Dilbilimde Temel Kavramlar 2023-2023 Güz PDF

Dilbilimde Bazı Temel Kavramlar: Ö Ğ R. G Ö R. M E LT E M Ş E N A K S Ü T İLETİŞİM VE DİLBİLİME GİRİŞ 2023-2023 GÜZ. Hatırlayalım.. Dil? Konuşma? İletişim? SÖZ (parole) DİL (langue) 2  Dil nedir? Dil, düşünce ve iletişim amacıyla üzerinde uzlaşılmış ve geleneksel öz...

Dilbilimde Bazı Temel Kavramlar: Ö Ğ R. G Ö R. M E LT E M Ş E N A K S Ü T İLETİŞİM VE DİLBİLİME GİRİŞ 2023-2023 GÜZ. Hatırlayalım.. Dil? Konuşma? İletişim? SÖZ (parole) DİL (langue) 2  Dil nedir? Dil, düşünce ve iletişim amacıyla üzerinde uzlaşılmış ve geleneksel özellik kazanmış, dinamik ve karmaşık bir semboller- simgeler sistemidir. 3  İletişim nedir ? İnsanlar arasında mesajların alışverişidir. Bilginin, önerilerin diğerleri ile paylaşımı eylemidir. 4  Konuşma nedir ? Konuşma (speech) terimi, A) bir dilin ses sistemi ile ilgili olarak; B) aynı zamanda sözlü/sesli söylenen sözcüklerin ağız içinde nasıl oluşturulduğu ile ilgili olarak kullanılır. Seslerin özellikleri ile ilgili olarak da bu terim kullanılabilir. 5  SÖZ (parole) DİL (language) Söz: (Fr.: parole; İng.: speech/talk) Dil (Fr.: lingua; İng.: language) F. de Saussure’ün dilbilim kuramındaki öğelerden biri. Dil toplumsal özellikli bir kurumdur, bir değerler dizgesidir; Söz ise bireysel bir seçme ve gerçekleştirme edimidir. 6  SÖZ (parole) DİL (langua) « Dilin tüm insanlarda ortak olan bir dil yetisine dayandığını söyler. Dil yetisi karmaşık ve büyük bir sistemdir.» Saussure 7  SÖZ (parole) DİL (langua) Tek tek diller (Türkçe, İngilizce, … gibi) bu genel yetiye dayanan alt dizgelerdir. İnsanlar bu alt dizgeleri kullanarak iletişim kurarlar. Ancak, herkesin bir olayı, bir durumu, bir duyguyu ifade ediş şekli farklıdır. Herkes, dilin genel dizgesinden kendine göre yararlanarak bireysel söylemler oluşturur. 8  SÖZ (parole) DİL (langua) Bu söylemler bir kezlik ve bir kişiye özgüdür. Ne var ki, söylemin kuruluşu, dilin genel dizgesine uyar, çünkü dizge ortaktır ve söylemlerin anlaşılması için ortak dizgenin kullanılmasına gerek vardır. Kısacası, dilin genel dizgesi ortak, söylemler ise bireyseldir. 9 İçerik Betimley Kuralcı Dilbilgisi ici Dilbilgisi Dilbilgisi 10  Dilbilim (linguistics) nedir? En basit tanımıyla dilbilim, dil olgusunun bilimsel yöntemlerle incelenmesi, araştırılmasıdır. Bazı dilbilim çalışmaları (gramer ve güzel söz söyleme sanatı gibi) 2,500 yıl eski olsa da, modern anlamdaki dilbilim çalışmaları ancak iki yüzyıl eskidir. Bazı Avrupa ve Asya dillerinin ortak bir dilden geldiği (Proto-Indo-European) keşfedildikten sonra modern dilbilim önceleri Ferdinand de Saussure’ün (1857- 1913) çalışmalarından, daha sonraları da Noam Chomsky’nin (1928-) çalışmalarından etkilenmiştir. 11  Dilbilim (linguistics) nedir? Her insan dili, onu konuşanların birbirleri ile iletişime girmelerini, düşüncelerini, hipotezlerini, duygularını, arzularını ve ifade etmek istedikleri tüm diğer şeyleri ifade etmelerine olanak veren «kompleks bir bilgi ve yetiler bütünü»dür. Dilbilim bu bilgi sistemlerini her yönü ile inceleyen bir bilim dalıdır. 