araling ito, ang mga mag-aaral ay inaasahang nabibigyang halaga ang ekonomiks sa pang-araw-araw na pamumuhay ng bawat pamilya at ng lipunan. Itinatapon sa ibang bansa ang mga prutas o gulay na hindi kanais-nais ang itsura. Ang sitwasyong ito ay tinatawag na food waste at isang dahilan kung bakit mayroong kakapusan sa pagkain sa ibang bansa. Upang magawan ng aksyon ang kakapusan, may iba’t ibang bagay na maaaring gawin. Sa ekonomiks, sinasabing mahalagang suriin ang mga pangunahing katanungan (basic economic questions) katulad ng ano ang produktong lilikhain, paano lilikhain, gaano karami at kung para kanino ang mga lilikhaing produkto. Sa ganitong paraan maiiwasang masayang ang limitado at kakaunti na pinagkukunang-yaman. 21  Subukan Natin Alam mo ba kung ano-anong organisayon ang mga ito? Ano-ano ang kanilang pangunahing layunin? 1. Greenpeace ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ 2. World Wildlife Fund ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ 3. World Health Organization ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ 22  Pag-aralan Natin Matagal na rin nilang iginiit ng mga Alamin Natin environmentalist ang kahalagahan ng paggawa ng programa ng pamahalaan upang Tandaan at gawing gabay ang malinis ang kapaligiran, mabantayan ang kahulugan ng sumusunod na kalagayan at pangangalaga sa mga nauubos na salita: uri ng hayop (endangered species), at mapasara iginiit– sa Ingles, insist ang mga lugar na nanganganib na magkaroon solar farm – mga planta na ng ecological imbalance. Sa kasalukuyan, nagpoprodyus ng elektrisidad tinatawag ang mga lugar na ito na protected environmentalists – mga taong areas. Isa sa organisasyon ng mga nagsusulong para sa environmentalists ay ang Greenpeace. Ito ay kapakanan ng kapaligiran isang internasyunal na organisasyon na naglalayong umaksiyon upang masolusyunan ang mga problemang pangkapaligiran buhat ng sistema ng ekonomiya sa kasalukuyan. Ang pagkakaroon ng mga solar farm sa iba’t ibang dako ng Pilipinas ay isang paraan upang makapagprodyus ng kuryente na hindi na gumagamit ng fossil fuels o iba pang hindi napapalitang panggatong. Dahil madali lang buuin ang mga solar harvesting panels at ang baterya nito, maaaring magtayo ng solar farms sa bundok o kapatagan. At dahil hindi na ito gumagamit ng coal o petrolyo, hindi na ito nagdudulot ng Makatutulong ang solar farms upang maibsan ang dagdag na polusyon. kakapusan sa kuryente. Sa Pilipinas, mayroon nang solar farm sa Bulacan, Batangas, Iloilo, at Guimaras. 23 Upang mapangalagaan naman ang yamang tao, kailangang paunlarin ng bansa ang kaniyang mamamayan sa pamamagitan ng edukasyon. Sa pamamagitan ng edukasyon, magkaroon ng kaalaman ang mga mamamayan sa mga gawaing makatutulong sa wastong paggamit ng pinagkukunang-yaman. Napapaunlad rin ng edukasyon ang mga kakayahan at kaalaman ng mga mamamayan na maaring gamitin upang makapagtrabaho. Kailangan ring sikaping ng pamahalaan na tumaas ang life-expectancy ng mga mamamayan nito. Magagawa ito sa pamamagitan ng pabibigay ng abot-kayang serbisyo para sa mga problemang pangkalusugan at medikal. Bukod sa mga programa ng pamahalaan, maaari ring gamitin ang pamilihan upang tugunan ang kakapusan sa lipunan. Halimbawa, sa pagkakataon na masyadong maraming tao ang naghahangad ng isang pinagkukunang-yaman, maaaring taasan ang presyo nito upang kakaunti lang rin ang may kakayahang bumili rito. Ganoon din ang maaaring mangyari kung bumaba ang suplay ng isang bagay, produkto, o serbisyo. Sa pagkakataon naman na hindi Mahalaga ang katungkulang ginagampanan ng ating Kongreso sapagkat sila ang may kapangyarihan na kakayanin ng pamilihan na solusyunan gumawa ng polisiya upang maibsan ang kakulangan ang kakapusan, maaaring tumulong dito at kakapusan. ang pamahalaan. Ang paggamit ng (kuha ni Garciabillyjoe [CC BY-SA 4.0] mula sa Wikimedia Commons). pamilihan sa pagresolba sa problema ng kakapusan ay ang pangunahing konsiderasyon ng makroekonomiks at maykroekonomiks. Sa pag-aaral ng ekonomiks, mahalagang tandaan na ito ay isang araling panlipunan. Bagamat ibang-iba ito kumpara sa ibang sangay ng araling panlipunan tulad ng kasaysayan, kultura, at lipunan, ang ekonomiks ay isa pa ring pag-aaral patungkol sa pagpapabuti ng buhay ng tao. Ang kakapusan ay isang problemang panlipunan sapagkat pinipigilan nito ang mga tao na abutin ang kanilang mga potensyal sa buhay. Sa isang banda, mayroong kakulangan na pisikal lamang, at maaaring tugunan sa pamamagitan ng teknolohiya. Sa kabilang banda, mayroong mga kakulangan na kailangang tugunan sa pamamagitan ng pagbabago ng mga batas at polisiya sa isang bansa. 