Biologiczne i psychologiczne koncepcje stresu PDF

# Biologiczne i psychologiczne koncepcje stresu ## Wszechobecność stresu Stres towarzyszy każdemu człowiekowi, niezależnie od sytuacji życiowej. Rozmawiamy o nim z rodziną, przyjaciółmi, współpracownikami i innymi. Stres jest poruszany w różnych źródłach, takich jak gazety, poradniki, publikacje n...

# Biologiczne i psychologiczne koncepcje stresu ## Wszechobecność stresu Stres towarzyszy każdemu człowiekowi, niezależnie od sytuacji życiowej. Rozmawiamy o nim z rodziną, przyjaciółmi, współpracownikami i innymi. Stres jest poruszany w różnych źródłach, takich jak gazety, poradniki, publikacje naukowe. Częste obcowanie z tym tematem sprawia, że jest on nam dobrze znany. Trudność ze zdefiniowaniem stresu. Mimo, że to często poruszany temat, wiele osób ma trudność ze z jednoznaczną definicją tego zjawiska. ## Stres w ujęciu klasyczno-biologicznym Początki badań nad stresem w procesach z zakresu fizjologii i endokrynologii przez prekursorów: - **Claude Bernard**, **Walter B. Cannon** i **Hans Selye** ### Claude Bernard (1813-1878) - Francuski fizjolog. - W organiźmie istnieją mechanizmy obronne, których współdziałanie umożliwia organizmowi zwalczanie zagrożeń, a przez to utrzymywanie się przy życiu. - Twórca prawa stałości środowiska wewnętrznego (milieu intérieur). Stałość organizmu zachowana jest dzięki fizjologicznym i biochemicznym procesom ustroju ### Walter Cannon (1871-1945) - Twórca teorii homeostazy (dążenie organizmu do zachowania równowagi funkcjonalnej). - Rozpatrywał zjawisko stresu w kontekście tzw. stanu pogotowia. - Stres, traktowany przez niego jako reakcja na zagrożenie, której funkcją było stworzenie warunków przetrwania dla organizmu, miał właściwości adaptacyjne. - Stres przygotowuje organizm do radzenia sobie z niebezpieczeństwem. - Reakcja organizmu wobec niebezpieczeństwa została nazwana "walka lub ucieczka" (fight or flight response). ### Hans Selye (1907-1982) - Fizjopatolog i endokrynolog. - Jego zdaniem "ważniejszą rzeczą byłoby dowiedzieć się czegokolwiek o mechanizmie choroby i o sposobach leczenia owego zespołu chorobowego, który w oczywisty sposób goruje w każdej chorobie". - Zastanawiał się dlaczego lekarze zazwyczaj dążą do rozpoznania poszczególnych chorób i odkrywania przeciw nim swoistych leków, nie zwracając uwagi na ogólny zespół "wczesnego okresu choroby". - Początki koncepcji stresu można dostrzec w odkrytym przez Selyego zwykłym zespole choroby. - Opisał zespół niespecyficznych zmian fizjologicznych, powstających w organiźmie w trakcie działania różnych bodźców awersyjnych, nazwał to ogólnym zespołem adaptacyjnym (general adaptation syndrom- GAS). - Zmiany miały charakter fizjologiczno-endokrynny i były skutkiem działania osi podwzgórze-przysadka-kora nadnerczy. - Zmiany specyficzne zachodzące w miejscu działania bodźca (np. w miejscu zranienia) określił jako lokalny zespół adaptacyjny (local adaptation syndrom- LAS). - W czasie życia wiele razy przechodzimy przez 2 pierwsze stadia GAS- inaczej nie mielibyśmy szansy przystosować się do różnych warunków, nie zawsze korzystnych dla nas. - Twórca pojęcia "stresor". Zmiany zachodzące pod wpływem bodźców mają charakter niespecyficzny (organizm odpowiada