Основы медицинской терминологии PDF

КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ МЕДИЦИНСКИЙ УНИВЕРСИТЕТим. С.Д.АСФЕНДИЯРОВА Татаренко Т.Д., Лисариди Е.К. Основы медицинской терминологии Учебное пособие для студентов медицинских факультетов Алматы, 2024 г....

КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ МЕДИЦИНСКИЙ УНИВЕРСИТЕТим. С.Д.АСФЕНДИЯРОВА Татаренко Т.Д., Лисариди Е.К. Основы медицинской терминологии Учебное пособие для студентов медицинских факультетов Алматы, 2024 г. 1 УДК 61 ББК 5 Т23 ISBN 978-601-246-791-8 Рецензенты: Цой А.А., профессор кафедры языковых дисциплин КазНМУ, д.п.н. Амирова Ж.Г., доцент КазУМОиМЯ, к.ф.н. Основы медицинской терминологии. Составители: Т.Д.Татаренко, Е.К.Лисариди – Алматы, 2024 – 204 с. Профессионально ориентированная дисциплина «Основы медицинской терминологии» является неотъемлемым элементом обучения студентов, обучающихся по специальности «Общая медицина», «Педиатрия» и «Стоматология». Усвоение этой дисциплины в рамках базового медицинского образования на 1 курсе способствует подготовке студентов второго и третьего уровней высшего образования и в конечном итоге формированию терминологически грамотного врача, его профессиональной языковой культуре. Данное пособие имеет четкую терминоведческую направленность. Преподавание элементов латинской грамматики последовательно ориентировано на преподавание основ медицинской терминологии. Студенты обучаются тем знаниям-умениям, которые необходимы главным образом для номинации – обозначения латинскими терминами специальных понятий в различных дисциплинах медико-биологического и медицинского характера. Учебное пособие составлено в соответствии с ОП и тематическому плану по латинскому языку. Содержание пособия распределено по трем разделам, каждый из которых посвящен одной терминосистеме: 1. Анатомо- гистологическая терминология. 2. Клиническая терминология. 3. Фармацевтическая терминология. По всем разделам представлена максимально обширная лексика, которая определяет практическую работу будущего медика. Структурная единица пособия – занятие. Оно строится по однотипной схеме: 1. Грамматический материал. 2. Задания на закрепление. 3. Лексический минимум. Утверждено на заседании AC КазНМУ им.С.Д.Асфендиярова Протокол № 6 от 24.01.2024г. 2  1. Латинский алфавит 1. Латын әліпбиі Латинский алфавит состоит из 25 букв Латын әліпбиі 25 әріптен тұрады Написание Название Написание Название Жазылуы Аталуы Жазылуы Аталуы Aa a Nn эн Aa a Nn эн Bb бэ Oo о Bb бэ Oo о Cc цэ Pp пэ Cc цэ Pp пэ Dd дэ Qq ку Dd дэ Qq ку Ee э Rr эр Ee э Rr эр Ff эф Ss эс Ff эф Ss эс Gg гэ Tt тэ Gg гэ Tt тэ Hh ха Uu у Hh ха Uu у II и Vv вэ II и Vv вэ Jj йот Xx икс Jj йот Xx икс Kk ка Yy игрек Kk ка Yy игрек Ll эль Zz зэта Ll эль Zz зэта Mm эм Mm эм Чтение гласных букв Дауыс тыәріптердің оқылуы. В отличии от русских никакие латинские согласные «у» – игрек, немесе «ипсилон» тек грек тілінен енген перед звуком [е] не смягчаются. Е е читается как [э]: vértebra сөздерде, көбінесе тудырышы жұрнақтарда кездеседі. [вэ́ртэбра] – позвонок, mediánus [мэдиа́нус] – срединный, Мысалы: hýpo – hypotonía artéria [артэ́риа] – артерия. I i читается как [и]: inférior [инфэ́риор] – нижний, “j” - йота [й] әріптір кестерімен қолданылады intérnus [интэ́рнус] – внутренний. ja [я, йа] jánua В начале слова или слога перед гласным i читается как je [е, йэ] jécur [й]: iuguláris [югуля́рис] – яремный, iunctúra [юнкту́ра] – jo [ё, йо] májor соединение, máior [майор] – большой. В современной ju [ю, йу] júgulum медицинской терминологии вместо i используется j – йот: juguláris, junctúra, májor. “j” әрпі грек тіліндегі сөздерде жазылмайды, себебі [й] дыбысы Буква j не пишется только в словах, заимствованных бұл тілде болмаған: iatría [иатрия], iódum [иодум] 3 из греческого языка, т.