12  Dilbilim (linguistics) nedir? Dilbilim araştırmalarında şu soruları sorar: Bu bilgi sistemi (insan dili) nasıl yapılandırılmıştır? Nasıl edinilir? Mesajların üretilmesinde ve anlaşılmasında nasıl kullanılmaktadır? Zaman içinde nasıl değişim görür? 13 Dilbilim (linguistics) nedir? Dilbilimciler aynı zamanda dilin doğası ile ilgili daha spesifik soruları da araştırır: *Bu farklılıklardaki *Bütün insan *Hangi yönlerden sistematik nedir? dillerinin ortak ayrılırlar? Bunda bir düzen özellikleri nelerdir? var mı? *Çocuklar bu kadar *Diller zaman *Dili üretirken ve büyük ve bütün bir içinde nasıl değişim anlarken rol bilgiyi bu kadar kısa görür ve bu oynayan bilişsel bir zamanda nasıl değişimin sınırı var süreçlerin doğası edinebiliyorlar? mıdır? nedir? 14 Dilbilim nedir? Dilbilim ◦… güzel yazı yazma sanatı ◦… doğru konuşma sanatı değildir 15  Dilbilim nedir? İnsan dilinin bilimsel yöntemlerle incelenmesi ve analiz edilmesidir. 16  Dil tamamen insanlara özgü bir Dili neden özelliktir. inceliyorlar aynı zamanda ? İnsanı anlamak için bir araçtır. 17  Dili neden inceliyorlar? Dilbilim? Dilbilim çalışmanın temel amacı, akademik olarak, bilginin ilerlemesini sağlamaktır. İnsan etkileşimlerinde ve davranışlarında dil merkezde yer aldığı için, dilbilim çalışmaları ile elde edilen bilgiler ayrıca pek çok alanda uygulamalara ve kullanıma hizmet eder. 18 Dili neden inceliyorlar? Dilbilim? Dilbilim alanındaki bu bilgiler çok çeşitli alanlarda uygulanabilir. Örnek: dil öğretimi, dil ve konuşma terapisi, konuşma sentezleme, arama motorları, otomatik çeviri sistemleri, adli tıp, konuşma-yazı arayüzleri, yazı, editörlük, yayıncılık… 19  Kuralcı Dilbilgisi Betimleyici Dilbilgisi DİLBİLİMDE KAVRAMLAR 20 Kuralcı Dilbilgisi - Prescriptive Grammar Kuralları yazar oİnsanların ne söylemesi/söylememesi gerektiğini belirleyen kuralları belirler. oDil öğretmenleri için dilbilgisi o dili nasıl konuşmamız gerektiği konusunda bize yol gösteren kuralları içerir. İçerisinde çok fazla doğrular- yanlışlar vardır ve reçete gibi verilir. 21 Kuralcı Dilbilgisi ◦İnsanların dili nasıl kullanmaları gerektiğini ileri süren yaklaşımı ile, kurallar yazar. 22 Kuralcı Dilbilgisi 1762; Bishop Robert Lowth; A Short Introduction to English Grammar with Critical Notes. ◦ I don’t have none  I don’t have any ◦ You was wrong  You were wrong ◦ Mathilda is fatter than me  Mathilda is fatter than I Bu kuralların çoğu Latince dilbilgisine dayanıyordu. Latince, 15. ve 17. yüzyıllarda saygın bilim dili olarak kabul edildi. 23 Kuralcı dilbilim sizin kulağınıza nasıl geldi? 24 Betimleyici Dilbilgisi - Descriptive Grammar ◦Kullanılmakta olan kuralları inceler. ◦İnsanların dili nasıl kullandıklarını inceleyerek bunu yöneten kuralları betimler. 