Ақ орда тарихы PDF

XIV-XV ғасырларда [[Орта Азия]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F) мен [[Қазақстан]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD) Шағатай мен Жошы ұлыстары тарихы аясында дамыды. Бұл өңірдің әлеуметтік-экономикалы...

XIV-XV ғасырларда [[Орта Азия]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F) мен [[Қазақстан]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD) Шағатай мен Жошы ұлыстары тарихы аясында дамыды. Бұл өңірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы түркілік ру-тайпалар қауымдыстығы ретінде жылқы шаруашылығы, қала мәдениеті мен сәулетшілік өнер, сауда-керуен жолдарын дамытумен болды. Көптеген ұлыстардың жегілікті билеуші әулет өкілдері, билері мен батырлары әлеуметтік ортасын құраған. Хандардың бір ордасы Ақ Орда деп аталды. Ол [[Жайық]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D2%9B) өзенінен [[Ертіске]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%80%D1%82%D1%96%D1%81), [[Батыс Сібір ойпатынан]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%81_%D0%A1%D1%96%D0%B1%D1%96%D1%80_%D0%B6%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D2%93%D1%8B) [[Сырдың]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8B%D1%80%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%8F) орта шеніне дейін көшіп жүретін хандардың ордасы еді. Ақ Орданың орналасатын ірі қаласының бірі Сырдария өзенінің орта ағысы бойында орналасқан [[Сығанақ]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8B%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D2%9B) қаласы болды. Ақ Орданың халқы - [[ноғайлы-қыпшақтар жұрты болды]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D1%8B%D0%BF%D1%88%D0%B0%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80). Ол қыпшақ қауымдыстығы құрамында арғын, жалайыр, [[наймандар]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80), [[қоңыраттар]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%BE%D2%A3%D1%8B%D1%80%D0%B0%D1%82), [[керейттер]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B9%D1%82), [[үйсіндер]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%AE%D0%B9%D1%81%D1%96%D0%BD_%D1%80%D1%83%D1%8B), [[қарлұқтар]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%BB%D2%B1%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80) болды. Ақ Орда хандары - [[Орда-Ежен]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B0_%D0%95%D0%B6%D0%B5%D0%BD_%D1%85%D0%B0%D0%BD), [[Сартақ]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD), [[Баян]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%8F%D0%BD_(%D0%90%D0%BB%D1%82%D1%8B%D0%BD_%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B0_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%8B)), [[Сасы Бұқа хан]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%81%D1%8B_%D0%91%D2%B1%D2%9B%D0%B0_%D1%85%D0%B0%D0%BD), [[Ерзен]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%80%D0%B7%D0%B5%D0%BD_%D1%85%D0%B0%D0%BD), [[Мүбәрәк Қожа хан]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D2%AF%D0%B1%D3%99%D1%80%D3%99%D0%BA_%D2%9A%D0%BE%D0%B6%D0%B0_%D1%85%D0%B0%D0%BD), [[Шымтай хан]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D1%8B%D0%BC%D1%82%D0%B0%D0%B9_%D1%85%D0%B0%D0%BD), [[Ұрыс хан]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%B0%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%85%D0%B0%D0%BD), [[Құйыршық хан]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D2%B1%D0%B9%D1%8B%D1%80%D1%88%D1%8B%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD), [[Барақ]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD), [[Керей]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B9_%D1%85%D0%B0%D0%BD), [[Жәнібек]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D0%B7-%D0%96%D3%99%D0%BD%D1%96%D0%B1%D0%B5%D0%BA_%D1%85%D0%B0%D0%BD) және т.б. **Күшейген кезі** \[[[өңдеу]](https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D2%9B_%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B0_(%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82)&veaction=edit&section=2) \| [[қайнарын өңдеу]](https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D2%9B_%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B0_(%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82)&action=edit&section=2)\] Ақ Орданың күшейген кезі XIV ғ. II жартысы. [[1361 жылы]](https://kk.wikipedia.org/wiki/1361_%D0%B6%D1%8B%D0%BB) Ақ Орданың билеушісі болған [[Ұрыс хан]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%B0%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%85%D0%B0%D0%BD) өз жағдайын біраз күшейтіп, енді Алтын Орда тағын иемденуге күш салды. Сөйтіп, 1374-1375 жылдары [[Еділ]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B4%D1%96%D0%BB) бойымен жорыққа шыққан ол Сарайды өзіне қаратып, [[Хажы-Тарханды]](https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A5%D0%B0%D0%B6%D1%8B-%D0%A2%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%BD&action=edit&redlink=1) ([[Астраханды]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%85%D0%B0%D0%BD)) қоршауға алды. [[Кама]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BC%D0%B0) [[бұлғарларының]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D2%B1%D0%BB%D2%93%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80) жерін бағындырды. Бірақ Ұрыс ханның үстемдігі ұзаққа созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынан кетіп, Алтын