zawsze tak samo na różne formy stresu). - Określił stres jako niespecyficzną reakcję organizmu na wszelkie stawiane mu wymagania. - Stres niekoniecznie prowadzi do szkód, wyróżnił stres konstruktywny i destruktywny. Uważa, że aktywacja pod wpływem stresu może być siłą motywująca. - **Stresor**- czynnik wywołujący stres, np. nadmierne napięcie nerwowe, zranienia, zakażenia czy zatrucia. ## Stres w ujęciu klasyczno-biologicznym (ogólny zespół adaptacyjny (GAS)- stadia) - Stadia i ich przebieg - **Reakcja alarmowa** - **Faza szoku**- początkowy, bezpośredni wpływ czynnika szkodliwego na organizm. Oprócz zmian specyficznych (np. zniszczenie tkanki) organizm reaguje określonymi niespecyficznymi zmianami fizjologicznymi (np. spadkiem ciśnienia krwi i temperatury ciała). - **Faza przeciwdziałania szokowi (mobilizacji)**- obejmuje aktywne wysiłki obronne by poradzić sobie ze stresem (np. wzrost ciśnienia krwi i temperatury ciała). - **Odporność** - **Faza względnej adaptacji**- wszelkie objawy z pierwszej fazy znikają, pomimo ciągłego trwania zakłócającej sytuacji, organizm w miarę dobrze znosi czynniki szkodliwe działające jakiś czas, słabiej toleruje inne bodźce (najczęściej nieszkodliwe), przystosujemy się do sytuacji i zaczynamy stawiać opór. - **Wyczerpanie** - Występuje gdy szkodliwe stresory nadal działają. Czynniki fizjologiczne: wzrost ogólnego pobudzenia organizmu, nie jest wykorzystywany do zwalczania stresu (utraciło zdolność obronną). - Niepoprawność funkcji fizjologicznych, spadek zdolności obronnych organizmu. - To stadium może prowadzić do choroby, a w dalszym działaniu procesora- do śmierci. ## Stres w ujęciu psychologicznym - Stres jako sytuacja, wydarzenie, bodziec o określonych warunkach. - Ludzie podobnie reagują na zdarzenia stresowe, które poprzez wzbudzenie u człowieka napięcia emocjonalnego uniemożliwiają jego prawidłowe funkcjonowanie, a siłę przeżywanego stresu można określić poprzez ocenę tych wydarzeń. - Tak postrzegany stres można określić np. za pomocą Listy Stresujących Zdarzeń Życiowych Holmesa i Rahe'a (43 sytuacje- negatywne i pozytywne). - Stres jako relacja człowiek-otoczenie (tzw. transakcyjne ujęcie stresu) - **Richard Lazarus i Susan Folkman- poznawczo-transakcyjna koncepcja stresu** - Stres- określona relacja osoby z otoczeniem, oceniana jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca dobrostanowi. - Wzajemne oddziaływania człowiek-środowisko poprzez pojęcie transakcji. - Układ o charakterze dynamicznym- zmiany zachodzą w środowisku i pozostającym w nim człowieku. - Relacja uwzględnia wymagania (oczekiwania) otoczenia i indywidualne możliwości człowieka do poradzenia sobie z nimi. - Transakcja podlega ocenie poznawczej dokonywanej przez człowieka. - **Stevan E. Habfoll- teoria zachowania zasobów** - Podejście interdyscyplinarne- poszukiwanie podstaw ewolucyjnych i kulturowych doświadczanego stresu. - Główny cel: dążenie do utrzymania, ochrony i pomnażania własnych zasobów. - O stresie mówi się tylko wtedy gdy zachodzą obiektywne okoliczności takie jak: zagrożenie utraty zasobów, faktyczna utrata zasobów lub brak zysku w inwestowaniu zasobów. - **Zasoby**- to przedmioty, warunki, własności osobiste i formy energii, które albo same są wartościowe dla