Жасерекшелік лекция PDF

ОҢТҮСТIК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТIК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ТАРИХ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ Психология кафедрасы ЖАС ЕРЕКШЕЛІК ПСИХОЛОГИЯСЫ пәнінің ЛЕКЦИЯЛЫҚ КЕШЕНІ 1 апта. Сабақ тақырыбы: Даму психо...

ОҢТҮСТIК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТIК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ТАРИХ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ Психология кафедрасы ЖАС ЕРЕКШЕЛІК ПСИХОЛОГИЯСЫ пәнінің ЛЕКЦИЯЛЫҚ КЕШЕНІ 1 апта. Сабақ тақырыбы: Даму психологиясының пәні, мақсат міндеттері және өзге ғылымдармен пәнаралық байланысы Сабақ жоспары: 1. Даму психологиясының анықтамасы 2.Даму теориялары 3.Пәнаралық байланыстары Сабақ мақсаты: Даму психологиясының пәні міндеттері мен зерттеу әдістерінен түсінік беру. Ғылымның салалары және басқа ғылымдармен байланысы жайында мағлұмат беру. Қысқаша теориялық мәліметтер: Баланың есеюін, оның психикалық дамуын түсіну үшін ең алдымен «даму» деген сөзге тоқталайық. Даму дегеніміз өзгерілудің бір түрі. Бірақ өзгерілудің бәрі даму болып есептелінбейді. Даму деген ұғымды көпшілік әдебиеттерде қарапайым түрден күрделі түрге көшу деп түсінеді. Даму тек алға қарай өсу (прогрессивтік түрде өсу) ғана емес. Даму кейде регресшіл (кері кету мағынада да) кездесуі ықтимал. Психика дегеніміз тіршілікті қамтамасыз етуге арналған қасиеттің бір түрі болып табылады. Әсіресе, тіршілік дүниесінде даму прогрессивтік түрде өріс алады. Кейбір зерттеушілер адам психикасының прогрессивтік дамуын бірбеткей түсініп, оның осы қасиетінің өзгерістерге ұшырауының шегі жоқ, өзгерілгенде ешқандай қалдықсыз, түгі қалмай өзгереді дейді. Психика дамуы үшін жаңамен қатар, көне, ескіден қалған қалдықтар болуы шарт. Психиканың дамуында көнеден қалған қалдықты «инвариант» (лат. тілінен «өзгерілмейтін») деп аталады, осыған тіректелетін жаңаны «өзгерілгіш» деп аталады. Психиканың дамуын дәлелдеуге енгізген осы ерекшеліктің мәнін түсіну үшін мына мысалға жүгінейік: біз баспалдақпен жоғары шығу үшін, әуелі бір аяғымызды көтереміз де, сол кезде екінші аяғымызбен табалдырыққа тіренеміз, егер біз бір аяғымызбен табалдырыққа тіренбесек, екінші аяғымызды көтере алуымыз мүмкін емес. Психиканың дамуы да осы сияқты. Егер психиканың дамуында болып тұратын өзгерістер болмаса, яғни ол өзгеріп жарымайтын психиканың инварианттық қасиетіне сүйенбесе, онда ол алға қарай жылжи алмайды. Инварианттық қасиеттің қалыптасуы тарихи дәуірлерде психика дамуының шарты болды. Инварианттық, яғни тұрақты қасиеттер, соның ішінде шартсыз рефлекстер, не өмір үстінде ұрпақтан-ұрпаққа әлеуметтік ортасында берілетін адамның кейбір мінез-құлықтары жатады. адамның кейбір мінез-құлықтары жатады. Осы тұрақты қасиеттер үнемі өзгерістерге ұшырап отырады. Сонымен психика түгелдей өзгеріске ұшырайды деуге болмайды. Баланың бір жаста ие болған психикалық қасиеттерді, екінші жас кезеңіне көшкенде, біржолата жоқ болып кетпейді, бір-бірінің үстіне үйіліп, қосылып жатады. Демек, психикалық даму психиканың әр саласына жатады. Психикалық дамудың жаңа сапалары бұрынғыдан қалған «кескінділерді» өзіне тірек ретінде пайдаланбайды. Себебі жаңа сапа тұтас күйінде кездеседі, – дейді. Мұны «қирау» теориясы деп атайды. Бұл теория диалектиканың тек сан жағынан ғана емес, сапа жағынан да дамудың түрлері кездеседі. Психика үнемі өзгерістерге ұшырайды, бірақ оның құрамының бәрі бірдей өзгермейді. Биологиялық және әлеуметтік факторлардың бала психикасының дамуына әсері. Қоғамдық ортада әлеуметтік жағдай адамға тікелей әсер ете алмайды, тек психофизиологиялық процестің негізінде ықпалын тигізе алады. Бірақ кейде зерттеушілер «экологиялық» деген сөзді «тұқым қуалаушылық» мағынасында қолданады. Осылай болғанның өзінде де тұқым арқылы берілетін қасиеттер баланың пихикалық тұрғыдан қалай дамитынын толық түсіндіре алмайды. Өйткені тұқым қуалау қасиеттері өзінен-өзі қызмет атқармайды. Оларды қызмет еттіріп «оятып» жұмыс істеу үшін әлеумет ортасы түрткі болуы шарт. Биологиялық факторды баланың туылғаннан берілген дене бөлшектері десек, керісінше, адамнан тек адам тууы биологиялық кодтар арқылы берілген. А. Н. Леонтьевтің пікірінше, әлеуметтік фактордың ықпалы көбірек болады. Әлеуметтік ортаның атқаратын рөлі өте үлкен. XX ғасырдың бас кезінде индус психологы Рид Сингх Амаланның ойынша, бала кішкентайынан адамға тән қасиетке ие болып психикасын ойдағыдай дамыту үшін, оның қоғамдық ортада өсуі, тәрбиеленуі қажет дейді. Әйтпесе, бала адам қатарына айнала алмайды. Сонымен, биологиялық және әлеуметтік факторлардың дамуына тигізетін әсері өте үлкен. Егер биологиялық фактордың ықпалы баланың жас кезінде (нәресте кезінде) үлкен рөл атқарса, енді әлеуметтік факторлар күннен-күнге өріс ала бастайды. Психикалық даму және оқыту. Бала психикасы тек оқытудың негізінде қалыптасады. Осыған орай баланың ықпалын дамыту үшін алдымен оны оқыту керек. Выготскийдің айтуынша, оқыту баланың есеюін тездетеді. Егер баланы ақылды етемін десеңіздер, оқыту тәсілдерін оның қолы жеткен даму дәрежесіне дәл ықшамдай, шамалы алға қарай оздырып жүргізу керек. Сонда ғана баланың ой-өрісін алға қарай сүйрейтін болады, – дейді. Шетел психологы Дж. Брунердің ойынша, психиканың дұрыс қалып тасып, дамуы үшін оқыту өте қажет, және де оны дұрыс жүргізудің маңызы өте зор. В. В. Давыдовтың ойынша, оқыту баланың ақыл-ойының дамуына өте зор әсер етеді, егер баланың сабақ үлгеріміне шақ келетін материалдар бір қалыпты меңгерілетін болса, онда психикалық даму нәтижелі болады. Бұл жерде ақыл-ой деп оқушылардың тиісті мәселелерді шешуде жалпы амал қолдана білуін айтамыз. Даму психологиясы – психология ғылымының саласы. Оның зерттейтін пәні – адам психикасының жас ерекшелік динамикасы, даму үстіндегі адамның психикалық процестері мен психологиялық қасиеттерінің онтогенезі. Балалар психологиясы, төменгі сынып оқушылары психологиясы, жеткіншектер психологиясы, балаң жасөспірімдер психологиясы, геронтопсихология даму психологиясының тармақтары болып табылады. Даму психологиясы психикалық процестердің жас ерекшеліктерін, білімді игерудің жасқа лайық мүмкіндіктерін, жеке адамның дамуының жетекші факторларын, т.