24  Suriin Natin Punan ang mga patlang upang makumpleto ang maikling sanaysay. Ang kakapusan ay suliraning panlipunan dahil (1) ____________________________________________. Maraming solusyon ang suliraning ito, ngunit kailangan itong pag-aralan sa pamamagitan ng (2) ____________________________________________ at (3)____________________________________________ kung hahayaan na ang pamilihan ang magresolba nito. Maaari ring tumulong ang (4) ____________________________________________ kung hindi kakayanin ng pamilihan na punan ang problema sa kakapusan. Upang masolusyunan ang problema sa kapaligiran, naglalayo ang pamahalaan na (5) ____________________________________________ tulad nang pagkakaroon ng mga protected areas sa mga (6) ____________________________________________. Ang mga solar farms o (7) ____________________________________________ ay isa ring malaking tulong upang mabawasan ang polusyon sa bansa. Dahil (8) ____________________________________________ ang mga solar farms, mas malinis pagprodyus nito ng kuryente. Sa larangan ng pagpapaunlad sa yamang tao ng bansa, mahalagang magkaroon ng (9) ____________________________________________ upang matugunan kakapusan sa kalusugan, at (10) ____________________________________________ upang matugunan kakapusan sa karunungan. 25  Sagutin Natin Sagutin ang sumusunod na tanong: 1. Ano-ano ang basic economic questions? 2. Ano ang tawag sa mga taong nagsusulong para sa kapakanan ng kapaligiran? 3. Paano mapapangalagaan ang yamang tao? Pag-isipan Natin Bilang isang mag-aaral, masasabi mo bang ang pagtitipid ng baon ay maaaring isang hakbang bilang tugon sa kakapusan? Gawin Natin Buuin ang tsart sa ibaba. Isulat ang mga maaaring hakbang na iyo nang ginagawa upang malabanan ang kakapusan. Mga Pinagkukunang- Maaaring Hakbang upang Malabanan ang Kakapusan Yaman Yamang Likas Yamang Kapital Yamang Tao 26 Gamitin ang sumusunod na rubrik bilang gabay: [25%] [50%] Mas Mababa Kailangan pa [75%] [100%] Pamantayan Marka kaysa ng Magaling Napakahusay Inaasahan Pagsasanay Kalidad ng Kulang ang May iilang Maraming Puno ng tamang Nilalaman halimbawa at detalye detalye ang detalye at maayos walang lamang; may isinaad; may isa na ipinahayag, karagdagang ibang bahagi o dalawang inilarawan, at impormasyon na na halimbawa na ipinaliwanag ang ibinigay kinakailangan hindi lubusang mga pa ng naipaliwanag halimbawang kaukulang ibinigay impormasyon Tiyaga/ Tinapos ang Tinapos ang Tinapos ang Tinapos ang isang Pagsisikap gawain para gawain ngunit gawain na may napakagandang lamang hindi kasiyasiyang gawian na may may maipasa sa sinikap na resulta, may masidhing guro mapaganda pagsisikap na pagsisikap na pa itong lalo pagandahin maging pang lalo natatangi ito Kasanayan/ Hindi Nagpapakita May angking Nagpapakita ng Husay naipapakita ang ng husay sa husay at pagnanais na pagnanais na paggawa; galing sa mapaghusay ang mapaghusay kailangan pa ng paggawa; may isinumiteng ang kaniyang kaunting sapat na gawain paggawa pagsasanay kaalaman o pagsasanay Panahon ng Nakapagpasa ng Nakapagpasa Nakapagpasa Nakapagpasa ng Paggawa kaniyang ng kaniyang ng kaniyang kaniyang sanaysay sa loob sanaysay sa sanaysay sa sanaysay bago pa ng loob ng itinakdang ang dalawang linggo isang linggo petsa ng itinakdang petsa matapos ang matapos ang pagpapasa ng itinakdang petsa itinakdang pagpapasa ng pagpapasa petsa ng pagpapasa KABUUAN 27  Karagdagang Kaalaman Si Amartya Sen ay isang Indian na ekonomista at pilosopo. Nakilala siya dahil sa kaniyang mga makabagong ideya patungkol sa obligasyon ng pamahalaan. Ayon sa kanya, tungkulin