к. в нем не было звука [й]: iatría “і”–әріпі сөздің басында немесе буында дауысты әріптің [иатри́я] – врачевание, iódum [ио́дум] – йод. алдында [й] дыбысын береді. Для передачи звуков [йа], [йо], [йэ], [йу] пользуются Медициналық терминологияда “j” әріпінің орнына “і” сочетаниями букв ja, jo, je, ju. қолданылады. Y y читается как [и] и употребляется только в словах juguláris – iuguláris греческого происхождения: týmpanum [ти́мпанум] – junctúra – iunctúra барабан, gýrus [ги́рус] – извилина мозга. Кроме простых гласных [а], [е], [i], [o], [u], в Дифтонгтар: 2 дауысты әріптің дыбысы. латинском языке существовали также двугласные звуки – ae [э] vértebrae дифтонги ae, oe, au, eu. oe [ө] oedéma Ае = [э]: vértebrae [вэ́ртэбрэ] – позвонки, peritonaéum au [ау] áuris [пэритонэ́ум] – брюшина. еu [эу] pléura Ое = [э]: oedéma [эдэ́ма] – отек, oesóphagus [эзо́фагус] Егер ае және ое тіркестері бір буынға жатпаса, дифтонг деп пищевод. аталмайды, онда е әріпінің үстіне (¨) таңба қойылып, әрбір Если в сочетаниях ае и ое гласные относятся к разным дыбыс жеке оқылады: аё [аэ], оё [оэ] díploё, áёr; слогам, т.е. не составляют дифтонга, то над е ставится знак разделения (..) и каждый звук произносится раздельно: Дауыс сыздардың оқылу ерекшеліктері. díploё [ди́плоэ] – губчатое вещество плоских костей черепа, áёr [а́эр] – воздух. a, o, u алдында, дауыссыздардың алдында, сөздің Au = [ау]: áuris [а́урис] – ухо. соңында [к] деп оқылады Eu = [эу]: pléura [пле́ура] – плевра. С әрпі - e, i, y, ае, ое, алдында [ц] деп оқылады. Особенности чтения согласных Буква с читается двояко: как [к] или [ц]: Мысалы: cáput, cósta, Сúprum, tinctúra, lac; incisúra, су́сlus, как [к] перед а, о, u, перед всеми согласными и в конце слова; caécus, coéliac как [ц] перед e, i, y, перед ае, ое. Например: cáput [ка́пут] – голова H h [h] homo қазақ тіліндегі h әрпі сияқты оқылады. incisúra [инцизу́ра] – вырезка crísta [кри́ста] – гребень K k [k] дыбысы [э] және [u] дыбыстарының алдында coccygéus [кокцигэ́ус] – копчиковый оқылады, негізінен өте сирек кездеседі және латын тіліне жатпайтын сөздерде қолданылады: Keratinósus, kyphósis. H h = украинский [г]: hómo [го́мо] – человек. 4  К k встречается очень редко, в основном в словах не Ережеден тыс сөздер: латинского происхождения, когда нужно сохранить звук [к] Kálium [ка́лиум] арабша калий перед [э], [и]: kyphósis [кифо́зис], kinetocýtus [кинэтоци́тус] Vikasólum, Кanamycínum, Кalanchóё. – кинетоцит – подвижная клетка. L l – жұмсақ оқылады: lábium, lumbális, glucósum. L l принято читать всегда мягко: lábium [ля́биум] – губа, lumbális [люмба́лис] – поясничный, pelvínus S s – әріпінің дыбысы [пэльвинус] – тазовый. - дауыстының арасында, дауыстымен «m», «n» арасында S s имеет двоякое чтение – [с] или [з]. Как [з] читается немесе в положении между гласными: incisúra [инцизу́ра] – - «m», «n» мен дауыстының арасында [з] деп оқылады. вырезка, vésica [вэ́зика] – пузырь. В остальных случаях - қалған жағдайларда [с] деп оқылады. читается как [с]: súlcus [су́лькус] – борозда. Мысалы: vása, rósa, ménsa, organísmus; Удвоенное ss = [с]: fóssa [фоса] – яма, óssa [оса] – кости. Қосарланған ss [с]: fossa, ossa. В положении между гласными и согласными m, n в словах греческого происхождения s читается как [з]: Q q әрпі тек u әрпімен тіркеседі. qu [кв] – áqua, quardrátus, chiásma [хиа́зма] – перекрёст, platýsma [пляти́зма] – squáma. подкожная мышца шеи. Х х = [кс]: rádix [ра́дикс] – корень, extrémitas X x – [kc] деп оқылады: rádix, extrémitas. [экстре́митас] – конец. Z z встречается в словах греческого происхождения и Z z грек тілінен шыққан сөздерде кездеседі де [з] дыбысын читается как [з]: zygomáticus [зигома́тикус] – скуловой. береді. Мысалы: zygomáticus; zonále. Qu, qu = [кв]: squáma [сква́ма] – чешуя, quadrátus [квадра́тус] – квадрат. Әріптіркестері: ngu читается двояко: перед гласными как [нгв], перед дауыстының алдында [нгв] деп