College's Aantekeningen - Verzamelen: Historisch Perspectief

**Verzamelen: Historisch Perspectief** [Hoorcollege 1: Introductie & Habsburgse Kunst- und Wunderkammer (9 sept)] I. **Relevantie kennis van het verzamelen** - Humboldt Forum - Middenin Berlijn enorm nieuw gebouw = replica van paleis Duitse keizers - Duitse koning had Kun...

**Verzamelen: Historisch Perspectief** [Hoorcollege 1: Introductie & Habsburgse Kunst- und Wunderkammer (9 sept)] I. **Relevantie kennis van het verzamelen** - Humboldt Forum - Middenin Berlijn enorm nieuw gebouw = replica van paleis Duitse keizers - Duitse koning had Kunst- und Wunderkammer: beginpunt verzamelingen - Objecten van niet-Westerse culturen -- kleeft bloed aan - Wilden die culturen representeren -- erg omstreden - Actiegroepen eisen dat het afgebroken wordt - Rijksmuseum - 2003 dicht: hoe het nieuwe Rijksmuseum indelen? - Chronologisch patroon met allerlei objecten door elkaar - Teruggrijpen naar gemengde presentatie -- koppelen aan enorme geschiedenis van verzamelen - Dr. Nasrs Wunderkammer (serie op NPO!) - Hedendaagse tendensen - Neiging tot reconstructies - Terug naar gemengde presentaties - Slechten van disciplinaire grenzen - Institutionele reflectie en kritiek - Kunstenaars + tentoonstellingsmakers grijpen terug op gedachtengoed - Postkoloniale kritiek II. **Kapstok: indeling in drie hoofdperioden** - 16^e^ en 17^e^ eeuw - Kunst- und Wunderkammer, studioli, rariteitenkabinetten, galerijen - Andere manier van kennisname, nog niet modern-wetenschappelijk - 'Renaissance epistème', 'emblematisch wereldbeeld', 'denken in correspondenties' - Object krijgt betekenis door het plaatsen in grote (kosmologische) verbanden d.m.v. associaties, correspondenties en analogieën - 17^e^ en 18^e^ eeuw - Institutionele collecties, naturaliënkabinetten, 'encyclopedische' collecties, 18^e^ -eeuwse musea - Modern wetenschappelijk denken komt op, algehele structuren, taxonomie - 'Klassieke epistème', 'wetenschappelijke revolutie', 'tijd van de Verlichting', mechanisering van het wereldbeeld - Object -- betekenis plaatsen in groot overzicht o.b.v. uiterlijke kenmerken - 19^e^ eeuw - Gespecialiseerde en nationale musea - Opkomst 'historisch' besef, chronologische ordeningen (nationaal en economisch belang van collecties, prestige, openbaarheid, educatie) - 'Moderne epistème', historisering wetenschappen, darwinisme/evolutionair denken, staatsvorming - Object krijgt betekenis door plaatsen in historische ontwikkelingslijn III. **De relatie tussen kunst en natuur in Habsburgse Kunst- und Wunderkammer** - Ferdinand II van Tirol (1529-95) - Persoonlijke interesse: wapentuig (harnassen van zichzelf + beroemdheden) - Portret (verhouding kunst en natuur) - Knuppel (zoals Heracles): kracht - Achtergrond: voet van een pilaar (standvastigheid) = bewerkt natuur - Achtergrond: steenachtig gebergte = onbewerkte natuur - Sloss Ambras - Beginpunt geschiedenis verzamelingen: tussen 1570 en 1589 nieuw deel gebouwd om collectie van de hertog onder te brengen - **Term Kunst- und Wunderkammer komt van hem** (inventaris) - Reconstructie gemaakt 1973-74 - Verschillende kasten met eigen kleur - Ingedeeld naar materiaal - Artificialia - Struisvogelei met beeldje struisvogel en slang, binnenin naam Jezus - Neushoorn: liefde prikkelend en lustopwekkend - Naturalia - Slangenhuid - Lapis manualis: handsteen - Scientifica - Ingenieus uurwerk, getorst door Atlas, vrouwe Fortuna - 4 zandlopers, in totaal het uur mee afmeten - Antiquiteiten (niet bij Ferdinand II) - Antieke munten - Exotica -- objecten uit verre streken (etnografica) - Japanse waaier - Madonna -- kleurige veren van vogels in Zuid-Amerika - Mirabilia -- objecten die verwondering opriepen - Alruinwortel die de vorm had gekregen van Jezus aan het kruis - Magdalena Gonzales -- haargroei, als bezienswaardigheid aan het hof - Rüstkammern (typisch voor Ferdinand II) -- Collectie met harnassen - Turks kabinet - Memorabilia -- objecten met bijzonder historisch verhaal - De relatie tussen kunst en natuur - Plinius behandelt onbewerkte en bewerkte natuur per natuurlijke zaak - Grensgevallen - Koraal (natuur als kunstenaar + grens in 3 rijken van natuur) - Fossielen - Schüttelnkästchen -- schudkastje: mechanismen - Hoe verhielden natuur en kunst zich in de Habsburgse Kunst- und Wunderkammern? - Ferdinand II - Ordening: men dacht in termen van onbewerkte en bewerkte natuur - De natuur werd gezien als een productieve kracht die zelf in staat was mooie vormen te creëren - Rudolf II - The Prague Castle - Spaanse zaal: schilderijen - Neubau: sculpturen - Gangbau: rest & schilderijen - Grote kasten aan de zijkanten en in het midden tafels - Thomas DaCosta Kaufmann - Representatio - Uitdrukking van zijn *virtus* en waardigheid - Sagesse, sapientia (wijsheid) - Microkosmos -- macrokosmos - *Grasping the world* - Neemt afstand van het idee dat er geen methodische manier van beschrijven van een kunstkamer is - Arcimboldo, Keizer Rudolf II als Vertumnus (1591) - Uitdrukking van weldoener schap van Rudolf II **Prent opdracht** - Buitenste banen: planeten - Binnenste cirkel: aarde (toen gedacht midden van het centrum) - 3 natuurrijken: Animalia, Vegetabilia, Mineralia - Wolk