ng pamahalaan na siguraduhin na ang bawat mamamayan ay mayroong kakayahan na abutin ang kaniyang potensyal sa buhay. Mula sa pag-aaral ni Sen, nagkaroon ng mga makabagong paraan sa pagtutugon sa kakapusan sa isang bansa. Aniya, lahat ng pag-unlad sa isang bansa ay nararapat na mayroong batayan sa pag- unlad sa kalagayan ng mga nasasakupan nito. Dahil kay Sen, nagkaroon ng Human Development Report (HDR), isang nagpapakita ng pag-unlad ng isang bansa na Amartya Sen hindi nakabatay sa laki ng kita nito sa isang tao. Kabilang sa HDR ang mga estatiska na nagpapakita ng pagkakapantay-pantay ng mga tao, pagkakaroon ng karapatan upang magpahayag, pagharap sa mga problemang pangkalikasan, at pangagasiwa sa epekto ng pagbabago sa demograpiya ng isang bansa. Pagyamanin Natin Bumuo ng isang grupo na 8-10 na miyembro. Basahin ang sitwasyon at isagawa ang mga hakbang. Ang Sitwasyon Habang naglalayag sa Karagatang Pasipiko ay lumubog ang inyong barko. Buti na lamang ay mayroong maliit na bangka na kasama sa inyong barko. Ito ay inyong ginamit upang makarating sa ang isang isla na walang katao-tao. Bukod sa bangka, mayroon pa kayong ilang bagay na nakuha mula sa barko, ngunit sampu lamang ang maaari mong isakay sa bangka dahil masyado nang masikip ito. 28 Pumili ng sampung bagay sa listahan na sa tingin ninyo ay makatutulong sa inyo na mamuhay ng matiwasay sa isla. mga kumot maliit na kutsilyo palakol kompas pala relo sampung posporo kalendaryo lubid 3 toothbrush 2 plastic ng garbage bag pang-make up flash light suklay 1 tarpaulin salamin 1 kalderong lutuan ng bigas pang-ahit 1 kalderong pamprito kit para sa pangunang lunas Gawain: 1. Paano ninyo gagamitin ang mga bagay na pinili ninyo upang mabuhay sa isla? 2. Gumawa ng tala kung ano-anong mga bagay ang magagamit ninyo sa araw-araw at kung paano ninyo ito magagamit. Habang kayo ay nasa isla, maaari kayong mangolekta ng pagkain at tubig, ngunit limang piraso ng prutas at limang baso lamang ng tubig ang inyong kayang ipunin. Paano ninyo hahatiin ang inyong pagkain upang hindi kayo magutom o mauhaw? Gawain: 1. Siguraduhin na mayroong sapat na tubig at pagkain ang mga miyembro ng iyong grupo upang lahat kayo ay mabuhay. 2. Ilista sa isang talaan kung paano kayo kukuha ng tubig at pagkain. Alin-alin sa inyong dinalang gamit ang maaari nyong gamitin? Maaari rin kayong gumawa ng inyong tirahan gamit ang mga materyales sa inyong paligid. Gawain: 1. Ano-anong materyales ang inyong kailangan upang makagawa ng tirahan? 2. Alin-alin sa inyong dalang gamit ang maaari ninyong gamitin? Maaaring gawing mas kumplikado ang inyong sibilisasyon. Kumuha ng isang die at itapon ito. Kung anong numero ang ipakita nito, iyon ang mangyayari sa inyong kampo. 29  Numero Mangyayari sa die Kinain ng mga hayop ang inyong pagkain. Dalawang piraso ng prutas 1 ang nawala. Nasira ang isa sa mga dala ninyong gamit at hindi na ito maaari pang 2 ayusin Maayos ang pangongolekta ninyo ng pagkain at tubig. Magdagdag ng 2 3 pirasong prutas at 2 basong tubig sa inyong nakolekta 4 Ang isa sa iyong mga kasama ay nasugatan at kailangang gamutin. May bagyong paparating, gumawa ng paraan upang kayo ay makatulog 5 sa gabi at hindi mabasa 6 Namatay ang inyong apoy. Gawain: 1. Magtalaga ng isang tagasulat upang maitala lahat ng inyong gagawin sa isla. 2. Magtalaga ng isang accountant na siyang maglilista kung gaano karami/kaunti ang inyong pagkain at tubig. 3. Gumawa ng isang malikhaing presentasyon kung saan maisasalaysay ang inyong buhay sa isla simula sa inyong unang araw dito. Siguraduhing masasagot ang mga katanungang ito sa inyong presentasyon. 1. Ano ang mga bagay na inyong dinala? Bakit ninyo ito pinili? 2. Anong mga bagay ay pinakamalaki ang tulong? 3. Lagi ba kayong nauuhaw at nagugutom? 4. Aling mga bagay ang naging mahalagang pangangailangan? 5. Aling mga bagay ang naging luho? 6. Aling mga bagay ang pinakamahalaga para sa inyong grupo? 7. Kung maaari kayong bumalik at gawin ito muli, ano ang inyong iibahin? 