оқылады. согласными – [нгу]. ngu - Например: língua [ли́нгва] – язык дауыссыздың алдында [нгу] деп оқылады. língula [ли́нгуля] – язычок Мысалы: língua, sánguis, língula, ángulis. Сочетание ti перед гласными читается как [ци]: rotátio ti – дауыстының алдында [ци] деп оқылады: rotátio, articulátio, [рота́цио] – вращение, eminéntia [эминэ́нциа] – возвышение. eminéntia; Но ti перед гласными в сочетаниях sti, xti, tti читается как [ти]: ti – тіркесі дауыстының алдында s, x, t әріптерінен кейін келсе, óstium [о́стиум] – отверстие, вход; míxtio [ми́кстио] – смесь. онда [ти] болып оқылады: óstium, míxtio. 5  Буквосочетание sch читается как [сх]: os íschii [ос и́схии] – sch тіркесі [cx] болып оқылады. седалищная кость. Мысалы: ischium, ischiadicus. В словах греческого происхождения встречаются Грек тілінен шыққан сөздерде диграфтар кездеседі: ch, ph, rh, диграфы ch, ph, rh, th. Каждый диграф читается как один звук th. Әрбір диграф бір ғана дыбыс пен оқылады, яғни ch - [х], ph ch - [х], ph - [ф], rh - [р], th - [т]: chórda [хо́рда] – хорда, phálanx - [ф], rh - [р], th - [т]. [фа́лянкс] – фаланга, thórax [то́ракс] – грудная клетка, rháphe Мысалы: chórda, phálanx, thórax, rháphe. [ра́фэ] – шов. Тапсырма №1 Задание №1 1. Дауыстыларға көңіл аударыңыз: 1. Прочитайте. Обратите внимание на гласные: apertúra тесік (апертура, отверстие); átlas ауыз омыртқа (атлант); apertúra апертура, отверстие; átlas атлант; artéria артерия; artéria артерия (артерия); abdómen іш (живот); fóvea шұңқырша abdómen живот; fóvea ямка; mínor малый; fíbula малоберцовая (ямка); mínor кіші (малый); fíbula кіші жілік (малоберцовая кость; fémur бедренная кость; tíbia большеберцовая кость; régio кость); fémur ортан жілік (бедренная кость); tíbia үлкен жілік область; hépar печень; inférior нижний; antérior передний; (большеберцовая кость); régio аймақ (область); hépar бауыр frontális лобный; membrána перепонка; húmerus плечевая кость; (печень); inférior төменгі (нижний); antérior алдыңғы (передний); úlna локтевая кость; ampúlla ампула; gingíva десна. frontális маңдайлық (лобный); membrána жарғақ (перепонка); 2. Обратите внимание на диграфы и дифтонги: cóstae húmerus тоқпан жілік (плечевая кость); úlna шынтақжілік рёбра; vértebraе позвонки; haéma кровь; oеsóphagus пищевод; (локтевая кость); ampúlla ампула; gingíva қызылиек (десна). сaécus слепой; auriculáris ушной; pléurа плевра; сórpus vésicaе 2. Диграфтар мен дифтонгтарға көңіл аударыңыз: cóstae urinárіaе тело мочевого пузыря; díplоё диплоэ; aponeurósis қабырғалар; vértebraе омыртқалар; haéma қан; oеsóphagus өңеш; апоневроз; áёr воздух; pseudomembrána ложная перепонка; сaécus соқыр; auriculáris құлақтық; pléurа плевра (өкпеқап); uropoёticus мочеобразующий; oеdéma отёк; áuris ухо; aurícula сórpus vésicaе urinárіaе қуықтыңденесі; díplоё диплоэ; ушная раковина; régio glutaéa ягодичная область; aponeurósis апоневроз; áёr ауа; pseudomembrána жалғанжарғақ; haemаtopoёticus кровеобразующий; cаudális хвостовой; uropoёticus несептүзуші; oеdéma ісік; áuris құлақ; aurícula neurocránium мозговой череп; dýspnoё одышка. құлақша; régio glutaéa бөксеаймағы; haemаtopoёticus қантүзгіш; 3. Прочитайте. Обратите внимание на двоякое чтение с: сórpus cаudális құйрықтық; neurocránium мисауыт; dýspnoё ентікпе. тело; cóllum шея; cáput голова; ócciput затылок; trúncus дно; 3. С – әріпінің екі түрлі оқылуына көңіл аударыңыз: cávitas полость; fácies поверхность, лицо; scápula лопатка; сórpus дене; cóllum мойын; cáput бас; ócciput шүйде; trúncus дің; claviculáris ключичный; skéleton скелет; cérebrum большой cávitas қуыс; fácies бет; scápula жауырын; claviculáris бұғаналық; (головной) мозг; accessórius добавочный; os sácrum кресцовая skéleton қаңқа; cérebrum үлкенми; accessórius қосалқы; os sácrum 6 кость, крестец; vértebrae sacráles кресцовые позвонки; vértebrae сегізкөз; vértebrae sacráles