б. зерттейді. Даму психологиясының салалары. Жасына, жас шамасына қарай даму барысы деген не? Бұл сұраққа жауап адамның психикалық даму табиғатын түсінудегі жалпы қарым-қатынасқа байланысты болады. Айтылып жүрген көзқарастардың біреуі даму сатыларының өзгермейтіндігін, абсолютті болатындығын дәлелдеуге келіп саяды. Жас жөніндегі мұндай ұғым психологиялық дамуды табиғи биологиялық процесс деп түсінумен байланысты. Қарама-қарсы көзқарас жас даму білім мен дағдылардың жәй жинақталуы ретінде ғана қарастырылады. Кеңес психологиясы жас кезеңдері тарихи сипатта болады деп, П. П. Блонский мен Л. С. Выготский бұл тұжырымдамаларды одан әрі қарай дамытты. Тарихи даму процесінде балалар өсетін жалпы әлеуметтік жағдайлар, оқытудың мазмұны мен әдістері өзгеріп отырады және бұлардың барлығы дамудың жас кезеңдерінің өзгерісіне әсер етпей қоймайды. Әрбір жас шағы психикалық дамудың ерекше сапалы кезеңі болып табылады және бала дамуының осы кезеңдегі оның жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығы құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Л. С. Выготский жас шағы дамудың белгілі бір дәуірі немесе сатысы, дамудың белгілі, біршама тұйық кезеңі деп қарады, оның маңызы дамудың жалпы циклінде алатын орнымен және дамудың жалпы заңдарының одан әр кез өзіндік көрініс табуымен анықталады. Бір жас сатысынан екіншісіне өтуде бұрынғы кезеңдерде болмаған жаңа құрылымдар пайда болады және даму барысының өзі қайта құрылып, өзгеріп отырады. Адамның жас ерекшеліктері көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Бұл – әр балаға оның өмірінің осы кезеңінде қойылатын талаптар жүйесі әрі айналасындағылармен қарым-қатынастарының мәнісі, әрі ол игеретін білім мен іс-әрекеттер типі, әрі осы білімдерді игеру тәсілдері. Жас шағына тән ерекшеліктерді анықтайтын жағдайлардың жиынтығына баланың дене дамуының түрлі жақтарының (мысалы, сәбилік шақтағы белгілі морфологиялық құрылымдардың жетілуі, жеткіншек шақтағы организм өзгерістерінің ерекшелігі т. б.) ерекшеліктері де енеді. Даму ерекшеліктерін анықтайтын сыртқы жағдайлар балаға тікелей әсер етпейді. Ортаның қайсы бір элементтерінің қандай да бір бұрын дамыған қандай да бір психологиялық қасиеттер арқылы өтетініне байланысты әр балаға объективті түрліше әсер етеді. Осы сыртқы және ішкі жағдайлардың жиынтығы жастың өзіне тән ерекшеліктерін анықтайды да, ал олардың арасындағы қарым- қатынас өзгерісі келесі жас кезеңдеріне көшудің қажеттілігі мен ерекшеліктеріне сабақтас келеді.  Сонымен, жас шағы оның дамуының сол кезде қойылатын талаптар мен тіршілік жағдайларының ерекшеліктерімен, оның айналасындағылармен қарым-қатынас ерекшелігімен, балаланың жеке басының психологиялық құрылымы дамуының деңгейімен, білім мен ойлануының даму дәрежесімен, белгілі бір физиологиялық ерекшеліктердің жиынтығымен сипатталады. Даму психологиясы педагогикалық психологиямен тығыз байланысты. Педагогикалық психологияның пәні – оқыту мен тәрбиелеудің психологиялық заңдылықтарын зерттеу. Педагогикалық және даму психологиясының бір тұтастығы зерттелу объектісі – бала, жеткіншек, жасөспірім ортақтығымен түсіндіріледі; олар егер жас ерекшелігіне сай даму динамикасы тұрғысында зерттелсе, даму психолоиясыың зерттеу объектілері, ал егер педагогтың мақсатты ықпалдары қарастырылсы, педагогикалық психологияның объектілері болып табылады. Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі сынып оқушылар психологиясы, жеткіншектер, жасөспірімдер психологиясы даму психологиясының бөлімдері, ал оқыту психологиясы, тәрбиелеу психологиясы, мұғалімдер психологиясы – педагогикалық психологиясының бөлімдері болып табылады. Адамның өмір сүру ерекшелігіне байланысты, психикалық даму ерекшеліктеріне сәйкес жас кезеңдерін былай топтастыруға болады: 1) нәрестелік кезең (туғаннан 1 жасқа дейін); 2) бөбек кезең (1 жастан 3 жасқа дейін); 3) мектепке дейінгі кезең (3 жастан 7 жасқа дейін); 4) бастауыш мектеп кезеңі (7 жастан 11 жасқа дейін); 5) жеткіншек кезеңі (11 жастан 15 жасқа дейін); 6) жоғары сырып кезеңі (16 жастан 17 жасқа дейін); 7) жасөспірімдік кезең (17 жастан 20 – 23 жасқа дейін); 8) жастық шақ (20 жастан 30 жасқа дейін); 9) кемелдік кезең (30 жастан 55 – 60 жасқа дейін); 10) қартаю кезеңі (60 – 70 жас аралығы); 11) кәрілік кезең (70 – тен жоғары). Даму психологиясының мынадай салалалары бар: – балалар психологиясы; – жасөспірім психологиясы; – балаң жас психологиясы; – акмеология (кемелдік); – геронтопсихология (кәрілік). Педагогикалық және даму психологиясының бір тұтастығы зерттелу объектісі – бала, жеткіншек, жасөспірім ортақтығымен түсіндіріледі; олар егер жас ерекшелігіне сай даму динамикасы тұрғысында зерттелсе, даму психолоиясыың зерттеу объектілері, ал егер педагогтың мақсатты ықпалдары қарастырылсы, педагогикалық психологияның объектілері болып табылады. Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі сынып оқушылар психологиясы, жеткіншектер, жасөспірімдер психологиясы даму психологиясының бөлімдері, ал оқыту психологиясы, тәрбиелеу психологиясы, мұғалімдер психологиясы – педагогикалық психологиясының бөлімдері болып табылады. Даму психологиясы психологияның басқа да салаларымен (еңбек психологиясымен, әлеуметтік психологиямен, және т. б.) тығыз байланысты. Тек қана психология емес, сондай-ақ жас ерекшелік физиологиясымен, гигиенасымен, анатомиямен және т. б. байланысты. Ұсынылатын әдебиеттер: 1. Жарықбаев Қ.Б. Қазақ психологиясының тарихы. – Алматы, Қазақстан, 1996. 2. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы (Құрастырушылар Қ.Жарықбаев, Қалиев С).I том. Алматы, Рауан, 2010. 3. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы (Құрастырушылар Қ.Жарықбаев, Қалиев С).II том. – Алматы, Рауан, 2010. 4. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – Алматы, Санат. 1995. Қосымша әдебиеттер: 1. Жарықбаев Қ.Б. Ж.Аймауытұлының психологиялық көзқарастары. – Алматы, Білім, 2000. 2. Жарикбаев К.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане (со второй половины XIX века до наших дней). – Алматы, 1998. 3. Жарикбаев К.Б. Психологическая наука в Казахстане (история и этапы развития в XIX в.) Монография. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. 4. Проблемы истории психологии в Казахстане (Сборник научных трудов). Алматы, 1996. 5. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. – Алматы, 2004. 6. Алдамұратов Ә. Жантану негіздері. – Алматы, 2001. 2 ата. Cабақ тақырыбы: Даму психологиясының қысқаша тарихы Cабақ жоспары: 1.Психология ғылымы дамуының негізгі төрт кезеңі 2.Философия және жаратылыстану ғылымдарынан бөлініп шығуы. В.Прейердің қосқан үлесі. 3.Даму түсінігі мен шарттары Сабақ мақсаты: Психологияның, соның ішінде даму психологиясының дамуы жайында мағлұмат беру. Қысқаша теориялық мәліметтер: Даму психологиясының өмірге келуі 19 ғасырдың екінші жартысына жатады, яғни психологияға генетикалық идеяның енуімен байданысты. Даму психологиясының одан әрі өрлеуіне Ч. Дарвиннің эволюциялық идеялары айтарлықтай әсер етті. Ол психикалық дамудың қайнар көздері мәселесіне зейін аудартты. 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында психологиялық экспериментті даму психологиясында қолданудың арнаы жолдары табыла қоймады. Эксперименттің психологиядағы едәуір жетістіктері (Вебер мен Фехнердің психофизикалық заңды ашуы, Эббингауездің ес процесін зерттеуі, Гельмгольцтің сезім мүшелерінің психофизиологиясын талдауы, Вундтың түйсік пен қимыл-қозғалыстың психофизиологиялық ерекшеліктерін зерттегендері, және т.