met ketting = God (heeft de kosmos geschapen) - Vrouw = de natuur (staat op de aarde + zit met hoofd in het goddelijke) - Aapje = menselijke kunst (handvaardigheid) - Door middel van bestudering van de natuur kom je in aanraking met God [Hoorcollege 2: Italiaanse verzamelingen -- Studioli Adrovandi en Kircher (11 sept)] Hoofdvraag: Wat houdt Ashworths 'emblematische wereldbeeld' in? - Hoe verhoudt het zich tot Foucaults 'Renaissance epistème'? - Hoe passen Aldrovandi en Kircher in het 'emblematische wereldbeeld'? I. **Studioli (termen)** - Estudes - Frankrijk - Ca. 15^e^ eeuw - Karel V en Hertog van Berry - Collecties vorsten, schatkamers, wijsheid vorst, meestal privévertrek - Kunst- und Wunderkammer - Habsburgse vorsten, Duitstalige gebieden - Ca. eind 15^e^, begin 16^e^ eeuw - Ferdinand II van Tirol, Rudolf II - Artificialia, naturalia, scientifica, kunstkamerstukken, wapenkamer - Studioli - Italië - Ca. 16^e^ eeuw - Medici's, Isabella d'Este - Privévertrek, gaat terug op kloostercel, representieve functie wordt steeds belangrijker - Kunstkamer, galerijen, rariteitenkabinet, kabinet van zeldzaamheden - Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden - Ca. 17^e^ eeuw - Zuidelijke Nederlanden: nadruk op schilderkunst en antiquiteiten - Noordelijke Nederlanden: verzamelen komt later op, ook nadruk op naturalia - Prototypen - Tempelschatten (Klassieke Oudheid) - Kerkelijke schatten (Middeleeuwen) - Vorstelijke schatkamers (Middeleeuwen/Renaissance) - Kloostercellen (Middeleeuwen/Renaissance) - Federico da Montefeltro - Vita activa vita contemplativa - Portrettengalerij: omringen door grote grondleggers - Isabella d'Este - Bestelde schilderijen bij grote meesters uit haar tijd om studiolo te decoreren - Geïnteresseerd in kunstvaardigheid + complexe voorstellingen - Naturalia - Bezat 'grotto': natuurachtige impressie van grot tuin (connectie natuur) - Francesco d'Medici (Palazzo Vecchio) - Ingedeeld volgens de 4 elementen - Centraal: Prometheus (had mensen geschapen): vuur geven civilisatie + eerste bewerker natuur ([onbewerkte natuur vs. Bewerkte natuur]) - Kennis genereren door zoveel mogelijk connecties te maken met emblematische wereldbeeld II. **Collecties Ulisse Aldrovandi en Athanasius Kircher** - Beiden opereren binnen 'emblematische wereldbeeld' - Aldrovandi: beschrijvend & compilerend - Kircher: interpreterend - **Ulisse Aldrovandi (1522-1605)** - Privé publiek: familiepaleis in Bologna 1617 Palazzo Publico 1657 samen met collectie Ferdinando Cospi 1750 naar Istituto della Scienze in Palazzo Poggi Nu deels in UB + in Museo di Palazzo Poggi (Scienza e Arte) - Kabinetten kleine naturalia + grotere objecten + bibliotheek + portretten + manuscripten, illustraties en herbarium - Natuurlijke interesse -- maar ook 'emblematische wereldbeeld' - Publiceerde veel over vogels en dieren die we kennen - Boek over draken - In traditie Aristoteles en Plinius - Wil hele natuur beschrijven - Compilatorisch natuuronderzoek - Plaatst nieuwe feiten in oude kaders - Laat 400 foliobanden na, waarvan slechts 4 gepubliceerd (9 postuum) - **Athanasius Kircher (1601-1680)** - Reputatie - Laatste man die alles wist - Laatste Renaissancemens - Meester van honderd kunsten - Aristoteles - Vier elementen - Bovenmaanse -- ondermaanse - Aarde in centrum - Drie natuurrijken (dier, plant, gesteente) - Organisch wereldbeeld - Observaties nieuwe ontdekkingen ten nadele van kerk - Paus haalt Kircher om onderzoek te doen en Aristoteles gelijk te geven - Organische wereldbeeld: dingen van natuur zien in analogie van organen - Alles in de natuur streeft zijn eigen doel na - Prent van verzameling (zie pp) - Plafond: propaganda met wereldbol in het midden - Veel scientifica, thermometer, barometer - Hiërogliefen: verborgen goddelijke verwijzingen Hoofdvraag: Wat houdt Ashworths 'emblematische wereldbeeld' in? - Hoe verhoudt het zich tot Foucaults 'Renaissance epistème'? - Ashworth presenteert het 'emblematische wereldbeeld' als alternatief voor het idee van de 'wetenschappelijke revolutie', dat vooral van een lineair ontwikkelingsdenken uitgaat - Ashworths 'emblematische wereldbeeld' kan gezien worden als een meer historische uitwering van Foucaults 'Renaissance epistème' - Hoe passen Aldrovandi en Kircher in het 'emblematische wereldbeeld'? [Hoorcollege 3: Noord-Nederlandse verzamelingen (16 sept)] Hoe verhielden de 'wetenschappelijke' (cognitieve) en de 'esthetische' (sierlijke) ordeningsprincipes zich tot elkaar in de Hollandse rariteitenkabinetten omstreeks 1700? **Simon Schijnvoet** (1652 -- 1727) - Universeel, kunst - Dienaar van de schout van de stad - Polyhistor -- liefhebber - Architectuur eigen gemaakt, ontwierp tuinen, lunet in Burgerzaal ontworpen - Het Aalmoesseniers -- Weeshuis (Prinsengracht) - Weeshuis waar de armste kinderen naartoe waren gebracht - Opzichter -- hoogst-uitvoerende macht - Had een rariteitenkabinet ingericht - Mineralenkabinet aarde - Schelpenkabinet water - Insectenkabinet (verkocht) lucht - Kunst- en muntenkabinet vuur - Heeft alles in prent laten uitbrengen - Histoire métalique - Bijzonder groot en uitgelezen hoeveelheid + sierlijk in allerlei soorten van indelingen neergelegd **accurate historie