30 Gamitin ang sumusunod na rubrik bilang gabay: [25%] [50%] Mas Mababa [75%] [100%] Pamantayan Kailangan pa Marka kaysa Magaling Napakahusay ng Pagsasanay Inaasahan Pag-unawa Karamihan sa Karamihan sa Halos lahat ng Tama ang mga sa Paksa/ mga mga imporma yong impormasyong Gawain impormasyong impormasyong inilahad ay inilahad inilahad ay hindi inilahad ay tama tama tama Nagpapakita ng Nagpapakita ganap na pag- Ang pagtatanghal Nagpapakita ng ng tamang unawa sa paksa ay hindi pag unawa sa pag-unawa sa o gawain tumutugma sa paksa o gawain paksa o paksa o gawain gawain Kooperasyon Hindi Ang mga kasapi Ang mga Ang mga kasapi ng mga nagtutulungan ay may kani- kasapi ay ay tumatanggap kasapi ng ang mga kasapi kaniyang ideya tumatanggap ng ideya ng isa’t Pangkat para sa kanilang at hindi ng ideya nang isa at gagawing magkasundo sa hindi nagkakasundo pagtatanghal dapat nilang nagbibigay ng as dapat gawin gawin negatibong Isang tao lamang komento at Lahat ng kasapi ang gumagawa Ilang kasapi sinusubukang ay may ambag para sa lamang ang magkasundo sa pagbuo ng pagtatanghal nagaambag sa dapat gawin presentasyon para sa pagtatanghal Karamihan sa mga kasapi ay nagbibigay ng ambag sa pagbuo ng presentasyon 31 Pagtatanghal Nagpuputol-putol Nagpapakita ng Nagpapakita Nagpapakita ng ang pagtatanghal pagkahiya o ng Kumpiyansa hindi tiyak ang Kumpiyansa Hindi halos gagawin Nakakaaliw at nakikinig o Nakukuha ang nakukuha ang nanonood ang Sinusubukang interes ng mga interes ng mga mga manonood makuha ang manonood manonood interes ng mga Maraming manonood Nagsasalita sa Nagsasalita pagkakataon na paraang nang malakas at bumubulong at Hindi naririnig ng malinaw hindi naririnig masyadong mga Gumagamit ng marinig sa ilang manonood angkop na Hindi gumagamit pagkakataon galaw at kilos ng angkop na Gumagamit ng galaw o kilos; o Gumagamit ng angkop na hindi masyadong angkop na galaw at kilos gumagalaw galaw at kilos sa maraming sa ilang pagkakataon pagkakataon KABUUAN 32  Paglalagom Kakapusan Maaaring magresulta Maaaring labanan sa May kakapusan sa ng pamamagitan ng Mga hakbang na upang Kaguluhan Pinagkukunang-yaman mapangalagaan ang kalikasan Kakulangan Yamang likas Mga hakbang na upang mapangalagaan ang mga tao Yamang kapital Yamang tao 33  DAPAT TANDAAN Ang kakapusan (scarcity) ay tumutukoy sa isang siwasyon na may limitadong pinagkukunang-yaman upang matugunan ang walang hanggang pangangailangan at kagustuhan ng tao. Ang kakulangan (shortage) ay tumutukoy sa kaganapan sa lipunan kung saan hindi kayang matugunan ng daming nalikhang produkto ang dami ng planong pagkonsumo ng tao. Ang mga pinagkukunang-yaman ay ang yamang likas, yamang kapital, at yamang tao. Ang yamang tao ay makikitaan ng pagkakaroon ng kakapusan dahil ito ay maaaring maubos dahil sa ating edad, kalusugan, o kakayahan ng tao sa isang bansa. Ang yamang kapital ay makikitaan ng pagkakaroon ng kakapusan dahil ito ay lumuluma at maaaring masira. Ang yamang likas ay maaaring maubos. Ang kakapusan bilang isang pangunahing suliranung panlipunan, kung hindi bibigyang-paraan para malabanan ay maaaring magresulta ng kaguluhan at pagkawala ng tao dahil sa hindi pagtugon sa pangangailangan nito para mabuhay. Dagdag Sanggunian Ang sumusunod na video link ay maaaring tingnan para sa karagdagang impormasyon o mas malalim na pagtalakay: Scarcity vs. Shortage ni Emily Jordan (https://www.youtube.com/watch?v=SXL0NutJ5jI) Scarcity, the Basic Economic Problem (https://www.youtube.com/watch?v=1cYMW5d_bn4) 34  Gabay sa Pagwawasto Aralin 1: Ang Suliranin ng Kakapusan Subukan Natin Maaaring iba-iba ang sagot ng mga mag-aaral. Mahalagang makita ng mag-aaral na magkaiba ang kakapusan na nararanasan sa mga probinsiya at sa mga siyudad. Suriin Natin 1-5. Maaaring iba-iba ang sagot ng mga mag-aaral. Ang ilang halimbawa ng sagot ay: kakapusan sa malinis na tubig kakapusan sa matabang sakahan kakapusan sa malinis na hangin kakapusan sa pagkain kakapusan sa malinis na kapaligiran 6-10. Maaaring iba-iba ang sagot ng mga mag-aaral. Mahalagang maipakita ng mga mag- aaral na maaaring nagiiba-iba ang mga klase ng kakapusan na nararanasan, depende sa kung gaano kalaki o kalawak ang isang lugar. Aralin 2: Mga Palatandaan ng Kakapusan Subukan Natin Maaaring iba-iba ang sagot ng mga mag-aaral. Narito ang ibang halimbawa. 