сегізкөзомыртқалары; vértebrae cervicáles шейные позвонки; os cóccygis копчиковая кость, cervicáles мойыномыртқалары; os cóccygis құйымшақ; músculus копчик; músculus мышца; cruciátus крестообразный; sáccus бұлшықет; cruciátus кресттәрізді; sáccus lacrimális көзжас қабы; lacrimális слёзный мешок; cávum cranii полость черепа; cóndylus cávum cranii бассүйекқуысы; cóndylus айдаршық; cartilágo мыщелок; cartilágo хрящ; bíceps двуглавая мышца; súlcus шеміршек; bíceps екібасты; súlcus palatínus таңдайлық жүлге; palatínus нёбная борозда; súlci palatínі нёбные борозды; céllula súlci palatínі таңдайлық жүлгелер; céllula ұяшық, жасуша; ячейка, клетка; forámina nutrícia питательные отверстия. forámina nutrícia қоректіктесіктер. 4. Прочитайте. Объясните чтение i, j: іntérnus внутренний; 4. і, j әріптерінің оқылуын түсіндіріңіз: intestínum кишка; iáter (греч.) врач; ligaméntum связка; páries іntérnus ішкі; intestínum ішек; iáter (грекше) дәрігер; ligaméntum inférior нижняя стенка; juguláris (iugularis) ярёмный; ilíacus байлам; páries inférior төменгіқабырға; juguláris (iugularis) подвздошный; canális palatínus májor (maior) большой нёбный мойындырықтық; ilíacus мықындық; canális palatínus májor канал; tubérculum május (maius) малый бугорок; jejúnum (maior) таңдайлық үлкен өзек; tubérculum május (maius) (ieiunum) тощая кишка; fóssa infratemporális подвисочная ямка. кішітөмпешік; jejúnum (ieiunum) ащыішек; fóssa infratemporális 5. Прочитайте. Объясните чтение s, ss: самайастышұңқыры. os кость; mesentérium брыжейка; sínus синус, пазуха; súlcus sinus 5. s, ss әрпінің оқылуын түсіндіріңіз: transvérsі борозда поперечного синуса; sigmoídeus os сүйек; mesentérium шажырқай; sínus синус (қойнау); súlcus сигмовидный; canális hypoglossális подъязычный канал; fissúra sinus transvérsі көлденең қойнаудың жүлгесі; sigmoídeus щель; impréssio вдавление; séptum nási перегородка носа; pars сигматәрізді; canális hypoglossális тіластыөзегі; fissúra саңылау; petrósa каменистая часть; chiásma перекрёст; básis cránii impréssio батыңқы; séptum nási мұрынның қалқасы; pars petrósa основание черепа; procéssus transvérsus поперечный отросток; тастыбөлік; chiásma түйісу; básis cránii бассүйектіңнегізі; dens incisívus резцовый зуб, резец; segméntum сегмент; platýsma procéssus transvérsus көлденеңөсінді; dens incisívus күректіс; подкожная мышца шеи; mucósus слизистый; mesogástrium segméntum сегмент; platýsma мойынның теріастылық средняя часть живота; nasolacrimális носо-слёзный; incisúra бұлшықеті; mucósus шырышты; mesogástrium құрсақ; вырезка; stérnum грудина; fóssa ямка; círculus venósus венозный nasolacrimális мұрынкөзжастық; incisúra тілік; stérnum төс; fóssa круг. шұңқыр; círculus venósus веналық айналым. 6. Прочитайте. Обратите внимание на чтение х, s: áxis ось, 6. x, z әріптерінің оқылуына көңіл аударыңыз: II шейный позвонок; índex указательный палец; extérnus áxis біліктік омыртқа; índex сұқсаусақ; extérnus сыртқы; наружный; maxilláris верхнечелюстной; déxter правый; lárynx maxilláris жоғарғы жақсүйектік; déxter оң; lárynx көмей; pléxus гортань; pléxus сплетение; maxílla верхняя челюсть; os cóxae өрім; maxílla жоғарғы жақсүйек; os cóxae жамбассүйек; тазовая кость; extrémitas конец; rádix корень; véna ázygos extrémitas шеті; rádix түбір; véna ázygos сыңар вена; strátum непарная вена; strátum zonále поясной слой; zóna orbitális zonále белдеулік қабат; zóna orbitális көзұялық аймақ; trapézius трапециялық; zygomáticus бет сүйектік; 7 глазничная зона; trapézius трапециевидный; zygomáticus скуловой. 