25 Betimleyici Dilbilgisi Betimleyici dilbilgisi, dili kullanıldığı şekliyle açıklamayı hedefleyen, nesnel ve bilimsel bir dil gözlemleme yöntemidir. Buna göre dil kullanımı üzerinde herhangi bir müdahale ve yargı bildirmek bilimsel bir yaklaşım olamaz. Dil olduğu gibi yani konuşmacıların kullandığı haliyle incelenmelidir. 26 Betimleyici Dilbilgisi - Kuralcı Dilbilgisi Betimleyici Dilbilgisi - Descriptive grammar insanların dili nasıl kullandıklarını inceleyerek bunu yöneten kuralları betimler Kuralcı Dilbilgisi - Prescriptive grammar insanların dili nasıl kullanmaları gerektiğini ileri süren yaklaşımı ile, kurallar yazar 27  1 2 Betimleyici kurallar doğaldır- Kuralcı Dilbilgisinin kuralları natureldir, içgörü ile bilinir, doğal değildir-okulda okulda öğretilmesine gerek / öğretilmesine gerek vardır. yoktur Genellikle de değer yargılarını yansıtır Betimleyici Dilbilgisi - Kuralcı Dilbilgisi 28 Betimleyici Dilbilgisi - Dilbilim Dilbilimciler bizim dilsel performansımızı gözlemler, inceler, betimler, hipotezler geliştirir ve bunları test ederler; bunlardan bizim (insanoğlunun) dil yetimizin ne olduğuna dair sonuçlar çıkarırlar. 29  Dilbilim kuramı – Evrensel dilbilgisi nedir? Evrensel dilbilgisi, yeryüzündeki bütün dillerin ortak bir gramer yapısına sahip olduğunu ileri süren görüşün adıdır (universal grammar). 17. yüzyılda ortaya atılan bu görüş Chomsky tarafından sistemleştirilmeye çalışılmıştır. Derin yapı-yüzey yapı analiz yaklaşımında, bütün diller yüzey yapı bakımından farklı gibi görünen gramerlere sahipken, derin yapı analizinde bu dillerin hepsinde evrensel gramer denilen tek bir gramerin olduğu gözlenmiştir. 30  Dil Evrenselleri nedir? Dil Evrenselleri (‘language universals’ ya da ‘universal grammar’), en kısa tanımıyla bütün dünya dillerinde ortak olarak mevcut bulunan özellikler demektir. >>Her dilde mutlaka bulunan özelliklere «mutlak evrenseller» adını veren dilbilimciler de vardır. Örn.; her dilde mutlaka ◦ünlüler (vowels) ve ünsüzler (consonants) ◦isim ve fiiller bulunur. Chomsky ekolü ile örtüşür. 31  Dilbilim kuramı – Evrensel dilbilgisi nedir? Tüm insan dilleri tarafından paylaşılan kategoriler, işlemler ve ilkeler sistemi kastediliyor ve doğuştan geldiği düşünülüyor. Evrensel dilbilgisi (universal grammar) kavramı, Roger Bacon, 13.Yüzyıl İtalyan katolik rahip ve filozofun gözlemlerine dek gidebiliyor; «tüm diller ortak bir gramer üzerine kurulmuştur.» Bu ifade 1960’lı yıllarda Noam Chomsky ve diğer dilbilimciler tarafında ele alındı ve popüler oldu. 32 Dilbilim kuramı – Evrensel dilbilgisi nedir? «Dilin kodunu çözmeye çalışırken, çocukların zihinleri öylesine tasarlanmış olmalı ki, etraflarında dönen konuşmalar arasından tam da en doğru bilgileri almaları ve genellemeleri yapmaları gerekiyor.» İşte bu tarz bir mantık yürütme sonucu, Chomsky «çocuklarda dil edinimi, dilin ana doğasını anlamamız için bir yol olabilir» fikrini öneriyor. Chomsky’e göre bu çocuklar doğuştan onlarda var olan bir Evrensel Dilbilgisi ile donatılmış olmalılar. Tüm insan dillerini yöneten bir gramer mekanizmasına 33  Dil Yetisi Çeşitli açıklamalar