б.) осындай зерттеу жетістіктеріне сүйене отырып, даму психологиясы өрістей бастады. Адамның өзіндік даму жолындағы ерекшеліктерді ескере отырып, әсіресе өмірдің алғашқы кезеңдеріне аса көңіл аудару қажет. Осындай пікірді қолдайтын психологтар, бала өмірінің ерекшеліктеріне, әсіресе оқыту мен тәрбиелеу жүйесіне көңіл аударды. Мәселен, Ж. Ж. Руссо «Бала – кішкентай ересек адам» – деген жалпы қорытынды жасады. Кейіннен, Кеңес елдерінде, АҚШ-та өрістеген көптеген зерттеулер балалардың қабілеттері, олардың байқаулары, есте сақтауы, пайымдаулары, күйзелістері осыған сәйкес үлкен адамдардың көріністерінен сан жағынан біраз айырмашылығы болса, сонша сапалық ерекшеліктері болатыны анық. Маркстік – Лениндік философияның негізгі қағидаларына және диалектика қағидаларына, физиология саласындағы жоғары жүйке қызметіндегі жаңалықтарға сүйене отырып, кеңес ғалымдары адамның даму процесі (онтогенезі) табиғат құбылыстары мен адам адам қоғамындағы кез келген әсер ететін заңдарға бағынған, бірақ бұл заңдар адамының жеке бас ретіндегі, жаңа қоғамды құрушы азамат ретіндегі психикалық даму процесінің ерекшелігіне сәйкес өзгешелік болып табылады. Даму психологиясындағы биогенетикалық және әлеуметтік-генетикалық бағыттар. Балалардың психикалық даму мәселесі, мұндай дамудың қайнар көздері мен заңдылықтары даму психологиясы үшін әрқашанда басты мәселе. 20 ғасырдың басында даму психологиясы саласында балалардың психикалық дамуының қайнар көздерін (факторларын) әр түрлі түсіндіруші 2 ағым айқындалды. Бұл бағыттар бір бірінен бала дамуының негізіне қандай факторды, биологиялық немесе әлеуметтік факторды алуымен ерекшеленеді. Бұл, әрине бір бағыт өкілдері балаға әлеуметтік әсердің болатынын, ал екінші бағыт өкілдері дамудың биологиялық алғы шарттарын толық жоққа деген сөз емес. Биогенетикалық және әлеуметтік-генетикалық бағыттар баланың психикалық даму концепциясын жасаудың басым тенденциясын ғана шамалап айқындайды. Биогенетикалық бағытқа «туа біткен ерекшеліктерді» мойындау, баланың мінез-құлқы мен дамуына жеңіл-желпі, түс түсіну тенденциялары жатады. Биогенетиктер үшін дамудың биологиялық және әлеуметтік факторлары қатар тұратын тәрізді болғанымен, биологиялық ең алдымен тұқымқуалаушылық фактор айқындаушы болып есептелінеді. Биогенетиктердің пікірінше, даму жеке адамның сапалық және сандық жақтары міндетті түрде тұқымқуалаушылықпен анықталады, ал орта–бойында көптеген мүмкіндіктері бар икемді тұқымқуалаушылықпен өзара әсер ететін тек реттеуші, көрсетуші, қайсы бір өзгермейтін фактор ғана.  Биогенетикалық заңды ең алғаш тұжырымды алғаш ашқан 19 ғасырда Геккель болды. Сонымен, психологиядағы биогенетикалық заңның негізіне ішкі себептермен пайда болған, тәрбиеге тәуелсіз баланың психикалық дамуы жатады, ал сыртқы фактор ретінде қайсы бір тұқымқуалаушылыққа байланысты психикалық қасиеттердің көріну процесін тежеуге немесе тездетуге жарамды болады деген идея жатқызылады. Әлеуметтік-генетикалық бағытты қолдаушылардың пікірінше, бала дамуының орташа шешуші факторы ретінде көрінеді, сондықтан да адамды зерттеп білу үшін оның ортасының құрылымын талдау жеткілікті, қоршаған орта қандай болса, оның мінез-құлықтарының механизмі, даму жолдары, сондай болмақ. Мінез-құлық пен дамуды генетикалық бейімділіктің жүзеге асуына апарып таңып, адам белсенділігін жоққа шығарған биогенетиктер секілді социогенетиктер де барлық себепті әлеуметтік орта әсеріне таңып, жеке адам белсінділігін мойындамады. Нәтижесінде белгілі бір әлеуметтік ортада көптеген көрсеткіштері жағынан мүлдем алуан түрлі адамдардың қалайша қалыптасатыны, ал неліктен түрліше ортада ішкі жан дүниесі, мінез- құлықтарының мазмұны мен формалары жағынан өте ұқсас адамдар шығатындығы түсініксіз болып қалды. Швейцария ғалымы Ж. Пиаженің генетикалық психология теориясы – психология ғылымының кең өріс жайған бағыттарының бірі. Өз зерттеулерін негізге ала отырып, Ж. Пиаже генетикалық әдісті психологиялық болмысты тануда жетекші әдіснамалық қағида дәрежесіне көтерді. Өз зерттеулерінде ғалым бала ақыл-ойының (интеллект) қалыптасуына назар аудара отырып, ғылыми психологиядағы бала интеллектісінің дамуын байқаудан басталып, сол арқылы ересектердегі интеллект табиғаты мен қызметін білуге болады деп пайымдайды. Ж. Пиаженің негізгі міндеті адам интеллектісінің құрылымын зерттеу еді. Осы құрылымды қарапайым эволюциялық даму барысында жеткен нәтижесі деп білді, яғни, интеллектілік күрделі ақыл-ойдың психикалық элементтерден құралатынын дәлелдемекші болды. Ж. Пиаже тұжырымының ең үлкен қатесі – баланың біртұтас дамуын ескерместен, ақыл-ойдың өрістеу тұғырын интеллектінің өзінен іздеді, ал сананы дамытушы факторлар арасында ол қоғамдық тарихи әрекет болмысына орын қалдырмады. Ж. Пиаженің теориялық тұжырымдары жоғары деңгейдегі ойлау қабілеттерінің көзі өткендегі ой мүмкіндіктерінде болатынын дәлелдеп бақты. Ой қабілеті өзінен-өзі кемелденбейтінін, ал даму адам қасиеті екенін, сол адамның адамгершілік қасиет қатысымен шыңдалған сайын оның санасының жан-жақты дамып, ойлау дәрежесінің көтерілетінін тіпті көре алмады. Генетикалық психология зерттеулеріндегі ең үлкен олқы кемшілік: интеллект даму деңгейінің бірінен екіншісіне өтуде оқудың маңызы орынды бағаланбай, әлеуметтік – қоғамдық фактордың жеке адам қалыптасуындағы мәні жоққа шығарылды. Ұсынылатын әдебиеттер: Негізгі: 1. Тәжібаев Т.Т. Жалпы психология. Алматы, «Қазақ университеті», 1993. 2. Аймауытов Ж. Психология. Алматы, 1995. 3. Жарықбаев Қ.Б. Психология. Алматы, Білім, 2005. 4. Жарықбаев Қ.Б. Психология негіздері. Алматы: «Эверо», 2005. 5. Джакупов С. Психология позновательной деятельности. Алматы, 1992. 6. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2002. 7.Жақыпов С., Бердібаева С.Психологиялық зерттеу нәтижелерін статистикалық өңдеу тәсілдері. – Алматы, 1998. 8. Алдамұратов Ә. Қызықты психология. – Алматы; Қазақ Университеті, 1992. 9. Сейтәлиев Қ. Жалпы психология. Алматы, Білім, 2007. 10. Бап-Баба С. Жантану негіздері. Алматы, 2001. Қосымша: 1.Павлов И.П. Условный рефлекс. Хрестоматия по психологии. Под. ред. проф. А.В.Петровского. М.; «Просвещение», 1987. 2.Лурия А.Р. Мозг и психика. Хрестоматия по психологии. М.; «Просвещение», 1987. 3.Сеченов И.М. рефлексы головного мозга. Избр. философские и психологические произведения. М.; 1947. 4.Чуприкова Н.И. Психика и сознание как функции мозга – М.; 1985. 5.Мұқанов М. Ми және сана. ҚМБ, Алматы, 1959. 6.Мұқанов М. Жан дүниесінің сыры. ҚМБ, Алматы, 1959. 7.Шабельников В. Психика-функциялық жүйе. Алматы, 1998. 3 апта. Cабақ тақырыбы: Даму психологиясының зерттеу әдістері Cабақ жоспары: 1. Даму психологиясы әдістерінің мүмкіндік жіктемелері 2. Жалпыпсихологиялық эмпирикалық әдістер 3. В.Вундт және Лейпцигте тұңғыш психологиялық лабораторияның ашылуы 4. А.