van schelpen** - Zelfde patronen in schelpenkabinet aan als van tuin (bracht natuur in harmonie) - **Sierlijke (esthetische) ordening en een systematische (wetenschappelijke) ordening gaan moeiteloos samen** **Frederik Ruysch** (1638 -- 1731) - Anatomica, naturalia - Enorme collectie anatomische zaken - Delen menselijke lichaam: bij elkaar doen 200 menselijke lichamen - Speciale techniek waardoor lichamen echt levend leken - Natuurstenen bezetten met stenen uit het menselijk lichaam geprepareerde aderen erop als boompjes bevolkte landschap met geraamtes van foetussen die een spreuk vasthebben - Waarom zoude ik die dingen willen beminnen, die in de Wereld zijn? - De dood spaart zelf de weerloze Jeugd niet - De Mens van een Vrouw geboren, en een kleine tijd levende is vol van gebreken - **Moralistische betekenis + anatomische, op kennisgerichte bezienswaardigheden** - Sierlijke betekenis - Religieus-moraliserende betekenis - Cognitieve betekenis - Verzamelde van 1663 -- 1731: toon van spreuken en commentaren verandert - Vanitas: herinneren aan kortstondigheid van het leven - Fysicotheologie: kennis van natuur = kennis van schepping van God **Maria Sibylla Merian** (1647 -- 1717) - Handel, insecten, illustratie - Interesse voor insecten, met name metamorfose van rups naar vlinder - Reis naar Suriname met dochter: insecten en planten onderzoeken (uitzonderlijk) - Handelde in rariteiten -- kan Pipa Pipa op sterk water bij haar bestellen - Werkte in koloniale context - Structuren van VOC en WIC (uitbuiting en handel van mensen) - Informatie inwinnen van tot-slaaf-gemaakten + oorspronkelijke bewoners - Eerste ecoloog: beeld dieren af in natuurlijke context en verschillende stadia **Levinus Vincent** (1658 -- 1727) en **Joanna van Breda** (1650? -- 1715) - Naturalia, etnografica - Doopsgezind -- religieus gemotiveerd - Atheïsten 'op het goede pad gebracht' met zijn collectie - Produceerden luxe stoffen (zijde, brokaat) -- Vincent ontwierp sierlijke patronen - Sierlijke patronen komen terug in laden vol naturalia - Samengaan kunst en natuur op een andere manier dan Kunst- und Wunderkammer - Meer aandacht voor onderliggende structuren - Bezig met de totaalindruk - Prent: achtergrond beeldengroep (niet echt in ruimte gestaan) - Jongen nymf met op haar hoofd een vuurslag + vleugels van verstand + vijl waarmee ze de schelpen vijlt - 2 pages: met driehoek, ander met pauwenveer (opstand en plattegrond) - Bijenkorf = symbool voor verzamelen (bijen verzamelen honing en brengen onder in geometrische orde van bijenkorf) - Prent: voorgrond 4 allegorische figuren - Links: natuur -- leunt op de aardbol licht kleed op - Man erachter: onderzoek -- kijkt toe, onderzoekt de natuur - Rechts: zeevaart -- handel waarmee verzamelingen komen - Erachter: communicatie verzamelaars liefhebber -- hermesstaf, brief, potlood - Moeraspad (Pipa Pipa) - Vincent boek over geschreven - Bijzonder: baart uit de rug -- uitzondering van - Fenomeen in de rariteitenkabinetten van 1700 - Almacht van de schepper in bijzondere werking van de natuur Bronnen - Catalogi - Boedelinventarissen - Prenten - Bezoekersboeken - Verhandelingen - Reisverslagen [Hoorcollege 4: Leidse collecties, Royal Society, Linnaeus (18 sept)] Wat is het verschil tussen het 16^e^-eeuwse en vroeg 17^e^-eeuwse '**emblematische' denken** en het laat 17^e^-eeuwse en 18^e^-eeuwse **classificerende denken**? **Rond 1600** **Rond 1700** ------------------------ ---------------------- Rijkheid diversiteit Orde regelmaat Afzonderlijke objecten Algehele presentatie Contrasten Symmetrie (Aristotelisch?) (Mechanistisch?) **Van Berkel** - Belangstelling institutionele collecties - Kern vaak nog in bestaande museale collecties - Meer schriftelijke bronnen (motivatie, verantwoording) - Vertegenwoordigen nieuw wetenschapsideaal - Wetenschappelijke revolutie - Mechanisering wereldbeeld - Wiskunde als taal der wetenschap (i.p.v. literatuur) - Experiment als methode - Gemeenschappelijk project **Leiden: Hortus & Theatrum Anatomicum** - 1593/1594: Hortus Botanicus Leiden - Gebonden aan faculteit van medicijnen van de uni - Tuin met grondstoffen voor medicijnen = **materia medica** - 1599: Ambulacrum (loopgalerij) met rariteitenkabinet - Fascinatie voor het bijzondere, het zeldzame en het afwijkende - Simpliciakast (eenvoudige grondstoffen voor maken medicijn) - Theatrum Anatomicum (anatomisch theater) - Frederik Ruysch: inspiratie voor eigen projectie - Gedecoreerd met allerlei geraamtes - Paar keer per jaar les voor studenten - *Curiositas (3)* - *Representatio (4)* - *Vanitas (2)* - *Zondeval (1)* - Opzichter: Otto Heurnius - Begint enthousiast te verzamelen - Prisca scientia - Wijzentijd **Taxonomie:** classificeert materiaal door het van algemeen naar specifiek onder te brengen in steeds fijnere vertakkingen - Dispositio = classificatie (het 'plaatsen' in een systeem van klassen) - Denomination = naamgeving - Binaire nomenclatuur = tweeledige naamgeving (*Homo sapiens*) **Wetenschappelijke Revolutie** - Aristotelische en platonische (Oude Filosofie) - Humanisme, boekenwijsheid (Van Berkel) - Emblematische wereldbeeld (Ashworth) - Renaissance epistème (Foucault) - René Descartes (1596-1650) - Methodische