1. kakapusan sa malinis na dagat. Ang lahat ng karagatan sa mundo ay napupuno ng basura dahil sa walang pakundangan na paggamit ng plastik ng mga tao. 2. kakapusan sa malusog at masustansiyang pagkain. Maraming bansa sa mundo ang walang kakayang magpatubo ng mga halamang makakain dahil sa kakaunti lamang ang kanilang lupang sakahan. 3. kakapusan sa dalisay na kapaligiran o pagiging critically endangered ng agila. Ang agila ay naninirahan lamang sa mga kagubatang hindi pa napupuntahan ng mga tao. 4. kakapusan sa birheng kagubatan. pinuputol ng mga tao ang puno sa gubat upang gawing materyales sa paggawa ng bahay o kaya naman ay upang gawing panggaton. 35  5. kakapusan sa mga taong may kakayanang gumawa o magtrabaho. Ang mga matatanda ay hindi na kayang magtrabaho tulad ng dati. kung kakaunti ang may kakayanang magtrabaho sa isang bansa, mas mahihirapan itong tugunan ang pangangailangan ng mga mamamayan. Suriin Natin 1. Ang life expectancy ay ang inaasahang haba ng buhay ng mga tao na naninirahan sa isang bansa. Nagpapakita ito ng kakapusan sa yamang tao. 2. Ang extinction ay ang pagkaubos ng populasyon ng isang klase ng hayop. Nagpapakita ito ng kakapusang sa likas na yaman. 3. Ang deforestation ay ang pagkasira ng mga kagubatan. Nagpapakita ito ng kakapusan ng likas na yamang lupa at kagubatan. 4. Ang polusyon ay ang pagdumi ng kapaligiran. Nagpapakita ito ng kakapusan ng likas na yamang lupa, tubig, at hangin. 5. Ang population density ay ang dami tao na naninirahan kada isang kilometro- kwadrado ng lupa. Nagpapakita ito ng kakapusan ng likas na yamang lupa at espasyo. Aralin 3: Mga Paraan Para Malabanan ang Kakapusan Subukan Natin 1. Ang Greenpeace ay isang kilalang internasyunal na organisasyon na naglalayong solusyunan ang mga problemang pangkalikasan. Ilan sa mga kakapusan na kanilang tinutugunan ay ang kakapusan sa malinis na tubig, at kakapusan sa teknolohiya para sa pagpapabuti ng kalagayan ng mga yamang dagat. 2. Ang World Wide Fund ay isa ring internasyunal na organisasyon para sa kalikasan. Tumutulong itong solusyunan ang kakapusan sa kaalaman tungkol sa kahalagaan ng mga hayop sa buong sistema ng kalikasan. Nagbibigay ito ng suporta sa pagpapagaling ng mga nasugatang hayop dahil sa mga gawain ng mga tao. 3. Ang World Health Organization ay sangay ng United Nations na nagbibigay impormasyon tungkol sa iba’t ibang isyu ng kalusugan. Naglilimbag at gumagawa ito ng iba’t ibang pag-aaral upang mapaunlad ang kaalaman ng mga normal na tao tungkol sa mga karaniwang sakit na kanilang maaaring harapin. 36 Suriin Natin Maaaring iba-ibang salita ang gamitin ng mga mag-aaral sa sanaysay na ito, ang mahalaga ay makuha nila ang diwa ng bawat item. 1. pinipigilan nito ang mga tao na makamit ang kanilang potensyal sa buhay. 2. makroekonomiks 3. maykroekonomiks, maaaring magkapalit ang 2 at 3. 4. pamahalaan 5. gumawa ng mga programang pangkalikasan 6. lugar kung saan lubha ang ecological imbalance 7. mga planta na nagpoprodyus ng elektrisidad gamit ang sinag ng araw 8. hindi gumagamit ng mga fossil fuel 9. mga ospital, sapat na duktor 10. eskwelahan, sapat na guro Sanggunian Nolasco, Liberty I., Jerome A. Ong, and John N. Ponsaran. Ekonomiks: Mga Konsepto, Aplikasyon, at Isyu. Quezon City, Philippines: Vibal Publishing House, Inc., 2010. Menger, Carl, Peter G. Klein, Friedrich A. Von Hayek, James Dingwall, and Bert F. Hoselitz. Principles of Economics. Auburn, Ala.: Ludwig von Mises Institute, 2007. Free, Rhona C. 21st century economics: a reference handbook. S.l.: Sage, 2010. Mallari, Jan Phillip D., and Johannes L. Chua. Panahon, Kasaysayan, at Lipunan (Ikalawang Edisyon). 2nd ed. Makati City, Philippines: Diwa Learning System Inc., 2006. Mankiw, N. Gregory. Principles of economics. Boston: Cengage Learning, 2017. Dodd, James Harvey., and Carl William Hasek. Economics, Principles and Applications. Cincinnati: Southwestern Pub. Co., 1948. 