Ордадағы билікті [[Мамайға]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%B9_(%D2%9B%D0%BE%D0%BB%D0%B1%D0%B0%D1%81%D1%88%D1%8B)) беруге мәжбүр болды. [[1377 жылы]](https://kk.wikipedia.org/wiki/1377_%D0%B6%D1%8B%D0%BB) Ұрыс хан қайтыс болды. Ақ Орда иелігі енді Ұрыс ханның баласы [[Темір Мәлікке]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D1%96%D1%80%D0%BC%D3%99%D0%BB%D1%96%D0%BA_%D1%85%D0%B0%D0%BD) көшті. Бірақ осы кезде [[Маңғыстау үстіртінің]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D2%A3%D2%93%D1%8B%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%83_%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D1%80%D1%82%D1%96) билеушісі --- Жошы әулеті Түй хожа оғланның баласы [[Тоқтамыс]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D2%9B%D1%82%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D1%81_%D1%85%D0%B0%D0%BD) Орта Азия әміршісі [[Ақсақ Темірге]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D0%BC%D1%96%D1%80_%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D1%96%D1%80) сүйеніп, Темір Мәліктің әскерін талқандайды. Өзін [[1379 жылы]](https://kk.wikipedia.org/wiki/1379_%D0%B6%D1%8B%D0%BB) Ақ Орда ханы етіп жариялайды. Ақ Орда әмірлерінің қолдауына ие болған ол, [[1380 жылы]](https://kk.wikipedia.org/wiki/1380_%D0%B6%D1%8B%D0%BB) Сарайды, Қажытарханды, Қырымды және Мамай Ордасын басып алды. Тоқтамыстың бұл табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 жылы [[Куликово даласында орыс әскерлерінен жеңілуі]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%83%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2_%D1%88%D0%B0%D0%B9%D2%9B%D0%B0%D1%81%D1%8B) себебінен мүмкін болды. Тоқтамыс мұнымен тоқтаған жоқ. Атап айтқанда, Тоқтамыс Ақсақ Темірдің қамқорынан босануға тырысады. Бірақ, 1380, 1391, 1395-жылдары Ақсақ Темірдің Тоқтамысқа қарсы жасаған аса үлкен үш жорығынан кейін Алтын Орда тас-талқан болып қирайды. Темірдің басқыншылық соғыстарының нәтижесінде және ішкі талас-тартыстан XIV ғ. соңы мен XV ғ. бас кезінде Ақ Орда да әлсіреп қалады. **Жаңа дәуір** \[[[өңдеу]](https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D2%9B_%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B0_(%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82)&veaction=edit&section=3) \| [[қайнарын өңдеу]](https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D2%9B_%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B0_(%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82)&action=edit&section=3)\] [](https://kk.wikipedia.org/wiki/1423_%D0%B6%D1%8B%D0%BB)-[[1424 жылдары]](https://kk.wikipedia.org/wiki/1424_%D0%B6%D1%8B%D0%BB) [[Ұрыс ханның]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%B0%D1%80%D1%8B%D1%81_%D1%85%D0%B0%D0%BD) немересі [[Барақ]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD) өзінің бақталастарын жеңіп шығып, Ақ Орда да хандықты өз қолына алды. Алайда, Ақ Орданың басты қаласы Сығанақ, Сырдың орта ағысындағы аудандар Темір әулетінің қолында еді. [](https://kk.wikipedia.org/wiki/1425_%D0%B6%D1%8B%D0%BB)-[[1426 жылдары]](https://kk.wikipedia.org/wiki/1426_%D0%B6%D1%8B%D0%BB) Барақ [[Ақсақ Темірдің]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D0%BC%D1%96%D1%80_%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D1%96%D1%80) немересі [[Ұлықбекке]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B%D0%B1%D0%B5%D0%BA) қарсы жорыққа аттанып, Сығанақты және Сыр бойындағы басқа да қалаларды босатты. Жорықта жүріп Барақ қаза тапқаннан кейін Шығыс [[Дешті Қыпшақтың]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D1%8B%D0%BF%D1%88%D0%B0%D2%9B_%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%8B) билігі [[Шайбани әулетіне]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%B8_%D3%99%D1%83%D0%BB%D0%B5%D1%82%D1%96) көшті. Барақ өлген соң олар Ақ Орданың елеулі бөлігін жаулап алды. Сөйтіп, [[1227 жылы]](https://kk.wikipedia.org/wiki/1227_%D0%B6%D1%8B%D0%BB) [[Жошы]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%BE%D1%88%D1%8B_%D1%85%D0%B0%D0%BD) қайтыс болып, оның ұлысы екіге жіктелгенде пайда болған Ақ Орда екі ғасыр өмір сүрді. Ақ Орданың отырықшы аудандарында жерді шартты түрде иелену мен жеке меншіктің түрлері қалыптасты. [[Мал шаруашылығы]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BB_%D1%88%D0%B0%D1%80%D1%83%D0%B0%D1%88%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%93%D1%8B) да дамыды. Жер иеленушіліктің інжу, милк, сойырғал сияқты түрлері және [[тархандық]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B_%D0%B6%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B5%D1%80) сый тарту болған. Ақ Орданың еңбекші халқы хандар мен ақсүйектер пайдасына күпшір, [[зекет]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82), [[тағар]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D2%93%D0%B0%D1%80) тәрізді салықтар төлеп тұрды. Ақ Орданың ресми тілі [[қыпшақ тілі]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D1%8B%D0%BF%D1%88%D0%B0%D2%9B_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96) болды.^[\[\]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%9B_%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B0_(%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82)#cite_note-2)[\[\]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%9B_%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B0_(%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82)#cite_note-3)^