twijfel (enkel je denken is zeker) - Rationalisme: logisch redeneren/menselijk denken centraal (deductie) - Wiskunde als voorbeeld (taal der wetenschap) - Dier als automaat - Francis Bacon (1561-1626) - Nieuwe gegevens verzamelen - Empirisme: zintuigelijke waarneming (inductie) - *New Atlantis*: Salomon's House (staatsinstituut) - *The Advancement of Learning*: History of Nature is of three sorts - Nature in course - Nature erring/varying - Nature altered/wrought (history of creatures, marvels and arts) **Royal Society (1660)** - Francis Bacon = ideologische grondlegger - Doel van collectie volgen Sprat en Hooke - Empirische basis voor wetenschap -- ook alledaagse - Rationele ordening (nieuwe eenduidige taal, Wilkins) - Object als bewijsexemplaren - 'Naaktwording' der dingen (Ashworth) - 'Living bodies were scraped clean, so to speak. They shook off their crust of analogies, resemblances and signs, to appear in all the nakedness of their true outer shape...' - Nieuwe gegevens + ordening + taal **Linnaeus 1707-1778 (classificerend denken)** - Beschrijven van uiterlijke kenmerken en ordenen van dieren en planten - *Systema Naturae* (levensproject) -- totaaloverzicht van het natuurrijk - Grondslag voor taxonomisch instituut - Belangrijk voor naamgeving - Herbariumkast (i.p.v. boek) - Ontwerp van Linnaeus - 24 vakjes met verschillende planken - Losse bladen op planken volgens de systematiek - Continu blijven ordenen en herschikken - Religieuze idee erg aanwezig (nieuwe Adam in paradijs tellen en benoemen) - Dieren - Geordend op gebit (neushoorn en cavia dicht bij elkaar) - Paradoxa: dieren die buiten de categorieën vallen [Hoorcollege 5: Encyclopedische musea in de achttiende eeuw (23 sept)] **Hoofdvraag:** Wat zijn kenmerken van het 18^e^-eeuwse 'encyclopedische' museum (zoals geschetst door Debora Meijers)? - Wat zijn kenmerken van het 18^e^-eeuwse 'encyclopedische' denken? - In hoeverre is de term 'encyclopedisch' van toepassing? **Hoofdpunten teksten Meijers:** nieuw soort museum & systematische ordening - Kenmerken van het 18^e^-eeuwse 'encyclopedische' museum - Publiek en openbaar - Systematisch (encyclopedisch) - Ter stimulering van kunsten en wetenschappen - Ter bevordering welzijn land of regio (utilitair) - Gesticht door vorst, parlement of instituut - Term encyclopedisch - Streven naar totaaloverzicht -- manier waarop dit streven wordt ingevuld verandert: geen analogische verbanden maar een systematische analyse - Is de term beter toepasbaar op verzamelingen 16^e^ eeuw of musea 18^e^ eeuw? **Behandelde musea (Meijers)** - 1683, Ashmolean Museum, Oxford - Protomuseum: combinatie universiteit en particulier - Dagelijks geopend voor publiek voor kleine vergoeding - Kritische wetenschapsbeoefening - Laatste resten van de Dodo met weefsel - 1728, Palais des Science Zwinger, Dresden - August de Sterke 1670-1733 - Gebouw = Zwinger, museum = Palais des Science - Erfde enorme kunst- und wunderkammer reorganiseren tot museum waar totaaloverzicht (natuur + wat mens heeft grootgebracht) wordt geboden - Meer openbaar - Analyse i.p.v. curiositas - Cabinet d'Ignorance (restcategorie) - 1757, British museum, Montagu House, London - Combinatie particulier initiatief (Sloane, Cotton, Harley) en koningshuis - Doel instructief totaaloverzicht natuur en kunsten te creëren - Afhankelijk van dat wat ze nagelaten kregen van privéeigenaars (curiositas) - 1779, Museum Fridericianum, Kassel - Documenta - Landgraaf Wilhelm VIII - Heroriëntatie op kunst- und wunderkammer - Xylotheek: houtbibliotheek - Kennisnemen van alle houtsoorten omgeving Kassel - Houtbewerkers, tuinbouw -- utilitair - Kistjes met binnenin bladeren, bloemen, zaden **1727, Kunstkamera, St. Petersburg** - Peter de Grote wilde land moderniseren hoofdstad verplaatsen: St. Petersburg - Geïnspireerd op Amsterdam - Gebouwd door dwangarbeiders - Van privé naar openbaar - 1714: hofapotheek Moskou Zomerpaleis St. Petersburg - 1716: aankoop collectie Albertus Seba (apotheker) - 1717: aankoop collectie Frederik Ruysch - 1717: aankoop werk Maria Sybilla Merian - 1718: zomerpaleis Huis Kikin -- start bouw nieuw museum Vasiljev Eiland - 1724: stichting Academie van Wetenschappen - 1728: verzameling overgebracht naar nieuw gebouw - Encyclopedisch en systematisch - Begane grond: verzameling Seba en Ruysch - Verschil in ordening: bij Ruysch was het gemengd (esthetischer), maar hier soort bij soort en deel bij deel - Nieuwe manier van denken en ordenen - Tweede verdieping: representatie van de vorst - Eigen bewerkkamer met draaitafel - Kamer met enorm wassenbeeld van Peter de Grote - Derde verdieping: artificialia - Ter stimulering van de kunsten en wetenschappen - Werkplaats voor vooral wetenschappers (Academie van Wetenschappen) - 16 professoren, 7 assistent professoren, 16 studenten, gymnasium - Aantal mensen dat met hun handen werkte in de meerderheid - Gesticht door vorst, parlement of instituut - Enorme wassenbeeld Peter de Grote - Kistje met getrokken kiezen door Peter de Grote - Reconstructie - Zesdelige catalogus in Latijn - Prentenreeks - Ca. 2200 tekeningen **Encyclopedie (1751-1772)** - Jean-Baptiste Le Rond d'Alembert (1717-1783) en Denis Diderot (1713-1784) - 17 