37 BAITANG 9 | ARALING PANLIPUNAN YUNIT 2 Ang Kakapusan Gabay sa Pagwawasto Aralin 1: Ang Suliranin ng Kakapusan Subukan Natin Maaaring iba-iba ang sagot ng mga mag-aaral. Mahalagang makita ng mag-aaral na magkaiba ang kakapusan na nararanasan sa mga probinsiya at sa mga siyudad. Suriin Natin 1-5. Maaaring iba-iba ang sagot ng mga mag-aaral. Ang ilang halimbawa ng sagot ay: kakapusan sa malinis na tubig kakapusan sa matabang sakahan kakapusan sa malinis na hangin kakapusan sa pagkain kakapusan sa malinis na kapaligiran 6-10. Maaaring iba-iba ang sagot ng mga mag-aaral. Mahalagang maipakita ng mga mag-aaral na maaaring nagiiba-iba ang mga klase ng kakapusan na nararanasan, depende sa kung gaano kalaki o kalawak ang isang lugar. Sagutin Natin 1. Ang kakapusan (scarcity) ay tumutukoy sa isang siwasyon na may limitadong pinagkukunang-yaman upang matugunan ang walang hanggang pangangailangan at kagustuhan ng tao. Ang ibigsabihin ng salitang oikonomiya ay pamamahala sa sambahayan. 2. Ang kakulangan (shortage) ay tumutukoy sa kaganapan sa lipunan kung saan hindi kayang matugunan ng daming nalikhang produkto ang dami ng planong pagkonsumo ng tao. 3. Ang mga pinagkukunang-yaman ay ang yamang likas, yamang kapital, at yamang tao. Pag-isipan Natin Maaaring iba-iba ang sagot ng mga mag-aaral. 38 Gawin Natin Bigyan ng sapat na panahon ang mga mag-aaral upang makapanaliksik. Maaaring magkakaiba ang sagot ng mga mag-aaral. Gamitin ang sumusunod na rubrik bilang gabay sa pagmamarka: [25%] [50%] [75%] [100%] Pamantayan Mas Mababa Kailangan pa Marka Magaling Napakahusay kaysa Inaasahan ng Pagsasanay Kalidad ng Kulang ang May iilang Maraming Puno ng tamang Nilalaman halimbawa at detalye lamang; detalye ang detalye at maayos walang may ibang isinaad; may isa na ipinahayag, karagdagang bahagi na o dalawang inilarawan, at impormasyon na kinakailangan halimbawa na ipinaliwanag ang ibinigay pa ng hindi lubusang mga halimbawang kaukulang naipaliwanag ibinigay impormasyon Tiyaga/ Tinapos ang Tinapos ang Tinapos ang Tinapos ang isang Pagsisikap gawain para gawain ngunit gawain na may napakagandang lamang hindi kasiyasiyang gawian na may may maipasa sa sinikap na resulta, may masidhing guro mapaganda pa pagsisikap na pagsisikap na itong lalo pagandahin pang maging lalo natatangi ito Kasanayan/ Hindi naipapakita Nagpapakita ng May angking Nagpapakita ng Husay ang pagnanais na pagnanais na husay sa husay at mapaghusay ang mapaghusay paggawa; galing sa paggawa; isinumiteng ang kaniyang kailangan pa ng may gawain paggawa kaunting sapat na kaalaman pagsasanay o pagsasanay Panahon ng Nakapagpasa ng Nakapagpasa Nakapagpasa ng Nakapagpasa ng Paggawa kaniyang sanaysay ng kaniyang kaniyang kaniyang sa loob ng sanaysay sa sanaysay sa sanaysay bago pa dalawang linggo loob ng itinakdang ang matapos ang isang linggo petsa ng itinakdang petsa ng itinakdang petsa matapos ang pagpapasa pagpapasa ng pagpapasa itinakdang petsa ng pagpapasa KABUUAN 39 Aralin 2: Mga Palatandaan ng Kakapusan Subukan Natin Maaaring iba-iba ang sagot ng mga mag-aaral. Narito ang ibang halimbawa. 1. kakapusan sa malinis na dagat. Ang lahat ng karagatan sa mundo ay napupuno ng basura dahil sa walang pakundangan na paggamit ng plastik ng mga tao. 2. kakapusan sa malusog at masustansiyang pagkain. Maraming bansa sa mundo ang walang kakayang magpatubo ng mga halamang makakain dahil sa kakaunti lamang ang kanilang lupang sakahan. 3. kakapusan sa dalisay na kapaligiran o pagiging critically endangered ng agila. Ang agila ay naninirahan lamang sa mga kagubatang hindi pa napupuntahan ng mga tao. 4. kakapusan sa birheng kagubatan. pinuputol ng mga tao ang puno sa gubat upang gawing materyales sa paggawa ng bahay o kaya naman ay upang gawing panggaton. 5. kakapusan sa mga taong may kakayanang gumawa o magtrabaho. Ang mga matatanda ay hindi na kayang magtrabaho tulad ng dati. kung kakaunti ang may kakayanang magtrabaho sa isang bansa, mas mahihirapan itong tugunan ang pangangailangan ng mga mamamayan. Suriin Natin 1. Ang life expectancy ay ang inaasahang haba ng buhay ng mga tao na naninirahan sa isang bansa. Nagpapakita ito ng kakapusan sa yamang tao. 2. Ang extinction ay ang pagkaubos ng populasyon ng isang klase ng hayop. Nagpapakita ito ng kakapusang sa likas na yaman. 