Лазурский және табиғи эксперимент 5. Оқушылар психологиясын зерттейтін арнайы әдістер Сабақ мақсаты: Психологияның және даму психологиясының әдістері жайында мағлұмат беру. Қысқаша теориялық мәліметтер: Психологияда зерттеу əдістерінің төрт тобы қарастырылады. Əдістердің бірінші тобына: салыстырмалы, лонгитюдті жəне кешенді əдістер (ұйымдастырушы əдістер тобы) жатады. Салыстырмалы əдіс – сыналушылардың немесе таңдаулардың əртүрлі топтарының салыстырылуы. Жас ерекшелік психологиясындағы бұл əдіс əртүрлі объектілердің 18 нақты белгілері бойынша салыстырылуына мүмкіндік береді. «Көлденең қималар» əдістері деп аталатын салыстыру əдісі кез келген функцияның жас ұлғайған сайын қандай өзгерістерге ұшырайтынын анықтауға ықпал етеді (мəселен, нақты бір жас шамасындағыбалалардыңстатистикалықорташажетілуінанықтау немесе бесінші жəне тоғызыншы сыныптағы оқушылардың дене күшінің, интеллектісінің, эмоцияларының көрсеткіштерін салыстыру). Салыстыру əдісінің кемшілігі – «көлденең қималардың» даму үдерісін бейнелеуінде. Даму психологиясында салыстыру əдісімен қатар лонгитюдті əдіс немесе «бойлай қима» əдісі де қолданылады. Ол бір адамның уақыттың біршама ұзақ мөлшерінде бірнеше рет зерттелуін болжайды. Лонгитюдті əдістің құндылығы екі мəселенің түйінін шешу мүмкіндігінде, яғни: психикалық эволюцияның болашағын болжау жəне психикалық даму фазаларының арасындағы генетикалық байланыстырдың жасалуы. Лонгитюдті əдіс «көлденең қиманың» индивидтерді салыстыру кемшілігін түзейді. Алайда, бұл əдістің қолданылуында зерттеудің теңбе-тең əдістемелерін іріктеуде əртүрлі қиындықтар кездесіп отырады. Қазіргі кезде кешенді əдіс жиі қолданылуда: психологиялық зерттеулер кешенді зерттейтін бағдарламаларды қамтиды. Оған тек психологтар ғана емес, сонымен қатар басқа да ғылымдардың өкілдері қатысады. Ол бағдарламалар ірі, тəжірибелі міндеттердің шешімінтабуда қолданылады. Кешендізерттеуде əртүрлі тұрғылар пайдаланылады. Осы тектес зерттеулер əртүрлі құбылыстар арасындағы байланыстар мен тəуелділіктердің жасалуына жағдай жасайды (мəселен, тұлғаның физикалық, физиологиялық, психикалық, əлеуметтік дамуы). Əдістердің екінші ең ауқымды тобын ғылыми мəліметтерді алудың эмпирикалық əдістері құрайды. Əдістердің бұл тобына бақылау жəне өзіндік бақылау; эксперимент жəне психодинамикалық əдістері (тестер, анкеталар, сұрақнамалар, социометрия, сұхбаттасу жəне əңгімелесу) іс-əрекеттің үдерістері мен нəтижелерінің талдамасы, өмірбаяндық əдістер (адамның өмір жолындағы оқиғалардың, құжаттардың талдамасы). Үшінші топтымəліметтерді өңдеу əдісі құрайды. Бұл əдістерге 19 сандық (статистикалық) жəне сапалы талдау (мəліметтердің топтарға жіктелуі жəне т.с.с.) əдістері жатады. Төртінші топқа интерпретациялық əдістер – генетикалық жəне құрылымдық əдістер жатады. Генетикалық əдіс зерттеудің бүкіл өңделген мəліметтерінің психикалық жаңа құрылымдары қалыптасуының фазаларын, сатыларын дағдарысты мезеттерін қарастырып, даму сипаттамаларында талқылануына жағдай жасайды. Ол даму деңгейлерінің арасындағы «тігінен» генетикалық байланыстарды орнатады. Құрылымдық əдіс тұлғаның барлық зерттелінетін сипаттамаларының арасындағы көлденең, құрылымды байланыс-тарды жүзеге асырады. Кез келген психологиялық зерттеу бірнеше ортақ сатылардан құралады. Біріншісі – дайындық сатысы. Алдын ала жинақталған мəліметтердің негізінде қайсібір психологиялық заңдылықтар жайында жорамал ұсынылады. Екінші саты – бұл əртүрлі нақты əдістемелердің көмегімен көзделген міндеттің сипатымен анықталатын мəліметтерді ұсынатын зерттеудің өзі. Үшінші сатыда маңызды байланыстар мен заңдылықтарды анықтау мүмкіндігін беретін зерттеу мəліметтерінің сандық жəне сапалық талдауы жасалынады. Төртінші сатыда алынған мəліметтердің психологиялық теорияның негізінде талқылануы мен алғашқы жорамалдың дұрыстығын немесе бұрыстығын анықтау үшін интерпретациялық əдістер қолданылады. Ұсынылатын әдебиеттер: Негізгі: 1. Тәжібаев Т.Т. Жалпы психология. Алматы, «Қазақ университеті», 1993. 2. Аймауытов Ж. Психология. Алматы, 1995. 3. Жарықбаев Қ.Б. Психология. Алматы, Білім, 2005. 4. Жарықбаев Қ.Б. Психология негіздері. Алматы: «Эверо», 2005. 5. Джакупов С. Психология позновательной деятельности. Алматы, 1992. 6. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2002. 7.Жақыпов С., Бердібаева С.Психологиялық зерттеу нәтижелерін статистикалық өңдеу тәсілдері. – Алматы, 1998. 8. Алдамұратов Ә. Қызықты психология. – Алматы; Қазақ Университеті, 1992. 9. Сейтәлиев Қ. Жалпы психология. Алматы, Білім, 2007. 10. Бап-Баба С. Жантану негіздері. Алматы, 2001. Қосымша: 1.Павлов И.П. Условный рефлекс. Хрестоматия по психологии. Под. ред. проф. А.В.Петровского. М.; «Просвещение», 1987. 2.Лурия А.Р. Мозг и психика. Хрестоматия по психологии. М.; «Просвещение», 1987. 3.Сеченов И.М. рефлексы головного мозга. Избр. философские и психологические произведения. М.; 1947. 4.Чуприкова Н.И. Психика и сознание как функции мозга – М.; 1985. 5.Мұқанов М. Ми және сана. ҚМБ, Алматы, 1959. 6.Мұқанов М. Жан дүниесінің сыры. ҚМБ, Алматы, 1959. 7.Шабельников В. Психика-функциялық жүйе. Алматы, 1998. 4 апта. Cабақ тақырыбы: Психикалық дамудың жасерекшелік кезеңдеріне сипаттама Cабақ жоспары: 1. Жас ұғымы 2. Қазақ халқының бала жасын кезеңдерге бөлуі 3. Балалар дамуының психоаналитикалық тұжырымдамасы (З.Фрейд, К.Хорни, А.Адлер, Э.Фромм) Сабақ мақсаты: Психикалық дамудың жасерекшелік кезеңдері жайында мағлұмат беру. Қысқаша теориялық мәліметтер: Қазақ халқы өзі өмір сүрген заманының əлеуметтік-қоғамдық жағдайларына, мəдениеті мен тарихына,тілі мен діліне, тіршілік ортасына лайық жас ұрпаққа тəлім-тəрбие берудің жазылмаған ереже-талаптарын жүйелеп, қалыптастырған. Ежелден балаға болашағым деп қарап, «Бақытыңды балаңнан ізде » деп ой түйген ата-бабаларымыздың ой- пайымдаулары мен бағалы өсиеттерін кейінгі ұрпақтың тəрбиесінде ұстаным ретінде пайдаланып, оның жан-жақты дамыған тұлға ретінде қалыптасып, нағыз азамат деңгейіне жету барысында орнымен қолданып отырса, қазіргі таңда бала психикасындағы байқалып жатқан көптеген олқылықтардың орны толар еді. Əр жастың, əр мүшелдің өзіне лайық мінез-құлқы, ойлау жүйесі, өмірге деген өзіндік көзқарасы, мақсат-мүддесі болады. Халқымыз баланың əр жас кезеңіне сай оның ойы биіктеп, білім көкжиегінің кеңейетінін де бағамдай білген. Осы орайда балаға айтылатын ертегі, əңгіме, жұмбақ, жаңылытпаштарды жа сына лайықты біртіндеп күрделендіріп отырған. Балаға кешегінің көзімен қарамай, бүгінгінің биігінен қарау идеясын ұстанған. Əрине, ұлағаты мол, тағлымы терең, халықтық өнегенің тереңге тартқан тамыры ғылыми даму психологиясының заңдылықтары мен тұжырымдарының ілкі бастауы екені сөзсіз. Адамның əрбір жас кезеңіндегі тек сол жасқа ғана тəн өзіндік ерекшеліктерді ажыратып, талдай білгенҚұлекеұлыШал ақынның (1748-1819) ой-пайымдаулары даму психологиясымен астарласып жатқаны анық байқалады. Мəселен, мына толғауында: Он бесте тартып міндім аттың жалын, Сол кезде айтқан сөзім от пен жалын. Құрдым мен он сегізде жігіт салтын, Байқамай еш нəрсенің алды- артын. Жиырмаға келген соң, Жын қуалап ақтадым. Жиырма беске келген соң, Жақсыларды жақтадым, – деп жүз жасқа дейінгі кезеңге сипаттама береді. Мəделі Жүсіпқожаұлы (1816-1888) «Келіппіз дүние деген кең сарайға» деген өлеңінде алғашқы мүшел жасқа келу баланы өзін азамат ретінде жауапкершілікті сезіну жəне т.