7. qu және ngu тіркестеріне көңіл аударыңыз: 7. Прочитайте. Обратите внимание на qu и ngu: quadrátus шаршы; squáma occipitális шүйделік қабыршақ; lámina quadrátus квадратный; squáma occipitális затылочная чешуя; quadrigémina төртжұптытабақша; línea oblíqua қиғаш сызық; lámina quadrigémina четырёхпарная пластинка; línea oblíqua vértebra quínta V омыртқа; língua тіл; língula тілшік; sublinguális косая линия; vértebra quínta V позвонок; língua язык; língula тіластық; ángulus бұрыш; inguinális шап; únguis тырнақ; язычок; sublinguális подъязычный; ángulus угол; inguinális squamósus қабыршақты; aquaedúctus суқұбыры. паховый; únguis ноготь; squamósus чешуйчатый; aquaedúctus 8. ti тіркесіне көңіл аударыңыз: водопровод. intestínum ішек; articulátio буын; periodóntium периодонт; 8. Прочитайте. Обратите внимание на ti: supinátio супинация; eminéntia томпақ; spátia intercostália intestínum кишка; articulátio сустав; periodóntium периодонт; қабырғааралық кеңістік; óstium тесік; digéstio асқорыту; supinátio супинация; eminéntia возвышение; spátia intercostália substántia spongiósa кеуекті зат; mediástinum көкірек аралық; межрёберные промежутки; óstium устье; digéstio пищеварение; 9. Диграфтар мен әріптіркестеріне көңіл аударыңыз: substántia spongiósa губчатое вещество; mediástinum dúctus cholédochus жалпы өт түтігі; dúctus thorácicus кеуделік средостение. түтік; núcha желке; línea núchae supérior желкeлік жоғарғы 9. Прочитайте. Обратите внимание на диграфы: сызық; thyr(e)oídeus қалқанща; thórax кеуде, (кеуде торы); os dúctus cholédochus общий желчный проток; dúctus thorácicus sphenoidále сына тәрізді сүйек; os scaphoídeum қайық тәрізді грудной проток; núcha выя; línea núchae supérior верхняя выйная сүйек; os íschii шонданай сүйек; incisúra ischiádica májor линия; thyr(e)oídeus щитовидный; thórax грудная клетка; os шонданайлық үлкен тілік; tubérculum pharyngéum sphenoidále клиновидная кость; os scaphoídeum ладьевидная жұтқыншақтық томпақ; brónchus бронх; sphíncter сфинктер; кость; os íschii седалищная кость; incisúra ischiádica májor splanchnológia сплонхнология; sectiónes hypothalámiсi большая седалищная вырезка; tubérculum pharyngéum гипоталамус тыңкесінділері; véna saphéna теріасты венасы; глоточный бугорок; brónchus бронх; sphíncter сфинктер; hemisphaérium жартышар; labyrínthus ethmоidális splanchnológia сплонхнология; sectiónes hypothalámici разрезы торлылабиринт; fóssa hypophysiális гипофиздік шұңқыр; trúncus гипоталамуса; véna saphéna подкожная вена; hemisphaérium brachiоcephálicus иық–бас діңі; phalánges бақайшақтар; полушарие; labyrínthus ethmоidális решётчатый лабиринт; fóssa sýmphysis симфиз; synchondrósis синхрондроз; artéria hypophysiális гипофизарная ямка; trúncus brachiоcephálicus ophthálmica көз артериясы; nódus lympháticus лимфатүйіні; плече-головной ствол; phalánges фаланги; sýmphysis симфиз; spinothalámicus жұлын-таламустық; aquaеdúctus mesencéphali synchondrósis синхрондроз; artéria ophthálmica глазная артерия; ортаңғы мидың су құбыры; cávum subarachnoidále мидың торлы nódus lympháticus лимфатический узел; spinothalámicus спино- қабық астылық қуысы; pars sympáthica симпатикалық бөлік; таламический; aquaеdúctus mesencéphali водопровод среднего kyphósis кифоз; thýmus тимус. мозга; cávum subarachnoidále подпаутинноая полость; pars 8 sympáthica симпатическая часть; kyphósis кифоз; thýmus тимус 10. Грек тіліндегі сөз алды қосымшалармен түбір сөздерге (вилочковая железа). көңіл аударыңыз: systéma система; syndesmósis синдесмоз 10. Прочитайте. Обратите внимание на греческие приставки (сүйектердің дәнекер тіндер арқылы бірігуі); synostósis синостоз и корни с у: systéma система; syndesmósis синдесмоз (соединение (сүйектердің сүйек тіндері арқылы бірігуі); hypoglóssus тіласты; костей при помощи волокнистой соединительной ткани); hypothálamus гипоталамус; sýstolа жүректің ритмдік synostósis синостоз (неподвижное соединение костей при жиырылуы; myológia миология; apóphysis өсінді; hypóphysis помощи костной ткани); hypoglóssus подъязычный; гипофиз. hypothálamus гипоталамус; sýstolа ритмическое сокращение сердца; myológia миология (учение о мышцах); apóphysis апофиз; hypóphysis