delen tekst en 11 delen illustraties - Totaaloverzicht van wat de mensen qua kunnen en kennis had voortgebracht - Ordening van de kennis was belangrijk voor Diderot en d'Alembert - Systematisch overzicht: verstand [\ Hoorcollege 7: de systematische presentatie van schilderijengalerijen -- Belvedère (30 sept)] **Hoofdvraag:** Is de herordening van de Habsburgse schilderijengalerij rond 1781 de geboorte van het moderne kunst*historische* museum? - Of beter: Moet de herordening geplaatst worden in het 18^e^-eeuwse classificerende denken of 19^e^-eeuwse historiserende denken? - Deelvraag: hoe manifesteert het classificerende denken zich in deze galerij? "Het gaat om de taxonomie, die het materiaal classificeert door het van algemeen naar specifiek onder te brengen in steeds fijnere vertakkingen" (Meijers -- p.288) - Dit gebeurt door middel van: - Empirie: waarnemen van zichtbare kenmerken - Analyse: 'losmaking' ontleding 'ding' in afzonderlijke bestanddelen waardoor beter begrip volgt van het geheel (samenstel) - Ter herinnering: Linnaeus keek naar meeldraden (aantal), stempel (vorm), hart, bloedsomloop, kaken, etc. Christiaan Ludwig von Hagendorn (1712-1780): **Betrachtungen über Die Mahlerey** - Rede en herinnering (Grundsätze und Erfahrungssätze) - Delen der Schilderkunst - Compositie (Erfindung und Verteilung) - Laatste Avondmaal -- Leonardo Da Vinci - Laatste Avondmaal -- Il Tintoretto - Tekening/Lijnvoering (Zeichnung, disegno) - Eleonora van Toledo en Giovanni de' Medici -- Bronzino - Margaret Theresa -- Vélazquez - Kleur (Farben, colore) - De Kruisafneming -- Rembrandt - Kruisafneming -- Rubens - Uitdrukking -- Affecten (Ausdruck, Expressie) - Judas brengt de zilverlingen terug -- Rembrandt - Poussin - Kijken en vergelijken - Analyse **17^e^/18^e^-eeuwse galerijen:** zoveel mogelijk contrasten maken - Augenweide -- tafereel met lust voor het oog - Meer-assige symmetrie - Pendanten -- tegenhanger - Spiegeling - Inkadering - Horizontale en verticale registers - **Galerij-conversatie:** delen analyseren, wat ervan te leren **Heroriëntatie op collecties verbeteren** - Stallhoff Dresden 1754 - Binnengalerij (Italianen) + buitengalerij (gemengd) - Delen schilderkunst vergelijken: - Eerste (kleine) stap naar systematische presentatie ipv gemengde presentatie - Uffizi Florence 1765 - Toscaanse (schilder)school apart -- rest min of meer gemengd - Zaal 25: Etrusken - Zaal 22: Giotto, Gaddi, Ucello -- verbeteren delen der schilderkunst - Zaal 16: Perugino, Mantegna, Ghirlandaio, Piero di Cosimo - Zaal 9: Tribuna -- hoogtepunt Michelangelo, Rafael - Ook wedijver met antieken - Habsburgse schilderijencollectie Wenen 1776 - Uit originele context (paleizen) gehaald en in Belvedère opgehangen - In Stallburg van 1656 tot 1776: onderdeel Barokke hofcultuur - Christiaan von Mechel (1737-1817) - Herordening collectie 1779-1781 - Utilitair vooral voor kunstenaars en kunstkenners - 3 dagen per week open (kunstenaars en kunstkenners op afspraak) - Hoofddoel: schilderkunst in al haar facetten weergeven ≠ historisch - Hoofdindeling (zie pp): - Italiaanse schilderscholen (nieuw) - Duitse meesters - Nederlandse (Vlaamse) meesters - Voor het eerst in chronologie + verbetering door analyse van delen **Classificerend denken** - Schilderijen gegroepeerd naar uiterlijke kenmerken -- daarna toeschrijven aan identieke omstandigheden (tijd, plaats, persoon) - Een taxonomie is een rangschikking van feiten, dingen of entiteiten op basis van een vergelijkende methode. Ze ordent, maar slechts voorlopig, omdat een theoretische grondslag die aan de ordening vooraf gaat ontbreekt -- Chunlin Kwa, 2005 Meijers: '... in tegenstelling tot de oudere Kunst- und Wunderkammer \[wordt\] dit achttiende-eeuwse museum gekenmerkt door een bepaalde historische benadering. Dat betekent echter niet dat de collecties onderworpen werden aan het idee van evolutie waaraan wij, vanuit onze moderne manier van historisch denken, zo gewend zijn. Het predicaat 'historisch' had nog een fundamenteel andere betekenis.' [Hoorcollege 8: Negentiende-eeuwse musea en het historiserende denken (2 okt)] **Kenmerken 19e eeuw** - Dominantie historiserend denken - Opkomst natiestaten (en nationalisme en imperialisme) - Opkomst van/hervorming tot grootschalige 'staatsmusea' **Hoofdvraag:** Hoe manifesteert zich het historiserende denken in oudheidkundige, natuurhistorische en etnografische collecties van de 19^e^-eeuw? - Wat is het verschil met het 18^e^-eeuwse classificerende ordeningsprincipe? Chronologie ≠ evolutie - "Opkomst historiserend denken" - "Temporisering van de wetenschappen" - "Modern epistème" **Historiserend denken in oudheidkundige musea** - Johann Joachim Winckelmann (1717-1768) - Groot kenner van de oudheden - *Geschichte der Kunst des Altertums* - Periodisering Griekse kunst - Oude stijl (6^e^ eeuw v. Chr.) = archaïsch - Hoge stijl (5^e^ eeuw v. Chr.) = streng, Phidias - Schone stijl (4^e^ eeuw v. Chr.) = sierlijk, Praxitiles - Navolgers (na Alexander 323) = Hellenisme, Romeins - Formele analyse van uiterlijke kenmerken classificeren - Historisch duiden: oorzaken bloei -- ideale combinatie van omstandigheden - Klimaat: warme zomers, zachte winters - Democratie/vrijheid - Gewoontes/lichamelijke opvoeding: fitte lichamen inspiratie - Paradox - Klassieke beeldhouwkunst = norm + voorbeeld voor eigentijdse kunst (*cyclisch denken: kan weer terugkomen*) - Klassieke beeldhouwkunst historisch duiden + verklaren kon alleen toen en daar ontstaan (*lineair denken: komt nooit meer terug*) - **1830, Glyptothek, München** - Ludwig van Beieren (opdrachtgever) en Leo von Klenze (architect) - Gebouw: groots van opzet met een 'rein antiken griechischen Character' - Harmonie gebouw en inhoud -- gebouw weerspiegelt grootsheid collectie - Plattegrond: met klok mee door de zalen - Chronologische volgorde: steeds naturalistischer - Mogelijkheid om te vergelijken - Fresco's -- 3 godenrijken + scènes Trojaanse oorlog - Grootste zaal: Romeinse zaal -- stilistische ontwikkeling doorbroken - 1944: verwoest bij bombardement 1972: heropend **\ ** **Historiserend denken in natuurhistorische musea** - Charles Darwin (1809-1882) - *On the Origin of Species -- by means of natural selection* - Geen systeem -- een proces: ene soort ontwikkeld zich uit andere soort - Ene vorm komt voort uit andere vorm - Evolutionair verloop - Natuurlijk selectie/'survival of the fittest' - Invloed omgeving - 'Missing links' -- tussensoorten (tussen de evolutie) -- vaak onbekend - Factor 'tijd' wordt dominant - Toeval tegenstand van gelovigen - o.h.a. van simpel naar complex - Darwins kist - Statusverandering object: drager van uiterlijke kenmerken (Linnaeus) [bewijsexemplaar van theorie] (Darwin) - Het verzamelen en de objecten waren niet het einddoel - 1881, Natural History Museum, London - Verhuizing van naturalia British Museum naar Natural History Museum - Plan Richard Owen ca. 1863 - Uitvinder van 'dinosaurus' - Tegenstander Darwin - Plan William Henry Flower ca. 1893 - Scheiding publieke en wetenschappelijke functie - Beeld van Darwin in Natural History Museum -- 1885 **Historiserend denken in etnografische musea** - Pitt Rivers (1827 -- 1900) - Interesse ontwikkeling wapens -- breidt uit over diverse interessegebieden - Beïnvloedt door wereldtentoonstelling London 1851 - Typologie: type object -- ontwikkeling in tijd volgen - Geen klassen maar sequentie - Ordenend principe: geen convergentie, maar descendentie - Functionele overeenkomst - Van simpel naar complex - 1848, Pitt Rivers Museum, Oxford - 1891: opening - Ordenen naar object [\ ] [Hoorcollege 9: Museumsinsel Berlijn (7 okt)] **Hoofdvraag:** Hoe brengen de musea op het Museumsinsel 19^e^-eeuwse opvattingen over geschiedenis, kunst, cultuur en nationaliteit tot uitdrukking? Humboldt-Forum - 2009: "Het Humboldt-Forum zal een plek zijn waar de flux van de wereld wordt doorgegeven in een tijd van globalisatie, migratie en megasteden" - Oorspronkelijk idee 2099 - Kernwoord: flux, beweging - Culturen zijn altijd in beweging geweest (goederen, mensen, ideeën) - Wisselende perspectieven in presentaties - Gemengde presentaties, doorbreken van disciplinaire scheidslijnen - Modulair systeem levert constant nieuwe constellaties - Wilhelm von Humboldt - Bildung: vrij, weldenkende mensen - Autonomie individu - Wereldburgerschap - Ook meegewerkt met *Altes Museum* - Alexander von Humboldt - Reizen over de wereld (Zuid-Amerika) - Wordt gezien als eerste ecoloog - Verband tussen verschillende hoogtes en plantengroei - Vernoemd naar twee witte mannen -- symbool voor Westerse samenleving? - Gebouw: ademt Pruisische militarisme - Ongepast dat hier een etnografische verzameling wordt getoond **1830, Altes Museum** - *1^e^ autonome kunstmuseum: geschiedenis kunst; vorming via esthetische verheffing* - Karl Friedrich Schinkel (architect) + Friedrich Wilhelm III (Koning der Pruisen) - Ideologie: 4 verschillende machten van maatschappij in uitdrukking gebracht - Adellijke macht - Geestelijke macht -- Dom - Militaire macht -- tuighuis - [Burgerlijke] macht -- Altes Museum - Inspiratie: stoa = gebouw met [burgerlijke] functie waar mensen samenkwamen - Koepelruimte: geïnspireerd op pantheon van Rome verheven gemoedstoestand - 'Goede kunst is niet meer dat wat navolgbaar is, maar dat wat inspireert en meest eigen is' -- *Eigenthumlichkeit* ≠ cyclisch - Plattegrond: lineair-historiserend, niet classificerend **Aloysh Hirt** **Karl Friedrich Schinkel** -------------------------------------- ------------------------------- Instructie Inspiratie/Bildung Voor kunstenaars en kenners Voor gehele volk Gebonden aan academie Autonoom kunstmuseum Gaat uit van menselijke vaardigheden Gaat uit van menselijke geest Cyclische tijdsbesef Lineair tijdsbesef **1855, Neues Museum** - *Cultuurhistorisch overzicht; vorming door kennis der culturen* - Ignaz von Olfers (ideoloog) + Friedrich August Stüler (architect) - Verschillende tijdperken krijgen min of meer evenveel aandacht - Timpaan: beschermster der kunsten die 2 ambachtslieden beschermt - Beeldhouwer met pinakel = interesse voor middeleeuwen (gotisch) - Interesse voor Egyptische cultuur - Evocatieve presentatie: moet een geest, stemming oproepen - Didactische presentatie: lerend, onderwijzend - De wereldgeest ontvouwde zich door alle culturen heen **1876, (Alte) Nationalgalerie** - *Kunst in dienst van nationalisme (eenwording Duitsland)* - 1871: Duitse eenwording - Hoog, valt op, tempel: we gaan hier de Duitse kunst vieren - Samenwerking van de adel en burgerij - Geïnspireerd op schets van koning Friedrich Wilhelm IV, ca. 1841 - Johann Heinrich Wilhelm Wagener: enorme collectie van Duitse schilderkunst -- nagelaten aan Duitse keizer moest in museum terechtkomen - Buitenkant: namen van grote Duitse kunstenaars uit het verleden - Fries: geschiedenis van Duitsland door de eeuwen heen -- hoogtepunt = hoe de koning van Pruisen en koning van Beieren gebroederlijk naast elkaar zitten op troon [Hoorcollege 10: Rijksmuseum en het negentiende-eeuwse staatsmuseum (9 okt)] **Hoofdvraag:** Wat zijn kenmerken van het 19^e^-eeuwse museum als staatsinstituut? - Wat wordt bedoeld met 'exhibitionary complex'? 