б. қасиеттерді бойына сіңіру жасы деп дəріптейді. Əлемнің екінші ұстазы, ғұлама Əбу Насыр əл-Фараби еңбектерінде жас ерекшеліктеріне сай бала психикасының дамып, жетілуі оның тіршілік қажеттілігінен туындап отыратындығын ескертеді. Ұлы ақын Абай өзінің ұлағат пен тағлым туралы қырық бес қара сөзінің жетінші жəне оныншы қара сөздерінде адамның жас ерекшеліктеріне сай болмыс-бітімі туралы парасатты ойын жүйелеген. Жетінші қара сөзінде: «Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады: біреуі – ішсем, жесем, ұйқтасам деп тұрады. Бұлар – тəннің құмары, бұлар болмаса, тəн жанға қонақ үй бола алмайды. Һəм өзі өспейді, қуат таппайды. Біреуі – білсем екен демеклік. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дəмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, «ол немене?» «бұл немене?» деп, «ол неге үйтеді?» деп, «бұл неге бүйтеді?» деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бəрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бəрі – жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген». Оныншы қара сөзінде: «Баланың жақсысы – қызық, жаманы – күйік.... Əуелі балаңды өзің алдайсың: «Əне, оны берем, міне, мұны берем» деп. Басында балаңды алдағаныңа бір мəз боласың. Соңыра балаң алдамшы болса, кімнен көресің? «Боқта!» деп, біреуді боқтатып, «кəпір – қияңқы, осыған тимеңдерші!» деп, оны масаттандырып, əбден тентектікке үйретіп қойып, сабаққа бергенде, молданың ең арзанын іздеп, хат таныса болады деп, қу, сұм бол деп, «пəленшенің баласы сені сыртыңнан сатып кетеді» деп, тірі жанға сендірмей жат мінез қылып, осы ма берген тəлімің? Осы баладан қайыр күтесің бе?». Бала жанының зергері Ы. Алтынсарин əңгімелерінің бəрі де балалардың жас ерекшеліктеріне орай, тілі жеңіл, мазмұны тартымды, олардың жан- дүниесіне əсер етерліктей іріктелініп алынған. Осы əңгімелерде мұғалімлер мен ата-аналардың балаларды əртүрлі ізгі қасиеттерге тəрбиелеу мақсаты көзделеді. Ы. Алтынсарин қазақ балаларының ерекшеліктерін ескере отырып, олардың жан дүниесіне əсер ету арқылы еңбексүйгіш, адамгершілігі мол, зейінді де зерделі, адал да, əдепті, білімді азамат болып жетілуін көздеді. Осы биік талғамға сəйкес жас буынның қабылдау жəне жас ерекшеліктерін ескере келіп, əрі қысқа əрі нұсқа əңгімелер жазды. Мəселен, “Бақша ағаштары” əңгімесінде жас баланы жас шыбыққа теңейді. “Баланы жастан” дегендей, оның тұлға ретінде қалыптасуы тəрбиеден, əлеуметтік ортамен қарым- қатынасының үйлесімді өрілуімен, бағып қағудан, таным əрекеттерінің дамуына мүмкіндік жасаудан тұратынына анық суреттеледі. Ағартушыұстаздың «Атадан жақсы ұл туса, қар үстінде от жанар, атадан жаман ұл туса, ат үстінен ит қабар», «Адам болар баланың кісіменен ісі бар, адам болмас баланың кісіменен несі бар» деген мақалдарындағы ойлары, əлеуметтік психологияның ғылыми зерттеу нысаны болып табылатын адамаралық қатынастардың жасөспірімдердің тұлға ретінде қалыптасуына ерекше ықпалының мəні туралы ғылыми тұжырыммен өзектес келеді. Ұсынылатын әдебиеттер: Негізгі: 1. Тәжібаев Т.Т. Жалпы психология. Алматы, «Қазақ университеті», 1993. 2. Аймауытов Ж. Психология. Алматы, 1995. 3. Жарықбаев Қ.Б. Психология. Алматы, Білім, 2005. 4. Жарықбаев Қ.Б. Психология негіздері. Алматы: «Эверо», 2005. 5. Джакупов С. Психология позновательной деятельности. Алматы, 1992. 6. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2002. 7.Жақыпов С., Бердібаева С.Психологиялық зерттеу нәтижелерін статистикалық өңдеу тәсілдері. – Алматы, 1998. 8. Алдамұратов Ә. Қызықты психология. – Алматы; Қазақ Университеті, 1992. 9. Сейтәлиев Қ. Жалпы психология. Алматы, Білім, 2007. 10. Бап-Баба С. Жантану негіздері. Алматы, 2001. Қосымша: 1.Павлов И.П. Условный рефлекс. Хрестоматия по психологии. Под. ред. проф. А.В.Петровского. М.; «Просвещение», 1987. 2.Лурия А.Р. Мозг и психика. Хрестоматия по психологии. М.; «Просвещение», 1987. 3.Сеченов И.М. рефлексы головного мозга. Избр. философские и психологические произведения. М.; 1947. 4.Чуприкова Н.И. Психика и сознание как функции мозга – М.; 1985. 5.Мұқанов М. Ми және сана. ҚМБ, Алматы, 1959. 6.Мұқанов М. Жан дүниесінің сыры. ҚМБ, Алматы, 1959. 7.Шабельников В. Психика-функциялық жүйе. Алматы, 1998. 5 апта. Cабақ тақырыбы: Балалар тұлғасының даму сатылары Cабақ жоспары: 1.Э.Эриксон бойынша тұлғаның даму сатылары (фазалары) 2.Д.Б.Элькониннің жасты кезеңдерге бөлу жүйесі 3. Жетекші іс-әрекет дамудың жастық дағдарыстары және психологиялық жаңа құрылымдар Сабақ мақсаты: Балалар тұлғасының даму сатылары туралы түсінік беру. Қысқаша теориялық мәліметтер: Э.Эриксон теориясы психоанализ практикасынан туындады. Э.Эриксон тұлға құрылымын З.Фрейд сияқты «Ид, Эго, Супер Эго» инстанцияларын бөліп қарастырады. Бұл концепцияның аса маңызды ұғымдары – топтық біртектілік және «Эго» – біртектілік. Топтық біртектілік бала өмірінің алғашқы күнінен-ақ бастап тәрбие берілген әлеуметтік топқа жатқызылуы, сол топқа тән түйсінулерді жаттықтыруға негізделеніп бағытталған. «Эго» біртектілік топтық біртектілікпен параллельді түрде қалыптасады. Және адамда өсу мен даму процесінде өтетін өзгерістерге қарамастан өзінің «Меннің» үзілместігін және табандылыққа, беріктілік сезімі субъектіде пайда болады. Эго – біртектіліктің қалыптасуы адамның бүкіл өмір бойы жүреді және бірнеше кезеңдерден өтеді. Өмірлік циклдің әрбір кезеңі үшін қоғаммен берілетін негізгі специикалық мәселе тән. Бұл мәселенің шешу индивидтің қол жеткізген психомоторлық даму деңгейінде, сондай-ақ бұл индивид өмір сүретін қоғамның жалпы қоғамның рухани атмосферасына да байланысты. Әрбір мәселені шешу екі шекті полюстердің арасындағы динамикалық қатынастарды бектуге негізделеді. Тұлға дамуын – дамудың келесі кезеңдеріне өту кезінде өз мәнін жоғалтпайтын бұл екі мүмкіндіктердің күрес мәселесі. Мысалы, егер де бірінші деңгейде бала да қоршаған әлемге деген сенімсіздігі қалыптасса, онда мектеп жасында мұғалімдердің әсерімен ол бала сенім жағына қарай таңдау жасай алады. Деңгейдің әр біреуінің емес қол жеткізген тепе-теңдігі өзін Эго – біртектіліктің жаңа формасын ашумен белгілейді және аса кеңірек әлеуметтік айналаға субъектісінің қосылуына мүмкіндік ашады. Эго – біртектіліктің бір формасына өту біртектіліктің дағдарысын тудырады. Оны Э. Эриксон «Бұрылу пунктары», «прогресс пен регресс, интеграция мен тоқтапқалулардың арасындағы таңдау мезеті деп атаған». Дамудың бірінші дегейінде (оральды-сенсорлық) Эго біртектілік бірінші формасымен қалыптасуы басқалар сияқты даму дағдарысынан өтеді. Өмірдің бірінші жылының соңына қарай оның көрсеткіштері; тістердің шығуынан, жалпы қысым, өзін жеке индивид ретінде 4-дәріс тақырыбы: Э.