przeżycia albo służą jako środek do osiągnięcia obiektów mających tę właściwość. ## Holistyczne ujęcie stresu - By lepiej zrozumieć naturę stresu, dobrze jest spojrzeć na to zjawisko w sposób całościowy (holistyczne) czyli uwzględnić jak najwięcej aspektów, które składają się na jego obraz. Należy więc zastanowić się nad takimi pojęciami jak stresory, reakcja na stres oraz nad skutkami, jakie może on wywoływać ## Przyczyna stresu czyli stresor - Czynnik staje się stresorem w wyniku: - **Interpretacji poznawczej** człowiek nadaje znaczenie danemu czynnikowi, ocenia czy jest on dla niego niebezpieczny, neutralny czy wiąże się z pobudzeniem, ekscytacją (np. ślub wiąże się z ekscytacją, ale również stresem). - **Oddziaływania na człowieka za pomocą procesu sensorycznego czy też metabolicznego**- bodźce mogą uruchomić reakcje stresową w wyniku długotrwałego oddziaływania na człowieka (np. hałas, brud. nikotyna, kofeina). - Ze względu na intensywność: - **Stresor bardzo intensywny**- może wprowadzić w stan całkowitej dezorientacji procesów myślowych lub fizycznego bezruchu i osłupienia (np. wypadek samochodowy, napad rabunkowy). - **Stresor średnio intensywny**- reakcja na stres nie wyklucza skutecznego radzenia sobie ze stresem (np. egzamin, ślub). - **Stresor mało intensywny**- zachowana całkowita kontrola nad sytuacją (np. planowanie imienin, wyjazd na wakacje). - Ze względu na czas: - **Stresor długotrwały**- działa na człowieka przez dłuższy czas, wywołuje stres chroniczny (np. przewlekła choroba, zła atmosfera w pracy). - **Stresor krótkotrwały**- działa na człowieka krótko, może pojawiać się nagle, niespodziewanie, ale wiemy, że jest nieunikniony, często odnosi się do stresu ostrego (np. nagły, ostry ból zęba, który jesteśmy w stanie opanować i wiemy, że prędzej czy później minie). - Ze względu na umiejscowienie: - **Stresor wewnętrzny**- pojawia się w umyśle, zaliczyć tu można stresory psychiczne- przekonania, postawy, uczucia, jakie pojawiają się w sytuacji, gdy myślimy o sobie czy o czymś, co znajduje się poza nami (mogą to być nasze myśli wynikające z obawy o przyszłość lub wspomnienia, pośpiech, utrata kontroli). - **Stresor zewnętrzny**- wynika ze środowiska zewnętrznego, otoczenia, zaliczyć tu można stresory społeczne (konflikty, izolacja, niepożądana wizyta, strata bliskich), przeszkody które napotykamy w życiu czy bodźce fizyczne jak hałas, zła temperatura. ## Emocje i procesy poznawcze - Najczęstsze symptomy stresu na poziomie poznawczym: - Problemy z pamięcią- zmniejszona ilość zapamiętywanych informacji, trudności z przypomnieniem lub rozpoznaniem znanych rzeczy. - Obniżenie koncentracji, rozproszona uwaga. - Nieleakwatna ocena sytuacji i jej następstw. - Obniżony poziom krytycyzmu i obiektywizmu. - Gonitwa myśli. - Zmniejszenie kreatywności. - Trudność z podejmowaniem decyzji. ## Stres a zachowanie - Nierzadko wymienione zachowania mają pełnić funkcję radzenia sobie ze stresem, przez co (jeśli trwają przez jakiś czas) mogą stać się wtórnym źródłem stresu. ## Symptomy stresu widoczne w zachowaniu - Zwiększone spożycie alkoholu, kofeiny, nikotyny i innych substancji psychoaktywnych. - Zmiana nawyków żywieniowych: nie jedzenie, jedzenie emocjonalne (nadmierne jedzenie na skutek