vardır. İnsanla ilgili bir dili öğrenme yeteneği. Bundan dolayı bu anlamdaki «dil» kelimesi için Türkçede bazı yazarlar “dil yetisi” terimini kullanmıştır. Bu yetenek için bazı yazarlar “dil yetisi fakültesi” adını da kullanmışlardır (‘language faculty’ terimi karşılığı olarak). Bir başka açıklama şöyledir: «Dilbilimsel olgular bütünlüğü. Diller bazı noktalarda birbirine benzer, bazı noktalarda birbirinden farklıdır. Dilbilim, diller arasında ortak olan tümelleri (universals) araştırır. Bu ortak noktalar bütünlüğüne ‘dil yetisi’ adı verilir. Dilbilimsel olgular bütünlüğü anlamındadır.» Faculty= yapabilme kapasitesi, içeriden gelen bir yetenek 34  Dil Evrenselleri: Port Royal Okulu Görüşü «Dünyadaki diller farklı görünseler de aynı mantık yapısına sahiptirler» görüşü, 17. yüzyılda Paris merkezli Port Royal Okulu tarafından ileri sürülmüştür. «Birbirinden farklı insanların konuştukları farklı dillerin genel bir mantık sisteminin değişimlerinden başka bir şey olmadığı …» konusunda yayınları vardır. Bu çalışma Noam Chomsky’yi etkilemiş ve dil edinim olayını ‘LAD’ kavramı (Dil Edinim Cihazı*) ile açıklamaya çalışmıştır. Başka yazarlar ise bunun için ‘Dil Edinim Yetisi’ terimini kullanmışlardır. *Demirci, 2014, sayfa 183. LAD: Language Acquisition Device (Dil Edinim Cihazı) 35  Chomsky ve LAD «Dünyadaki diller farklı görünseler de aynı mantık yapısına sahiptirler» görüşü Chomsky ile eşleştirilmiştir. Chomsky ve LAD: Language Acquisition Device = Dil Edinim Cihazı*/ Dil Edinim Yetisi. Chomsky ve Kara Kutu (LAD) ya da Evrensel Dilbilgisi (Universal Grammar), modern dilbilimde tercih edilen kullanım. *Demirci, 2014, sayfa 183. 36  Dilbilgisi ve Dilbilim «Bütün dillerde ortak olan özelliklere ilke/prensipler adı verilir». Ayrıca her dilin kendine özgü dilbilgisi kuralları (değiştirgenler) vardır. Öyleyse, Erkman-Akerson’a göre, «iki ayrı dilbilgisi kavramından söz edilebilir (Erkman-Akerson, 2007, sayfa 22-24): ** Tüm dilleri kapsayan ortak işlevler ve ** her dilin kendi özellikleri. Tüm dilleri kapsayan ortak özellikler daha çok dilbilim konusudur. Tek tek dillerin özellikleri ise o dilin dilbilgisi konusudur. 37  Dilbilgisi ve Dilbilim Tek tek dillerin özellikleri ise o dilin dilbilgisini oluşturur. «… bir dili konuşanların o dil hakkında bildikleri her şey dilbilgisi kapsamında yer alır – sesbilgisi dediğimiz ses dizgesi; anlambilim dediğimiz anlamlar dizgesi; biçimbilim dediğimiz sözcüklerin yapısını belirleyen dizge; tümcenin yapısını belirleyen sözdizim dizgesi. Ayrıca sözcük dağarcığı, sözlük de dilbilgisine dahildir.*» *Erkman-Akerson, 2007, sayfa 22-24. 38  Dilbilgisi ve Dilbilim Günümüz çağdaş dilbilimcilerin çoğu tüm dillerin dilbilgilerinde ortak, evrensel özellikler saptadıkları için ‘evrenselciler’in tarafını tutmaktadırlar. ….. Dilbilim kuramının temel amacı, Evrensel dilbilgisinin doğasını, yani tüm insan dillerini belirleyen ilkelerini keşfetmektir». 39 BİR BİLGİN OL! LAD-Dil edinim yetisi nedir? 40