Эриксонның эпигенетикалық даму теориясы Э.Эриксон теориясы психоанализ практикасынан туындады. Э.Эриксон тұлға құрылы Супер Эго» инстанцияларын бөліп қарастырады. Бұл концепцияның аса маңызды ұғы «Эго» – біртектілік. Топтық біртектілік бала өмірінің алғашқы күнінен-ақ бастап тәрб жатқызылуы, сол топқа тән түйсінулерді жаттықтыруға негізделеніп бағытталған. «Э біртектілікпен параллельді түрде қалыптасады. Және адамда өсу мен даму процесінде өзінің «Меннің» үзілместігін және табандылыққа, беріктілік сезімі субъектіде пайда б қалыптасуы адамның бүкіл өмір бойы жүреді және бірнеше кезеңдерден өтеді. Э.Эриксон бойынша тұлғаның өмірлік жолының деңгейлері Өмірлік циклдің әрбір кезеңі үшін қоғаммен берілетін негізгі специикалық мәселе тән қол жеткізген психомоторлық даму деңгейінде, сондай-ақ бұл индивид өмір сүретін қ атмосферасына да байланысты. Әрбір мәселені шешу екі шекті полюстердің арасынд бектуге негізделеді. Тұлға дамуын – дамудың келесі кезеңдеріне өту кезінде өз мәнін мүмкіндіктердің күрес мәселесі. Мысалы, егер де бірінші деңгейде бала да қоршаған қалыптасса, онда мектеп жасында мұғалімдердің әсерімен ол бала сенім жағына қара әр біреуінің емес қол жеткізген тепе-теңдігі өзін Эго – біртектіліктің жаңа формасын кеңірек әлеуметтік айналаға субъектісінің қосылуына мүмкіндік ашады. Эго – біртект біртектіліктің дағдарысын тудырады. Оны Э. Эриксон «Бұрылу пунктары», «прогресс тоқтапқалулардың арасындағы таңдау мезеті деп атаған». Дамудың бірінші дегейінде (оральды-сенсорлық) Эго біртектілік бірінші формасыме даму дағдарысынан өтеді. Өмірдің бірінші жылының соңына қарай оның көрсеткіште қысым, өзін жеке индивид ретінде сезінудің күшеюі, ананың кәсіби міндеттеріне жән оралуының нәтижесінде «ана - бала» диадасының әлсіреуі. Бұл дағдарыс оңайрақ өте арасындағы қатынас бірінші жаққа қарай құрылса. Бұл қатынас балаға деген күтім са нәзіктіліктің бар болуымен анықталады. Екінші деңгей (бұлшықеттік-анальдік) ерте жасқа сәйкес келеді. Ол кезде баланың м бастайды және өз тәуелсіздігін мен автономиясын ұстай алуын меңгере бастайды. Бір дербестілік, өзінділік сезімі дүниеге деген қалыптасқан сенімділікті үзбеуі керек. Бұл ануспен байланысты. Қоғам баланы тазалыққа үйретуге ерекше мән бере отырып, оны мүмкіндіктерінің меңгерілуі үшін, өзінің жаңа автономдық «Меннің» бекітілуі үшін к қылықтарын әлеуметтік жақталынбауынан өз қателеріне деген ұят, өз мүмкіндіктерін қалыптастырады. Тәуелсіздік сезімінің ұялу мен қобалжуға қарсы күресі басқа адамд алуымен өз айтқанында тұру қабілетінің арасындағы қатынасты орнатуға әкеледі. Бұл кезде дербестілік (самостоятельность) сезімі арта түседі.Және де осы кездері әлем сенімдікті үзбеу керек. Ата-аналар жағынан бақылау баланың – талап ету, иемдену ж өсетін қалауларының шектелуі арқылы ол өзінің жаңа мүмкіндіктерінің күшін тексер сақталуына мүмкіндік береді. Үшінші деңгей (локомоторлы-генитальді) бала қоршаған әлемді сапалы және белсен барысында бала өз құрдастарымен бірге өндіру процесіндегі адамдар арасындағы қар Осының нәтижесінде балада шынайы үлкендермен бірге әрекетке қосылу, кішкентай Бұл оның инициативтілігінің және белсенділігінің дамуына әсер етеді. Бұл жас кезенінде жыныстық идентификация жүреді және бала ер адам мен әйел адам формасын меңгереді. Төртінші деңгей (латентті) инфантильді сексуальдылықтың белгілі бір ұйқышылдығ шегінуімен сипатталады. Бұл деңгей балаларда еңбекқорлықпен, жаңа білімдер мен іс қажеттілігімен байланысты. Бұл кезде мектеп өзінің мақсаттарымен, өзінің жетістікте үшін «өз ішіндегі мәдениет» болып келеді. Баланың энергиясы мәдениетті (оқу, круж адамдар арасындағы қатынасты меңгеруге бағытталады. Еңбек және әлеуметтік тәжір қоршаған адамдардың мойындауын және компетенттілік сезімін алуға мүмкіндік бере болмаса, онда бала өзінің қабілетсіздігін, епсіздігін қатты уайымдайды. Компетенттіл толыққандылықсыздық сезімдері пайда болады. Бұл деңгей қауіптілігі адекватты еме сезімдерінде болады. Егер де бала өзін аса табыстырақ құрдастарымен салыстыра бас қойылған талаптарының сай келмеуі деген сезімдер туындайды. Бастауыш мектепте оқу кезеңі – бұл белгілі бір кәсіп өкілдерімен өзінің байланысын индентификацияның басталыуы. Бесінші деңгей ең терең өмірлік дағдарысты сипаттайды. Эго – біртектілік бірінші тұ өспірімдік шақта дамудың барлық өтілген дағдарыстық мезеттері қайта тұрады. Жас мәселелерге саналы түрде және қоғам мен өзіне таңдаудың дәл осы маңызды екендігі қажет. Сонда әлемге, дүниеге әлеуметтік сенім, тәуелсіздік индивидуалдылық меңгер тұтастығын қалыптастырады. Эго-біртектіліктің (идентичность) қалыптасуы жас адамға дамудың алтыншы деңгей мәні - өмірлік айырылмас серікті іздеу, басқалармен тығыз ынтымақтастықта болуды мүшелерімен жақын достық қатынастарға ұмтылу. Жас адам енді өзінің «Менін» жоғ жазғандай алдыңғы деңгейдің жетістіктері оған «тілекпен және дайындықпен өз бірте басқалармен араластыруға» мүмкіндік береді. Қоршаған адамдармен жақындасуға де тұрыстың басты модальдылықтарын толығымен меңгеру болып табылады. Бұл деңгейдің қауіпті жағы – жалғыздық, толық жақындасуды талап ететін байланыс айтуынша, бұндай бұзылыстар қиын «мінез проблемасына», психопатологияға әкелуі мораторий бұл деңгейде де жалғаса берсе, онда жақындасу сезімінің орнына өзінің іш «территориясына» ешкімді жібермей,дистанция сақтауға ұмтылады. Бұл ұмтылыстар жалғыздық және изоляция сезіміне - айнала алатындығы туралы қауіп бар. Біртектіле жеңуге махаббат сезімі көмектеседі. Э. Эриксонның айтуынша, «шынайы генитальды жасөспірімдерге емес, жас адамға қатысты айтыла алады. Және де фрейдтік өзгешелі сексуалдық құмарлық қана деп түсіндірілмеуі қажет. Оның ойынша махаббаттың ере және еңбек іс-әрекетімен ынтымақтастықтың шығармашылық атмосферасын орнату к Жетінші деңгей адамның өмірлік жолында ересек кезеңде орталық, центрлік ретінде бойынша тұлға дамуы барлық өмір бойы жалғаса береді. Тұлға дамуы басқа адамдарғ субъективті сезімдерін растайтын жанжақтағы балалардың әсері негізінде жалғаса бе басты жағымды сипаттары ретіндегі өндіргіштік пен ұрпақтың жалғасуы шығармашы әрекетінде жаңа ұрпақты тәрбиелеу туралы қамқорлықта жүзеге асады. Адам істеген кішкентай бөлшекті қосады және сол арқылы тұлғаның баий түсуіне әкеледі. Керісінше, егер де дамуда жағымсыз жағдай туындағанда өз-өзіне көп көңіл бөле бас тоқырауға және тұлғалық бос қалуларға әкеледі. Бұндай адамдар жиі кездері өздерін сияқты қарастырады. Егер де бұндай тенденцияға жағдайлар жағымды болып келсе, о психологиялық инвалидизациясы басталады. Өмірлік жолдың сегізінші деңгейі эго – біртектіліктің жаңа аяқталған формасының қ Белгілі бір жолмен адамдарға не заттарға қатысты қамқорлықты танытқан және де өм сәттіліктер мен сәтсіздіктерге бейімделген адамда ғана, балалардың ата-аналарында ж жасайтындарда ғана барлық жеті деңгейдің жемісі – тұлға тұтастығы - біртіндеп пісіп осы қалпының бірнеше құрамасын көрсетеді: бұл түсінушілік пен тәртіптің өзінің ұст болатын тұлғалық сенімділік, бұл қандай жолмен келгендігіне қарамастан өткен өмір тәртіп уайымдау ретіндегі адамдық тұлғаның постнарцисстік махаббаты және т.