гипофиз (нижний придаток мозга). Екпіннің ережелері Латын тілінде буын сөздің соңынан саналады. Соңғы буын Правило постановки ударения екпінсіз болады. Екінші буынның созылынқы немесе қысқа айтылуына байланысты екпін екінші немесе үшінші буынға Ударение никогда не ставится на последнем слоге. қойылады. Ударение ставится на предпоследнем или третьем слоге от Екі буынды сөздерде екпін екінші буынға түседі. конца. Мысалы: costa, basis, vena. Постановка ударения зависит от длительности предпоследнего Егер буын созылынқы айтылса, онда екпін сол буынға слога. Если предпоследний слог долгий, то ударение падает на түседі, ал қысқа айтылса онда екпін үшінші буынға түседі. него, а если краткий, то ударение падает на третий слог от Буынның созылыңқы айтылу ережелері. конца. 1. Екінші буында дифтонгтар болса, онда созылыңқы айтылып,екпін түседі: peritonaem, diaetа. Правила долготы и краткости 2. Екінші буындағы дауысты дыбыс екі немесе бірнеше Долгота предпоследнего слога: дауыссыздың және x пен z алдында созылыңқы, яғни екпінді 1. Слог долгий, если в его составе имеется дифтонг: peritonaeum, болады: colúmna, extérnus, labyrínthus, medúlla, maxílla, diaetа. circumfléxus, Orýza. 2.Слог долгий, если гласный слога стоит перед двумя или более 3. -al-, -ar-, -at-, -in-, -os- сын есімнің жұрнақтары әр уақытта согласными, а также перед двойными согласными x и z: созылыңқы, яғни оларға екпін түседі: orbitális, articuláris, colúmna, extérnus, labyrínthus, medúlla, maxílla, circumfléxus, pelvínus, spinósus. Orýza. 3. Суффиксы прилагательных -al-, -ar-, -at-, -in-, -os- всегда Зат есімнің -urа жұрнағы созылыңқы, яғни оған екпін долгие: orbitális, articuláris, pelvínus, spinósus. түседі: іncisúra, fissúrа. Суффикс существительных -urа всегда долгий и ударный: іncisúra, fissúrа. 9 Правила краткости: Буынның қысқа айтылу ережелері: 1. Гласный, стоящий перед гласным или буквой h всегда 1. Екінші буындағы дауысты дыбыс дауысты дыбыстың немесе краткий: páries, médius, cо́ntraho. «h» әріпінің алдында қысқа, яғни екпінсіз: páries, médius, 2. Суффиксы -ul-, -ol-, -ic- краткие и безударные: alvéolus, cóntraho. clavícula, gástricus, músculus, lóbulus, thorácicus. 2. Екінші буында –ul-, -ol-, -ic- жұрнақтары қысқа, яғни екпінсіз: 3. Если гласный предпоследнего слога стоит перед alvéolus, clavícula, gástricus, músculus, lóbulus, thorácicus. сочетанием ch, ph, rh, th, br, bl, cr, cl, dr, dl, gr, gl, tr, tl, 3. Екінші буындағы дауысты дыбыс ch, ph, rh, th pr, pl, то такой слог краткий: vértebra, cholédochus. диграфтарының немесе br, bl, cr, cl, dr, dl, gr, gl, tr, tl, pr, pl әріптіркестерінің алдында қысқа, яғни екпінсіз айтылады: Поставьте ударение: vértebra, cholédochus. Angulus mastoideus; fovea trochlearis; concha nasalis superior; linea Оқып екпін қойыңыз: transversa; cranium vertebrale; nucleus pulposus; ligamentum Angulus mastoideus; fovea trochlearis; concha nasalis superior; linea longitudinale anterius; septum nasi osseum; ramus hyoideus; pars transversa; cranium vertebrale; nucleus pulposus; ligamentum tibiacalcanea; nervus laryngeus inferior; os scaphoideum; fissura longitudinale anterius; septum nasi osseum; ramus hyoideus; pars transversa cerebri; pediculi arcus vertebrae; diploё; foramina tibiacalcanea; nervus laryngeus inferior; os scaphoideum; fissura nutricia. transversa cerebri; pediculi arcus vertebrae; diploё; foramina nutricia. Лексический минимум №1 Лексикалық минимум №1 Афоризмы 1. Áliis inserviéndo consúmоr. – Служа другим, сгораю. Афоризмы 2. Álit aemulátio ingénia. – Соревнование развивает 1. Áliis inserviéndo consúmоr. – Жақсылық жасап, жарыс. способности. 2. Álit aemulátio ingénia. – Бәсекелестік ақылға ақыл қосады. 3. Ámat Victória cúram. – Победа любит старание. 3. Ámat Victória cúram. – Жеңіс талпынысты қажет етеді. 