przeżywania negatywnych emocji, złego samopoczucia). - Nie możemy spać albo śpimy za dużo. - Izolacja, unikanie kontaktów. - Niska motywacja do działania, niezaangażowanie w rozwiązanie problemów, unikanie odpowiedzialności. - Cyniezm, obwinianie innych, agresja. - Absencja w pracy, szkole. - Popełnianie błędów, wypadki. - Zachowanie staje się nieprzewidywalne, rodzą się w nas nerwowe nawyki. ## To jakie działanie podejmiemy może być dla nas korzystne - (po uporaniu się z problemem odczuwamy ulgę, poznajemy lepiej siebie (mocne i słabe strony) lub niekorzystne (poczucie porażki, które może wywołać żal, smutek, agresję, niechęć). ## Różnimy się między sobą: - Co nas drażni, denerwuje czy martwi. - Zachowaniem w sytuacji stresującej. ## Zachowanie w czasie stresu można opisać na podstawie bieguny stanowiącego aktywność i bieguny stanowiącego pasywność człowieka. - Możemy podjąć: - Działanie mające na celu "walkę" lub "ucieczkę" przed stresorem co skutkuje agresją, rozdrażnieniem, opryskliwość, nerwową reakcją, rezygnacja z walki o swoje. - Akceptację sytuacji, licząc że sama się rozwiąże: bierność, obniżona samoocena, niskie poczucie własnej wartości, w najgorszym wypadku depresja. - Pasywnie tolerować stresor lub go wypierać: nie dostrzegamy rozbieżności między realiami a własnym spostrzeganiem sytuacji, co w dalszej sytuacji może prowadzić do utraty kontaktu z rzeczywistością. ## Powikłania stresozależne (Uszyński 2009) - Dotyczące zdrowia psychicznego i zmian w mózgu- zaburzenia snu, depresja stresozależna, zespół stresu traumatycznego, przewlekłe zmęczenie, jadłowstręt psychiczny, żarłoczność psychiczna, choroba Alzheimera i Parkinsona. - Powikłania somatyczne- otyłość, cukrzyca typu 2, miażdżyca, nadciśnienie samoistne, zespół jelita nadwrażliwego, cykl bezewolucyjny, niepłodność, zaburzenia miesiączki, obniżona jakość nasienia mężczyzn, problemy dermatologiczne. - Czasami jest czynnikiem głównym (np. depresja stresozależna, atrofia hipokampa po stresie traumatycznym), a czasami jedną z współprzyczyn (np. zespół metaboliczny). Lista chorób psychosomatycznych opracowana przez Franza Alexandra (m.in. nadciśnienie tętnicze, astma, wrzody żołądka, nadczynność tarczycy) ma wartość historyczną. - Wiedza o patomechanizm ach jest inna niż kiedy była tworzona (np. wrzody żołądka od dawna traktuje się jako wynik stresu, a obecne wiadomo że związana jest z bakteriami Helicobacter pylori, prawdopodobnie reakcja stresowa obniża odporność co zwiększa podatność na te bakterie). ## Skutki stresu - **Natychmiastowe**: krótkotrwałe, najczęściej odwracalne, związane z pobudzeniem podczas reakcji alarmowej GAS, które mogą powodować pewne dolegliwości, a poprzez częste powtarzanie się może prowadzić do stanu chorobowego (np. schorzenia mięśniowo-kostnego). - **Symptomy mięśniowe**(zewnętrzny wskaźnik reakcji "walcz lub uciekaj"): postawa spięta, zaciśnięte szczęki, napięte mięśnie szyi, pleców, ścięgniste mięśnie mimiki i brwi. - **Symptomy oddechowe**: płytki oddech, szybki, czasami hiperwentylacja ("łapanie powietrza"). - **Reakcja bólowa**: ból głowy, pleców, szyi, żołądka, klatki piersiowej. - **Długotrwałe**: stresozależne powikłania chorobowe odnoszące się do zdrowia psychicznego i fizycznego. - **Choroby stresozależne- stress-releted disorders.