1. **Historische achtergronden: vier ontwikkelingen rond 1800** - Erfgoed uit context (Franse Revolutie 1789) - Burgerij tegen koning en kerk tegen koninklijk en kerkelijk erfgoed - Koninklijk en kerkelijk bezit geconfisqueerd of vernield kunst, objecten en monumenten uit originele context - Iconoclasme - Alexandre Lenoir: verdedigt tombe van koning Lodewijk XII in St-Denis objecten in bescherming opgesteld in Musée Des Monuments 1795-1816 - 1792: stichting Musée National in Louvre - Historiciteit van kunst en artefacten neemt toe - Bewustwording vergankelijkheid en tijdelijkheid van kunst - Andere context object verwijst meer en meer naar (niet-zichtbare) historische en culturele context - Kunst, objecten en monumenten: historische betekenis neemt toe, voorbeeldfunctie voor eigentijdse kunstproductie neemt af - Lineair tijdsbesef in plaats van cyclisch tijdsbesef - Autonoom kunstbegrip - Romantisch kunstbesef (Duitsland) - Kunst als verheffing en redding -- kunst neemt beleving van religie over - Friedrich Schiller -- *Über die ästhetische Erziehung des Menschen*, 1795 - Hang naar materialen is niet goed - Kwalijkheden van moderne maatschappij tegengaan - Kunst: tegen verbrokkeling harmonisch naast elkaar leven - Kunst = dat was inspireert en meest eigen is - Esthetische Revolutie - Kunst en erfgoed wordt staatszaak - 10 augustus 1793 Opening Louvre als Musée Français - Kunst door het volk, kunst voor het volk - Eerste moderne museum: niet gebonden aan persoonlijke collectie - Bij burgers gevoel van triomf opbrengen -- gemeenschapsbezit - Musée Napoleon 1803-1815 - Trok door heel veel landen nam veel erfgoed mee - Totaaloverzicht van ontwikkeling van de kunsten - Onbereikbaar voorbeeldfunctie andere nationale musea - Naties denken in termen van *nationaal* erfgoed **\ ** 2. **Concept: 'Exhibitionary complex'** - Museum werkt als instrument van de staat - Educatieve en civiliserende instellingen - Bijna onmerkbaar verspreiden van kennis - Tony Bennet: museum als machtsinstrument van de staat - Embodiments of a power to show and tell - To incorporate the people within the processes of the state - Systeem van kijken, zien en gezien worden - Je bent onderdeel van de staat - De staat disciplineert, reguleert en houdt alles onder toezicht - Foucault - Kennis gebruikt om sociale controle uit te oefenen - Gevangenis waarin gevangen bekeken worden zonder dat ze dat weten - Musea: waar opzichters kijken naar bezoekers 3. **Casus: Rijksmuseum (vgl. Neue Nationalgalerie, Afrikamuseum Tervuren)** - Belgische kolonie Kongo 1910: Afrikamuseum Tervuren - Beeldengroepen in nissen -- pure propaganda: - Opnieuw georganiseerd: dialoog aangaan - Voorhal: glas-in-loodramen -- geschiedenis van schilderkunst - Appelles -- grootste schilder Oudheid - Willem van Heerle -- grootste schilder Middeleeuwen - Lucas van Leyden -- grootste schilder in Nederlandse Renaissance - Rembrandt van Rijn -- grootste schilder 17^e^ eeuw - **Rembrandt kan zich meten aan de grootste schilder van de oudheid** - 1798: plan tot Nationale Konst-Galerij - 1800: opening in Huis ten Bosch (origineel buitenverblijf Frederik Hendrik) - Monumentenkamer - Oranjezaal (grote namen schilderden mee -- classicistische traditie) - De bedreigde zwaan, Jan Asselijn + lijken van gebroeders De Witt, Jan de Baen - 1805: verhuist naar Buitenhof in Den Haag - 1806: Koninklijk Museum in Koninklijk Paleis - Napoleon stelt broer aan om te regeren in Nederland in Paleis op de Dam - Kunstproductie verbeteren - 1808: in Paleis op de Dam - 1812: broer weg uit NL, Napoleon verliest z'n macht - 1815: in Trippenhuis -- 's Rijks Museum - Eerste conservator: Cornelis Apostool -- portret met Louvre catalogus - Op en boven elkaar gehangen (ruimtegebrek) + veel decoratie - Kunstwaarde neem toe: documentairewaarde hoe is cultuur uitgedrukt - Nachtwacht: op een voetstuk, 'Rembrandt' erboven -- kunstenaarscultus - Thorbecke: de staat is geen beoordelaar van de kunst en wetenschappen - Victor de Stuers: Holland op z'n smalst tempel voor de kunst bouwen - 1885: Stadhouderskade -- kathedraal van de kunst - Nachtwacht = het altaarstuk van Nederlandse kunst in de 17^e^ eeuw - Katholieke emancipatie in Nederland -- omstreden 'te katholiek' - 2003-2013 gereorganiseerd: terug naar originele idee van Cuypers [Videocollege 11: Twintigste eeuw -- Gottfried Semper, Alois Riegl, Wilhelm von Bode (14 okt)] Hoofdvraag: Op welke wijzen kwam het historiserende denken