4. Ámicus cértus in re incérta cérnitur. – Верный друг 4. Ámicus cértus in re incérta cérnitur. – Адал дос познается в несчастье. қиындықта танылады. 5. Ámicus cognóscitur amóre, móre, óre, re. – Друг познается 5. Ámicus cognóscitur amóre, móre, óre, re. – Дос – по любви, нраву, лицу, делам. сүйіспеншілігінен, мінезінен, сөзінен, ісінен танылады. 6. Ars lónga, víta brévis est. – Жизнь коротка, искусство вечно. 6. Ars lónga, víta brévis est. – Өмір қысқа, өнер мәңгі. 7. Bárba philósophum non fácit. – Борода не делает 7. Bárba philósophum non fácit. – Сақалдының бәрі сәуегей философом. емес, ақыл айтқанның бәрі данагөй емес. 8. Cárpe díem. – Лови текущий день. 8. Cárpe díem. – Уақытты бағалаңыздар! Күндер келмеске кетіп жатыр. 10 9. Cógito, érgo sum. – Я мыслю, следовательно, я существую. 9. Cógito, érgo sum. – Мен ойлаймын, демек, мен бармын. 10. Córpus síne spíritu cadáver est. – Тело без души есть труп. 10. Córpus síne spíritu cadáver est. – Өмір - тән, өнер - жан: тән 11. De gústibus non est disputándum. – О вкусах не спорят. тұншыққанда - жан шыңғырады. 12. Débes, érgo pótes. – Ты должен, значит можешь. 11. De gústibus non est disputándum. – Талғамға талас жоқ. 13. Diágnosis bóna – curátio bóna. – Хороший диагноз – 12. Débes, érgo pótes. – Алынбайтын қамал жоқ! хорошее лечение. 13. Diágnosis bóna – curátio bóna. – Демі бардың емі бар. 14. Dívide et ímpera. – Разделяй и властвуй. 14. Dívide et ímpera. – Халықты бөл де, үкіміңді жүргіз. 15. Édimus, ut vivámus, non vívimus, ut edámus. – Мы едим 15. Édimus, ut vivámus, non vívimus, ut edámus. – Біз для того, чтобы жить, а не живем для того, чтобы есть. тамақтану үшін өмір сүрмейміз, өмір сүру үшін тамақтанамыз. 16. Erráre humánum est. – Человеку свойственно ошибаться. 16. Erráre humánum est. – Адам қателесуге бейім. (Сенека) (Сенека) 17. Féci, quod pótui, fáciant melióra poténtes. – Мен қолымнан 17. Féci, quod pótui, fáciant melióra poténtes. – Я сделал, что келгенін жасадым, енді бұдан жақсы жасайтындар жасасын. мог, пусть сделают лучше кто может. 18. Ignorántia non est arguméntum. – Надандық дегенiмiз 18. Ignorántia non est arguméntum. – Невежество – это не ақылдың түнi: айсыз және жұлдызсыз түн. аргумент. 19. Mála hérba cíto créscit. – Арамшөп жылдам өседі. 19. Mála hérba cíto créscit. – Плохая (сорная) трава быстро 20. Médice, cúra aegrótum, sed non mórbum. – Жақсы растёт. дәрігер ауруды жазады, жаман дәрігер ауруға ауру қосады. 20. Médice, cúra aegrótum, sed non mórbum. – Врач, 21. Némo sápiens nísi pátiens. – Ақыл — адам көрігі, ақылдың лечи больного, а не болезнь. сабыр серігі. 21. Némo sápiens nísi pátiens. – Никто не мудр, если не 22. Nóli nócere. – «Зиян келтірме!» терпелив. 23. O témpora, o móres! – Заманына қарай адамы. (Цицерон) 22. Nóli nócere. – Не навреди. 24. О́mne princípium diffícile. – Әр жаңа істің қиыны - 23. O témpora, o móres! – «О времена! О нравы!» (Цицерон) бастамасы. 24. О́mne princípium diffícile. – Всякое начало трудно. 25. Ómnium ártium medicína nobilíssima. – Медицина барлық 25. Ómnium ártium medicína nobilíssima. – Из всех искусств өнердің ішіндегі ең мәртебесі. медицина самое благородное. 26. Súmmum bónum medicínae sánitas. – Медицинаның ең 26. Súmmum bónum medicínae sánitas. – Высшее благо жоғарғы құндылығы – денсаулық. медицины – здоровье. 27. Quális vir, tális orátio. – Адам қандай болса, сөзі сондай. 27. Quális vir, tális orátio. – Каков муж, такова и речь. 28. Repetítio est máter studiórum. – Қайталау – білім анасы 28. Repetítio est máter studiórum. – Повторение – мать учения. 29. Úbi concórdia, íbi victória. – Келісім бар жерде – жеңіс бар. 29. Úbi concórdia, íbi victória. – Где согласие, там победа. 30. Véni, vídi, víci. – Келдім, көрдім, жеңдім. (Цезарь) 30.Véni, vídi, víci. – Пришёл, увидел, победил. (Цезарь) 11  2. Имя существительное. Словарная форма. 