** - **Narząd końcowy**- tkanka/organ, który zareaguje na działanie stresorów względnie długotrwałymi zmianami, istnieje szereg teorii wyjaśniających, która część ciała stanie się takim narządem. Wymienia się czynniki: - **Genetyczne** (wrodzone predyspozycje) - **Środowiskowe**- zwiększają prawdopodobieństwo uszkodzenia danego narządu (np. styl odżywiania zwiększa miażdżycę) - **Stopień zaangażowania danego organu w reakcję** (częstości, siła jego pobudzenia) - **Nieefektywność mechanizmów homeostazy** - **Nadczynność osi limbiczno-poswzgórzowo-przysadkowo-nadnerc zowej**. ## Czynniki nasilające niekorzystne działanie stresu - Pośrednim czynnikiem, który może nasilać niekorzystne działanie stresu, a tym samym zwiększać prawdopodobieństwo powstania lub nasilania się zaburzeń zdrowia są czynniki związane z naszą osobowością. - **Osobywosciowe czynniki ryzyka** - Neurotyczność - Niska ugodowość - Wzór zachowań typu A - Osobowość typu D ## Neurotyczność - Wiąże się z brakiem zrównoważenia emocjonalnego. - Oznacza podatność na doświadczenie negatywnych stanów emocjonalnych (lęk, gniew, irytacja, poczucie winy). - Neurotycy, w porównaniu z osobami stabilnymi emocjonalnie, częściej angażują się w niekorzystne dla zdrowia zachowania (np. palenie, nadużycie alkoholu, narkotyków). - Sprzyja rozwojowi syndromu wypalenia zawodowego. - Osoby z wysokim neurotyzmem- charakterystyka - Lęk: nerwowość, spięcie zwłaszcza z innymi, rozdrażnienie, łatwe wpadanie w gniew, przeżywanie złości. - Depresyjność. - Nadmierny samokrytycyzm (nieśmiałość): podatność na odczuwanie wstydu, brak odporności na krytykę. - Impulsywność: skłonność do ulegania pokusom. - Nadwrażliwość: niezdolność do radzenia sobie ze stresem (zależność od innych). ## Bniska ugodowość - Egocentryzm. - Agresja. - Nstawienie na rywalizację. ## Niski poziom ugodowości traktuje się jako czynnik choroby wieńcowej. ## Wzór zachowań typu A - Cechy fizyczne: donośny głos, szybka mowa, nadpobudliwość psychomotoryczna, skurcze mięśni twarzy. - Postawy i emocje: wrogość, niecierpliwość, gniew, asertywność. - Motywacja: nadmierne ambicje, dążenie do celu i sukcesu, rywalizacja. - Zachowanie: czujność, pośpiech, nadaktywność, zaangażowanie zawodowe. - Asekty poznawcze: potrzeba kontroli otoczenia. ## Osobowość typu D - Główne wymiary tej osobowości. - Tendencja do zamartwiania się, czucia niepokoju, nieksie poczucie bezpieczeństwa. - Pesymistyczne spojrzenie na świat. - Nie dzielenie się z innymi emocjami z obawy przed odrzuceniem. - Dyskomfort w obecności innych. - Tendencja do obwiniania się. - Negatywna emocjonalność, wiąże się z przeżywaniem silnie negatywnych emocji, jak gniew, lęk, wrogość, irytacja. - Hamowanie społeczne- tendencja do powstrzymania się od wyrażania negatywnych emocji i zachowań zgodnych z tymi emocjami. - Osobowość stresowa jest czynnikiem ryzyka wystąpienia chorób somatycznych, głównie chorób układu krążenia. - Osoby z tą osobowością są 4x bardziej narażone na ryzyko zachorowania i zgonu z powodu choroby niedokrwiennej serca niż osoby bez takich cech osobowości. ## Różne oblicza stresu - Bez względu na to jaką definicję stresu przyjmiemy, to powołując się na opinie American Insitute of