3. Ang deforestation ay ang pagkasira ng mga kagubatan. Nagpapakita ito ng kakapusan ng likas na yamang lupa at kagubatan. 4. Ang polusyon ay ang pagdumi ng kapaligiran. Nagpapakita ito ng kakapusan ng likas na yamang lupa, tubig, at hangin. 5. Ang population density ay ang dami tao na naninirahan kada isang kilometro-kwadrado ng lupa. Nagpapakita ito ng kakapusan ng likas na yamang lupa at espasyo. Sagutin Natin 1. Ang yamang tao ay makikitaan ng pagkakaroon ng kakapusan dahil ito ay maaaring maubos dahil sa ating edad, kalusugan, o kakayahan ng tao sa isang bansa. 2. Ang yamang kapital ay makikitaan ng pagkakaroon ng kakapusan dahil ito ay lumuluma at maaaring masira. 3. Ang yamang likas ay maaaring maubos. Pag-isipan Natin Maaaring iba-iba ang sagot ng mga mag-aaral. 40 Gawin Natin Bigyan ng sapat na panahon ang mga mag-aaral upang makapanaliksik. Maaaring iba-iba ang kanilang sagot. Gamitin ang sumusunod na rubrik bilang gabay sa pagmamarka. [25%] [50%] [75%] [100%] Pamantayan Mas Mababa Kailangan pa Marka Magaling Napakahusay kaysa Inaasahan ng Pagsasanay Kalidad ng Kulang ang May iilang Maraming Puno ng tamang Nilalaman halimbawa at detalye lamang; detalye ang detalye at maayos walang may ibang isinaad; may isa na ipinahayag, karagdagang bahagi na o dalawang inilarawan, at impormasyon na kinakailangan halimbawa na ipinaliwanag ang ibinigay pa ng hindi lubusang mga halimbawang kaukulang naipaliwanag ibinigay impormasyon Tiyaga/ Tinapos ang Tinapos ang Tinapos ang Tinapos ang isang Pagsisikap gawain para gawain ngunit gawain na may napakagandang lamang hindi kasiyasiyang gawian na may may maipasa sa sinikap na resulta, may masidhing guro mapaganda pa pagsisikap na pagsisikap na itong lalo pagandahin pang maging lalo natatangi ito Kasanayan/ Hindi naipapakita Nagpapakita ng May angking Nagpapakita ng Husay ang pagnanais na pagnanais na husay sa husay at mapaghusay ang mapaghusay paggawa; galing sa paggawa; isinumiteng ang kaniyang kailangan pa ng may gawain paggawa kaunting sapat na kaalaman pagsasanay o pagsasanay Panahon ng Nakapagpasa ng Nakapagpasa Nakapagpasa ng Nakapagpasa ng Paggawa kaniyang sanaysay ng kaniyang kaniyang kaniyang sa loob ng sanaysay sa sanaysay sa sanaysay bago pa dalawang linggo loob ng itinakdang ang matapos ang isang linggo petsa ng itinakdang petsa ng itinakdang petsa matapos ang pagpapasa pagpapasa ng pagpapasa itinakdang petsa ng pagpapasa KABUUAN 41 Aralin 3: Mga Paraan Para Malabanan ang Kakapusan Subukan Natin 1. Ang Greenpeace ay isang kilalang internasyunal na organisasyon na naglalayong solusyunan ang mga problemang pangkalikasan. Ilan sa mga kakapusan na kanilang tinutugunan ay ang kakapusan sa malinis na tubig, at kakapusan sa teknolohiya para sa pagpapabuti ng kalagayan ng mga yamang dagat. 2. Ang World Wide Fund ay isa ring internasyunal na organisasyon para sa kalikasan. Tumutulong itong solusyunan ang kakapusan sa kaalaman tungkol sa kahalagaan ng mga hayop sa buong sistema ng kalikasan. Nagbibigay ito ng suporta sa pagpapagaling ng mga nasugatang hayop dahil sa mga gawain ng mga tao. 3. Ang World Health Organization ay sangay ng United Nations na nagbibigay impormasyon tungkol sa iba’t ibang isyu ng kalusugan. Naglilimbag at gumagawa ito ng iba’t ibang pag- aaral upang mapaunlad ang kaalaman ng mga normal na tao tungkol sa mga karaniwang sakit na kanilang maaaring harapin. Suriin Natin Maaaring iba-ibang salita ang gamitin ng mga mag-aaral sa sanaysay na ito, ang mahalaga ay makuha nila ang diwa ng bawat item. 1. pinipigilan nito ang mga tao na makamit ang kanilang potensyal sa buhay. 2. makroekonomiks 3. maykroekonomiks, maaaring magkapalit ang 2 at 3. 4. pamahalaan 5. gumawa ng mga programang pangkalikasan 6. lugar kung saan lubha ang ecological imbalance 7. mga planta na nagpoprodyus ng elektrisidad gamit ang sinag ng araw 8. hindi gumagamit ng mga fossil fuel 9. mga ospital, sapat na duktor 10. eskwelahan, sapat na guro Sagutin Natin 1. Ang basic economic questions ay ang mga: ano ang produktong lilikhain, paano lilikhain, gaano karami at kung para kanino ang mga lilikhaing produkto. 