б. Дамудың бұл деңгейінде ақыл-парасаттылық пайда болды. Өткенге көз жүгірту: «Ме береді. Балалар және шығармашылық жетістіктер өзінің жалғасы ретінде қабылданад жоғалады. Э.Эриксон бұны өлім алдындағы өмірге қызығушылықтың шетте қалуы де Керісінше, бұндай тұлғалық интеграцияның жоқ болуы өлім қорқынышына әкеледі. Ө қалғандығын түсіну адам үмітін үзеді. Эпигенез уақытында негізгі тапсырмаларды шешуде оң және теріс тенденциялардың негізгі «рақымшылдықтарын» («добродетели») қалыптасады. Позитивті сезімдер әр у қойылатындықтан, «рақымшылдықтар» да екі полюсті болып келеді. Міне солай база қарсыласудан ҮМІТ – АЛШАҚТАНУ туындайды; автономдылық қобалжу мен ұятқа ИМПУЛЬСИВТІЛІК туындайды; инициативтілік кінәға қарсы МАҚСАТТЫЛЫҚ – А толық еместік сезіміне қарсы КОМПЕТЕНТТІЛІК – ИНЕРЦИЯ; біртектілік біртектіл БЕРІЛГЕНДІК (ВЕРНОСТЬ) – КЕТУ (ОТРЕЧЕНИЕ); жақындық жалғыздыққа қарсы ұрпақ санын көбейту өз-өзіне кетуге қарсы ҚАМҚОРЛЫҚ – БАС ТАРТУ; эго – интег қызығушылықтқа қарсы АҚЫЛ-ПАРАСАТТЫЛЫҚ – ЖЕК КӨРІНІШТІК туындайды Э.Эриксон концепциясы тұлға өмірінің эпигенетикалық концепциясы деп аталады. Э эмбриондық дамуды зерттеу кезінде қолданатындығы мәлім. Бұл принцип бойынша, жоспары бар. Бұл жалпы жоспарға негізделіп жеке бөліктер дамиды. Сонымен қатар қолайлы кезеңдері бар. Бұл барлық бөліктер дамып, функционалды тұтастықты қалып эпигенетикалық концепция жаңа құрылымдар мен формалардың пайда болуында сыр көрсетіп, сол арқылы ілімдердің преформистикасына қарсы шығады. Э. Эриксонның кезектесуі – онтологиялық жетілудің нәтижесі, бірақ та даму мазмұны адамнан ол қат нені күтетіндігімен анықталады. Э. Эриксон бойынша кез келген адам, оның қатынас деңгейлерден өте алады; осының бәрі адам өмірінің ұзақтығына байланысты. Э. Эриксон жасаған жұмысына баға бере отырып, периодизацияны тұлға теориясы ре болмайтындығын түсінген. Оның айтуынша, бұл тек осындай теорияны құрастыруды Эриксондық схемада тұлғаның даму деңгейлерінің кезектестігі көрсетілген. Э.Эриксо интенсивтілікте вариация үшін кеңістікті қалдырады. Сонымен «эпигенез схемасы ой формасын ұсынады». Қорытындылай келгенде Э.Эриксон концепциясы Кьеркегор атты философтың сөзім түсінілуі мүмкін, бірақ та басынан бастап өмір кешу керек».  Ұсынылатын әдебиеттер: Негізгі: 1. Тәжібаев Т.Т. Жалпы психология. Алматы: «Қазақ университеті», 1993. 2. Аймауытов Ж. Психология, 1995. 3. Жарықбаев Қ.Б. Психология. Алматы, Білім, 2005. 4. Жарықбаев Қ.Б. Психология негіздері. Алматы: «Эверо», 2005. 5. Джакупов С. Психология позновательной деятельности. Алматы, 1992. 6. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2002. 7.Жақыпов С., Бердібаева С. Психологиялық зерттеу нәтижелерін статистикалық өңдеу тәсілдері. – Алматы, 1998. 8. Алдамұратов Ә. Қызықты психология. – Алматы; Қазақ Университеті, 1992. 9. Сейтәлиев Қ. Жалпы психология. Алматы, Білім, 2007. 10. Бап-Баба С. Жантану негіздері. Алматы, 2001. Қосымша: 1.Павлов И.П. Условный рефлекс. Хрестоматия по психологии. Под. ред. проф. А.В.Петровского. М.; «Просвещение», 1987. 2.Лурия А.Р. Мозг и психика. Хрестоматия по психологии. М.; «Просвещение», 1987. 3.Чуприкова Н.И. Психика и сознание как функции мозга – М.; 1985. 4.Шабельников В. Психика-функциялық жүйе. Алматы, 1998. 5.Тинберген Н.Поведение животных.-М; 1985. 6.Фрейд З. Психология бессознательного. –М.;Просвещение,1989. 7.Выготский Л.С. Поведение животных и человека. В кн: Развитие психических функций. М., изд. АПН.РСФСР, 1996. 8.Леонтьев А.Н.Проблемы развития психики. Изд. 3-е. Изд-во МГУ, 1972. 9.Войтонис Н.Ю. Предистория интеллекта.Хрестоматия по психологии. М., «Просвещение»,1977. 6 апта. Cабақ тақырыбы: Балалардың мектепке дайындығының психологиялық ерекшеліктері Cабақ жоспары: 1. «Оқуға дайындық» түсінігі 2. Дене дайындығы 3. Психологиялық дайындығы 4. Жеке тұлғалық дайындық Сабақ мақсаты: Психология ғылымының даму, қалыптасу тарихынан мағлұмат беру. Қысқаша теориялық мәліметтер: Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесін реформалау барысында әрбір баланы мектептегі оқу және әлеуметтік ортаға еркін бейімделе алатындай жағдай жасау аса маңызды міндет. Демек, қазіргі талап бойынша мектептің бірінші сыныбына келетін балалардың физиологиялық жағынан мықты, адамгершілік, мәдениеттілік, еңбексүйгіштік қасиеттері мол, ерік- жігері күшті, жұмыс қабілеттеріне ие, білімге қызығушылық сипаттары мол болуы қажет. Сондықтан да мектеп пен мектепке дейінгі мекеменің, ата- аналардың басты міндеті - баланы мектептегі оқуға, мектеп өміріне даярлау. Мектепке алғаш бару - бала өміріне үлкен жаңалық, өзгеріс енгізеді, қоғамдағы жаңа орынға көшуі мен өсіп-жетілуінің бір бастамасы. Баланы мектепке дайындау дегенде көптеген ата-аналар балаға әріптерді және санауды үйретумен ғана шектеледі. Әрине баланың оқуға дайындығын ақыл- ойының даярлығымен ғана шектеліп қоймай, оның оқуға психологиялық жағынан даярлауды қарастыру қажет. Яғни, бұл баланың мотивациялық- қажеттілік және психикалық үрдістерінің дамуы оқуда, қарым-қатынаста қиындыққа кезікпеуіне мүмкіндік береді. Бұл қауырт кезеңде мектеп бірінші күннен бастап оқушыға бірнеше талаптар қойып және баланы ұқыптылық пен зейінділікке тәрбиелейді. Сондықтан да балалар оқу ісіне машықтануға, қимыл-әрекетерінің ықтиярлы басқарылуы қабілетін, ақыл-ой еңбегін, мақсаткерлігін, дағдысын қалыптастыруға аса көңіл бөлінеді. Бүгінгі күнде «мектептегі оқуға дайындық» ұғымы комплексті және баланың барлық өмірінің сферасын қамтиды. Мектепке дейінгі баланың өмірінде әлеуметтік, психологиялық жағынан және физиологиялық жағынан да қиын кезең.Бұл кезеңде мектеп өмірімен танысады, әлеуметтік ортасы өзгеріп және оқушының жаңа әлеуметтік рөлін меңгере бастайды. Белгілі орыс психологтары А.Н. Леонтьев, А.В. Запорожец, А.А. Люблинская мектепке даярлау ұғымына баланың оқу тапсырмаларын түсінуін,әрекеттерді орындау тәсілдерін меңгеруін, ерік қасиеттерінің дамуын, өзін-өзі бақылау және өзін-өзі бағалау дағдыларын, мұғалімді тыңдау, материалды еске сақтау біліктілігін жатқызады. Е.Е. Кравцова мектептегі оқуға психологиялық даярлығы бұл баланың дамуында «қарым-қатынас» негізгі ролді атқарады деген тұжырымға келді. Ал Л.И. Божович мектепке келетін баланың таным қызығушылықтары дамыған, әлеуметтік ортаға ене алу біліктілігі және оқуға деген ынтасы болу қажет деген пікірге келді. Р.