Stress, powinna uwzględniac równiez pozytywne strony stresu. - **Argumenty potwierdzające** - Stres pełni funkcje adaptacyjne. - Sprzyja rozwojowi (podejmując wyzwania, uczymy się nowych rzeczy i doskonalimy umiejętności). - Pozwala poznać lepiej samych siebie (mocne i słabe strony), jak reagujemy i zachowujemy się podczas stresu. - Daje szanse na wypracowanie najlepszych sposobów radzenia sobie z tym, co nas drażni, martwi i stanowi wyzwanie. - Według Stollreitera i współcześnie umożliwia szybkie podjęcie decyzji, co daje szybkie działanie. - Mobilizuje ostatnie zasoby sił. - Chroni przed nadmiernym obciążeniem (długotrwały stres wywołuje zmęczenie, co daje organizmowi sygnał, że potrzebujemy relaksu). ## Stres w pracy - Drugi co do najczęściej zgłaszanych problemów zdrowotnych. - Ok. 72% pracowników z UE uważa, że stres związany z pracą źle wpływa na ich zdrowie. - Czynnik, który w 50/60% wyjaśnia przypadki absencji z powodów zdrowotnych związanych z pracą. - Może powodować negatywne skutki dla zdrowia i bezpieczeństwa nie tylko pojedynczego pracownika, ale i całej organizacji. - Lata 80. XX wieku, eksperci WHO: o zdrowiu człowieka decyduje również jego samopoczucie, w tym samopoczucie w pracy. ## Definicja dobrostanu w pracy - Dynamiczny stan umysłu charakteryzujący się względną równowagą między zdolnościami, potrzebami i oczekiwaniami pracownika a wymaganiami otoczenia oraz możliwościami, jakie to otoczenie stwarza-wskazywała na zasadność uwzględniania czynników psychospołecznych w działaniach mających na celu ochronę zdrowia pracowników, m.in. poprzez dbanie o ich dobre samopoczucie. - Skutki stresu zawodowego należy rozpatrywać z punktu widzenia pracowników i punktu widzenia organizacji. Część z nich: - Absencja. - Niewłaściwe wykorzystanie czasu w pracy przez pracowników. - Strajki, zamieszki. - Opór przed zmianami. - Wysoki odsetek zwolnień lekarskich. - Spadek jakości wykonywanej pracy. - Wydłużenie przerw. - Późniejsze i szybsze wychodzenie z pracy. - Postawa rezygnacji. - Płacz, nadmierna wrażliwość. - Kłótnie, sprzeczki. - Skłonność do irytacji. ## Środki zaradcze a stres - Holistyczne myślenie o stresie obejmuje przekonanie, że nasz organizm zdolny jest radzić sobie ze stresem. - Radzimy sobie dzięki mechanizmom fizjologicznym oraz psychologicznym. - **Mechanizmy fizjologiczne** - **Antystres**- reakcja obronna ustroju przed stresem. - Koncentracja antystresu została opisana przez Moberg i Pettersson w 2006r. Układ antystresowy istnieje obok układu stresogennego, tworząc z nim równowagę. Do stresu dochodzi gdy układ antystresowy nie potrafi sprostać nadmiernemu stresowi. - Do czynników hamujących działanie stresu zalicza się: - **Oksytocynę** - Hamujące działanie kory przedczołowej. - Hamujące działanie mózgowego systemu nagrody i efekt hamującego ciała migdałowatego. - Zawody zdrowotne. - **Mechanizmy psychologiczne** - O skutkach stresu o wiele bardziej może decydować radzenie sobie z nim niż właściwości stresora. - Problematyka stresu obejmuje zagadnienia związane z aktywnością człowieka, która ma na celu poradzenie sobie ze stresującymi wydarzeniami. - Aktywność określana jest pojęciem radzenia sobie ze stresem (coping) i traktowana może być jako proces lub styl radzenia sobie.