2. Environmentalist ang tawag sa mga taong nagsusulong para sa kapakanan ng kapaligiran 3. Upang mapangalagaan ang yamang tao, kailangang paunlarin ng bansa ang kaniyang mamamayan sa pamamagitan ng edukasyon at sikaping tumaas ang life-expectancy nito. Pag-isipan Natin Maaaring iba-iba ang sagot ng mga mag-aaral. 42 Gawin Natin Bigyan ng sapat na panahon ang mga mag-aaral upang makapanaliksik. Maaaring iba-iba ang kanilang sagot. Gamitin ang sumusunod na rubrik bilang gabay sa pagmamarka. [25%] [50%] [75%] [100%] Pamantayan Mas Mababa Kailangan pa Marka Magaling Napakahusay kaysa Inaasahan ng Pagsasanay Kalidad ng Kulang ang May iilang Maraming Puno ng tamang Nilalaman halimbawa at detalye lamang; detalye ang detalye at maayos walang may ibang isinaad; may isa na ipinahayag, karagdagang bahagi na o dalawang inilarawan, at impormasyon na kinakailangan halimbawa na ipinaliwanag ang ibinigay pa ng hindi lubusang mga halimbawang kaukulang naipaliwanag ibinigay impormasyon Tiyaga/ Tinapos ang Tinapos ang Tinapos ang Tinapos ang isang Pagsisikap gawain para gawain ngunit gawain na may napakagandang lamang hindi kasiyasiyang gawian na may may maipasa sa sinikap na resulta, may masidhing guro mapaganda pa pagsisikap na pagsisikap na itong lalo pagandahin pang maging lalo natatangi ito Kasanayan/ Hindi naipapakita Nagpapakita ng May angking Nagpapakita ng Husay ang pagnanais na pagnanais na husay sa husay at mapaghusay ang mapaghusay paggawa; galing sa paggawa; isinumiteng ang kaniyang kailangan pa ng may gawain paggawa kaunting sapat na kaalaman pagsasanay o pagsasanay Panahon ng Nakapagpasa ng Nakapagpasa Nakapagpasa ng Nakapagpasa ng Paggawa kaniyang sanaysay ng kaniyang kaniyang kaniyang sa loob ng sanaysay sa sanaysay sa sanaysay bago pa dalawang linggo loob ng itinakdang ang matapos ang isang linggo petsa ng itinakdang petsa ng itinakdang petsa matapos ang pagpapasa pagpapasa ng pagpapasa itinakdang petsa ng pagpapasa KABUUAN 43 Pagyamanin Natin Bigyan ng sapat na panahon ang mga mag-aaral upang makapaghanda para sa gawain ito. Gamitin ang rubrik na ito sa pagmamarka: [25%] [50%] [75%] [100%] Pamantayan Mas Mababa Kailangan pa ng Marka Magaling Napakahusay kaysa Inaasahan Pagsasanay Pag-unawa sa Karamihan sa mga Karamihan sa Halos lahat ng Tama ang mga Paksa/ impormasyong mga imporma yong impormasyong Gawain inilahad ay hindi impormasyong inilahad ay tama inilahad tama inilahad ay tama Nagpapakita ng Nagpapakita ng Ang Nagpapakita ng tamang pag- ganap na pag- pagtatanghalay pag unawa sa unawa sa paksa unawa sa paksa o hindi tumutugma paksa o gawain o gawain gawain sa paksa o gawain Kooperasyon Hindi Ang mga kasapi Ang mga kasapi Ang mga kasapi ng mga kasapi nagtutulungan ang ay may kani- ay tumatanggap ay tumatanggap ng Pangkat mga kasapi para sa kaniyang ideya at ng ideya nang ng ideya ng isa’t kanilang gagawing hindi hindi nagbibigay isa at pagtatanghal magkasundo sa ng negatibong nagkakasundo as dapat nilang komento at dapat gawin Isang tao lamang gawin sinusubukang ang gumagawa magkasundo sa Lahat ng kasapi para sa Ilang kasapi dapat gawin ay may ambag sa pagtatanghal lamang ang pagbuo ng nagaambag para Karamihan sa presentasyon sa pagtatanghal mga kasapi ay nagbibigay ng ambag sa pagbuo ng presentasyon 44 Pagtatanghal Nagpuputol-putol Nagpapakita ng Nagpapakita ng Nagpapakita ng ang pagtatanghal pagkahiya o Kumpiyansa Kumpiyansa hindi tiyak ang Hindi halos gagawin Nakukuha ang Nakakaaliw at nakikinig o interes ng mga nakukuha ang nanonood ang mga Sinusubukang manonood interes ng mga manonood makuha ang manonood interes ng mga Nagsasalita sa Maraming manonood paraang Nagsasalita nang pagkakataon na naririnig ng mga malakas at bumubulong at Hindi masyadong manonood malinaw hindi naririnig marinig sa ilang Gumagamit ng pagkakataon Gumagamit ng angkop na galaw Hindi gumagamit angkop na at kilos ng angkop na Gumagamit ng galaw at kilos sa galaw o kilos; o angkop na galaw maraming hindi masyadong at kilos sa ilang pagkakataon gumagalaw pagkakataon KABUUAN 45