В. Овчарова тұжырымдамасында, мектептегі оқуға дайын бала өзінің әрекеттерін жоспарлап және бақылай алады,қоршаған дүниенің заңдылықтарын,заттардың жасырын қасиетін бағдарлайды,оларды өз әрекеттерінде қолдана алады,басқа адамды тыңдай біледі және логикалық ойлау тәсілдерін орындай алу біліктілігін жатқызады. Алайда, мектепке даярлау мәселесі Қазақстан ғалымдары Б. Баймұратова, Қ. Сейсенбаев, Н. Айғабылов, Б. Дабылова еңбектерінде біршама зерттелгені белгілі. Дегенмен, мектептегі оқуға даярлау мәселесі әліде өзекте мәселелердің бірі болып қала бермек. Мектепке психологиялық даярлықты жүзеге асыру ісін ғалымдар түрліше жіктейді. И. Шванцар, Л.И. Божович зерттеулеріне сүйене отырып, мектепке даярлықты жүзеге асыру ісін үш бағытта жүргізу қажет деп тұжырымдайды. Ал Е.Е. Кравцова мектепке даярлықтың төрт бағытын қарастырды: 1 бағыт - балаларды мектептегі оқуға қажетті нақты іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру; 2 бағыт – мектеп жасына дейінгі кезеңнің аяғында байқалатын жаңа құрылымдар мен бала психикасындағы өзгерістерді зерттеу; 3 бағыт - оқу әрекеттерінің алғы шарттары; 4 бағыт - баланың берілген ережелер мен ересектер талабына саналы түрде бағыну іскерлігі. Демек, баланы мектепке психологиялық жағынан даярлау тақырыбын зерттеп жүрген психологтер (В.В. Холмовский, Л.А. Венгер, Н.И. Непомнящая т.б.) даярлықтың төменгі бағыттарын бөліп көрсетті: 1. Ақыл-ойының даярлығы. Бұл мектепке дейінгі баланың білімі және біліктілігі. Кез-келген бала жазып және санаумен ғана шектеліп қана қоймай, ең маңыздысы салыстыра білуді,талдауды, ойлай білуді, өздігінен қорытынды жасай білуі тиіс. Көрнекі -әрекеттік ойлау қабілеттілігі жоғары бала көрнекі үлгімен жұмыс істегенде,заттардың кейпімен, мөлшерін ұйқастырғанда, қойылған міндеттерді шешуде тиімді әрекеттердің барлық түрін орындап шығады. Сонымен бірге баланың сөйлеу тілінде кемістіктің болмауы және өзіне сөйлеген сөздің мағынасын түсініп,өзінің ойын жеткізе алуы қажет. Бала өзбетімен сөйлем құрастырып, ұқсас дыбыс тіркестерін анық айта алуы маңызды. Әрбір бала әңгімені құрастырумен қатар әрі бала заттарды, суреттерді, әрекетттерді бейнелеп және оның мазмұнын айтып беруі қажет. Яғни, баланың сөздік қорының мөлшері, таным үрдістерінің даму деңгейі, логикалық операцияларды орындай алуы, баланың оқуда білімді табысты меңгеруінің негізі болып табылады. 2. Биологиялық кемелденуі. Мектептегі оқу әрекеті - бұл ағзаның барлық жүйелерінің қатты жұмыс істеуін қажет ететін үрдіс. Баланың ағзасында жаңа ережелер мен іс- әрекеттерге үйрену өзгерістер туғызады. Оқушы мектептің талаптарын орындап, жаңа күн режиміне, сабақтарда тәртіп сақтап отыруыға дағдылануы қажет. Алайда кез-келген баланың денсаулық жағдайы мұндай өзгерістерге бірден бейімделе алмайды. Сондықтан баланың денсаулық жағдайы (дене салмағы, бойының ұзындығы т.б.) нормадағы 6-7 жасар баланың дене көрсеткіштеріне сәйкес болуы тиіс. Сонымен бірге көру ,есту, моторикасының дамуы және жүйке жүесінің физиологиялық жағдайын жатқызуға болады. 3. Жеке басының қалыптасуы мен әлеуметтік даярлығы. Мектепке келген бала оқимын деген ниетпен мектеп табалдырығын аттайды. Бірақ кейде бала оқуға барғым келеді дегенмен, оның мотиві әртүрлі болады. Біреуі мектепте көп бала бар және онда көңілді десе, біреуі партаға отырғысы келгендіктен мектепке баруы мүмкін. Алайда мұндай ықыласпен мектепке келген балалар, біраз уақыттан кейін мектептің қатал тәртібіне және күнделікті оқу сабақтарына шыдай алмайды. Жалпы, бала оқу үрдісінің өзіне қызығуы қажет. Сонда ғана бұл баланың таным қызығушылықтарының дамуына, жаңа білім алуына мүмкіндік жасайды. Сонымен бірге бала мұғалімдермен, балалармен қарым-қатынас жасау үшін қажетті қасиеттердің қалыптасуы аса маңызды. Яғни, оқу әрекеті ұжымдық сипат болғандықтан, әрбір бала құрдастарымен қарым-қатынас жасай алуға, бірге жұмыс істеуге дағдылануы керек. Кейбір балалар жаңа ұжымға тез еніп, балалармен тез тіл табысып кетеді. Ал кейбіреулері көпке дейін құрбыларымен тез тіл табыса алмағандықтан, ұжымнан тыс қалып, жалғыз жүреді. Сондықтан баланың ұжымда өзіне тиісті орын алуы, оның қарым- қатынасына әсер етеді. Сөйтіп берілген құраушылар баланың басқалармен қарым-қатынас арқылы мектепте оқытуға, мектеп оқушысының рөлі арқылы балалар тобымен ойлау дайындығын дамытады. 4. Ерік сапаларының қалыптасуы мен эмоционалдық даярлығы. Бұл баланың шешім қабылдай алып, мақсат қоя білуі. Сонымен бірге баланың әрекеттерді жоспарлап, олардың орындалуын жүзеге асыруда күш жұмсай білуі, қиындықтарды жеңуі баланың психологиялық үрдістердің қалыптасуына ықпалын тигізеді. Егер баланың мектептегі оқуға дайындығы осы бағыттармен ұштасып жатса, баланың оқуға тез бейімделіп, жақсы оқып кетуіне мүмкіндік туғызады. Мектепке дейінгілердің негізгі іс-әрекеті ойын болғандықтан, оларға бірден оқу әрекетіне ауысу біршама қиындықтар туғызады. Мектеп табалдырығын алғаш аттаған бала педагогтармен және балалармен кезіккенде мазаланады, оқу үрдісінің өзіне жағымсыз эмоция сезініп, қорқыныш пайда болады. Осыдан келе нашар оқитын балалар және екінші жылға қалып қоятын балалар пайда болады. Сонымен бірге баланың көңіл-күйінің болмай, себепсізден жиі ауыруы мектеп неврозы сипатында көрінеді, яғни мектепті еске алса болғаны жылап, уайымдайды. Сөйтіп, мектеп бала үшін стрессогендік факторға айналып, денсаулығының нашарлауына әкеліп соғады. Австрия ғалымы Г. Эберлейн өзінің «Дені сау балалардың қорқынышы» атты еңбегінде «Кейбір балалар алдағы болатын жағдайлардан үрейленеді, олар үнемі «мектепте мұғалім берген тапсырманы орындай алмай қаламын ба?» деген қорқынышпен жүреді», - дейді. Жалпы, тәжірибеге сүйенетін болсақ, баланың оқығысы келмеуі мына жағдайларға байланысты болады: 1. Мектеп алдындағы қорқыныш. Бұл баланы бағындыру, әрекеттерді орындату мақсатымен қорқынышты үйде қалыптастырады; («Мектепке барасың сонда саған көрсетеді»); 2. Оқу үрдісінде және қарым-қатынаста қиындыққа кезігуі; 3. Мектептің өміріне бейімделе алмауы; 4. Мектептің өмірінің шынайлылық қиындығымен кезіккенде, баланың көңілінде мектепке деген жағымсыз қатынастың пайда болуы; 5. Мұғалімнің өзіне тән психологиясына үйрене алмау. Яғни, осы кезде әрбір ата-ана өзінің баласына мектеп туралы қажетті мағұлматтарды айтып, баланың мектепке деген жағымды қатынас және сенімділік сезімін қалыптастыра отырып тәрбиелеу керек. Ең бастысы баланы жолдастарымен қарым-қатынас жасай алуға, басқа баланың ойымен санасуға үйрету болып табылады. Мектеп өмірі баладан эмоциональдық тұрақтылықты талап етеді Оқушылар арасында келіспеушіліктер, реніштер және конфликтік жағдайлар жиі кездеседі. Әсіресе ерке балалар мұғалімнің ескертулерін ауыр қабылдайды, яғни мектепке барудан бас тартады, жылайды және т.б. әрекеттер арқылы көрінеді. Баланың өз бетімен шешім қабылдай алатындай және еріктілікті дамытуға жағдайлар жасап және бір жұмысты аяқтамай келесі жұмысқа кірісуіне рұқсат етпей, кез-келген істі аяғына дейін жеткізуге үйрету керек. Швейцар психологы Ж. Пиаженің пікірінше «Баланың мектептегі оқуға дайындығының ең жоғары деңгейі бұл баланың кеңістікте және уақытта бағдарлай алып, өзін басқа адамның позициясында сезіну біліктілігінің қалыптасуы», - деген. Яғни, мект?