tot uiting in de presentaties van 19^e^-eeuwse en vroeg 20^e^-eeuwse kunst- en kunstnijverheidsmusea? **Gottfried Semper** (1803-1879) - The Great Exhibition of the Works of Industry of All Nations, 1851 - Aantal paviljoens ontworpen - 30 klassen - 1-4: onbewerkt natuurproduct - 5-10: machines en instrumenten - 11-25: bewerkte stoffen, leer, metaal, glas, keramiek, hout, etc. - 26-30: decoratieve en schone kunsten - Vond het te materialistisch hoe de zaken getoond werden - 1851: *Die vier elementen der Baukunst* - Menselijke behoefte staat centraal - Menselijke uitingsvormen en technieken groeperen in families - Hoeveelheid + diversiteit vormen terug herleiden naar oorspronkelijke oervormen (form follows function) - De vier basisbehoeften (Naar The Caraib Hut) - Haard: Keramiek, metaalbewerking - Vloer: Metselwerk, tegelzetten, hakken, voegen - Wanden: Textiele werkvormen - Dak: Timmerwerk, houtconstructie en bewerking - 1852: opdracht van Henry Cole: plan ideaal museum ontwerpen - Doel: laten zien wat de mensheid had ontdekt in kunstnijverheid - Gaat uit van behoefte/doel functie techniek - Basisvormen en mengvormen - Eenvoudig naar complex = evolutionair, veronderstelt ontwikkeling - Ontwikkeling beïnvloed door externe factoren = evolutionair **Alois Riegl** (1858-1905) - Vindt Sempers idee te materialistisch - Gaat uit van de menselijke wil tot vormen: Kunstwollen = een collectieve energie die het beeldend vermogen van de mens bestuurt in een bepaalde periode + plaats - Vormen ontwikkelen zich volgens autonoom proces (geen externe invloeden) - Vormentaal gebruiken om cultuur te leren kennen - *Spat Romische Kunst Industrie* - Evocatieve presentatie - Wil vooral mentaliteit/geest laten 'invoelen' = immersie (onderdompelen) - Geen reconstructie of period room of stijlkamer - Begrippen worden divers geïnterpreteerd maar over het algemeen - Reconstructie = bestaande historische ruimte verplaatst naar museum - Stijlkamer/period room = beoogt correct historisch beeld te geven, is uiteindelijk maar een museale constructie - Evocatieve presentatie = beoogt sfeer op te roepen, hoeft niet historisch correct te zijn **Gottfried Semper** **Alois Riegl** --------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------- Hoe is het zo gekomen? Hoe is de huidige staat van kunstnijverheid zo ontstaan? Wat vertellen bepaalde vormen over de cultuur waarin zij ontstaan zijn? Praktisch-technisch Idealistisch (kunst scheppende gedachte centraal) Diachronische presentatie Synchronische presentatie Museale ordening laat ontwikkeling technieken zien Museale ordening laat wezen cultuur zien of voelen: evocatieve presentaties **Wilhelm von Bode** (1845-1929) - 1900: 'paradigmawisseling' -- Bode geeft aanzet tot eerste museumrevolutie - Esthetisering - Bode maakt esthetische ensembles i.p.v. totaaloverzicht - Selectie op kwaliteit en authenticiteit (niet meer alles) - Meer ruimte tussen objecten (geen opslagplaats meer) - Gemengde opstelling (kunstnijverheid + beeldhouwwerken + schilderijen) - Historiserende ensembles maar vanuit subjectief esthetisch perspectief - Afwisselende zalen (geen dwingende chronologie, maar 'schouwspel van de bonte werkplaats van cultuur') - Doel: esthetische evaluatie (i.p.v. kennisoverdracht) - Kaiser-Friedrich-Museum - Looproutes waren niet dwingend - Basilica: renaissance kerk uit Florence nabouwen - Geen reconstructie - Geïnspireerd op San Salvatore al Monte - Moest de ruimte evoceren - Renaissancistische kunstwerken opgesteld - Ensemble: 1 topstuk in het midden, symmetrisch verschillende stukken omheen geconstrueerd - Voor ons komt het druk over - Rond 1900: de norm was overvolle zalen Ontwikkelingen 20^e^ eeuw - 1900 'paradigmawisseling' (Bode geeft aanzet) - Esthetisering (vanaf ca. 1900) - Subjectivering - Neutralisering (vanaf jaren '30) - Professionalisering (na 1900) [\ ] [Hoorcollege 12: responsiecollege ] **Glyptotheek München:** eerste museum, samen met Altes Museum Berlijn, waar kunst (in dit geval Griekse beeldhouwkunst) getoond wordt in een ontwikkelingslijn om de stilistische ontwikkeling aanschouwelijk te maken **Exhibitionary complex:** Kijken en bekeken worden - Crystal Palace - Transparantie - Kijken = kijken naar objecten die laten zien hoe voor wij zijn met technische vooruitgang en hoe wij ons afzetten tegen culturen die achterlopen - Bekeken worden = sociale aspect van het bezoek -- kijken naar medebezoekers - Sociale verhoudingen die elkaar in stand houdt - Bezoekers net zo medeplichtig als degene die de tentoonstelling construeert - Alleen bezig met structuur blootleggen, niet de rolverdeling hiervan - Niet macht die van bovenaf op groep wordt gedrukt - Onderdeel van de ideologie die door de staat is aangegeven - Staat is zelf complex van instanties en verhoudingen tussen instituties - Eén voelen in de staat De eerste wereldtentoonstelling uit 1851 was ingedeeld in dertig klassen die deden denken aan natuurhistorische classificatiesystemen. Zij lieten de ontwikkeling van natuur naar cultuur lieten zien: 1. Onbewerkte natuurproducten 2. Instrumenten en machines (om te onderzoeken en te bewerken) 3. Bewerkte stoffen, metalen, glas en keramiek 4. De decoratieve en schone kunsten