2. Зат есім. Сөздік тұлға. Несогласованное определение Қиыспаған анықтауыш В латинском языке 6 падежей: Септік және түр бойынша зат есімдердің өзгеруі септеу депаталады. Nominativus (Nom) – именительный (кто? что?) Латын тілінде 6 септік бар: Genetivus (Gen) – родительный (кого? чего?) Nominativus (Nom) – атау септік (кім? не?) Dativus (Dat) – дательный (кому? чему?) Genetivus (Gen) – ілік септік (кімнің? ненің?) Accusativus (Acc) – винительный (кого? что?) Dativus (Dat) – барыс септік (кімге? неге?) Ablativus (Abl) – аблятив, творительный (кем? чем?) Accusativus (Acc) – табыс септік (келді? нені?) Vocаtivus (Voc) – звательный Ablativus (Abl) – көмектес септік (кімнен? немен?) Vocаtivus (Voc) – қаратпа (атаусептік) Существительные изменяются в форме двух чисел: единственного числа (ед. ч.) (numerus singularis) и Латын зат есімдері, қазақ тіліндегі зат есімдер сияқты множественного числа (мн.ч.) (numerus pluralis). жекеше түрге (numerus singularis) және көпше түрге (numerus В латинском языке существительные принадлежат к трём pluralis) өзгереді. Мысалы: costa – costae; nervus – nervi. родам: мужскому (masculinum - т), женскому (femininum - f), Зат есімдердің тегі среднему (neutrum - n). Существительные на –а относятся к женскому роду. Латын тілі зат есімдерінің орыс тіліндегідей 3 тегі бар: Существительные на -um, -en, -on, -u – среднего рода. Ертегі - genus masculinum (m) Большинство существительных на -us, если они относятся Әйелтегі - genus femininum (f) ко II или IV склонению, мужского рода. Ортатегі - genus neutrum (n) В латинском языке 5 типов склонений. Определением типа склонения служит в латинском языке родительный Латын тілінде 5 септеу бар. Ол септік жалғауы бойынша падеж единственного числа. Формы род.п. ед.ч. во всех анықталады. Зат есімнің септеу типінің белгісі – ілік септік, склонениях различны. Признак типа склонения жекеше түрінің жалғауы. Сондықтан сөздік тұлғада атау септік существительного — окончание род.п. ед.ч. Поэтому в жекеше түр формасымен қатар ілік септік жекеше түрінің словарях форма род.п. ед.ч. указывается наряду с формой жалғауы беріледі. Оларды біргежаттап алу керек. им.п. ед.ч. и их надо заучивать только вместе. 12 Распределение существительных по типам склонения в Ілік септік жекеше түрінің жалғауына байланысты зат есімдерді зависимости от окончания род.п. ед.ч.: септеу типтеріне бөлу. Склонение Род Окончание род.п. ед.ч Септеу Род Ілік септік жекеше I f -ae типі түрінің жалғауы II m, n -i I f -ae III m, f, n -is II m, n -i IV m, n -us III m, f, n -is V f -ei IV m, n -us V f -ei Например: Nom. sing Gen. sing Gentey Мысалы: lamina laminae I Nom. sing Gen. sing Gentey sulcus sulci II lamina laminae I pars partis III sulcus sulci II ductus ductus IV pars partis III facies faciei V ductus ductus IV facies faciei V Словарная форма существительных Существительные приводятся в словаре и Зат есімнің сөздік тұлғасы 3 құрамнан тұрады: заучиваются в словарной форме, которая содержит три сөз – атау септік жекеше түрде; компонента: 1) форму слова в им.п. ед.ч.; 2) окончание ілік септік жекеше түрдің жалғауы; род.п. ед.ч.; 3) обозначение рода — мужского, женского или тектік белгі (ер, әйел, орта тектері) среднего (сокращенно одной буквой: т, f, n). Мысалы: lamina, ae f Напр.: lamina, ae f sulcus, i m sulcus, i m ligamentum, i n ligamentum, i n pars, partis f pars, partis f ductus, us m ductus, us m facies, ei f facies, ei f 13 Определение практической основы Cөздік тұлға зат есім жайлы толық мағлұмат береді. Сондықтан, латын зат есімдерін тек сөздік тұлғасымен жаттау У некоторых существительных III склонения перед керек. окончанием род.п. ед.ч. -is приписана и конечная часть Енді латын зат есімдерінің негізін анықтауды основы. Это необходимо, если основа слова в род.п. ед.ч. не қарастырамыз. Көңіл аударған болсаңыз ІІІ септеудің кейбір зат совпадает с основой в им.п. ед.ч. Полную форму род.п. ед.ч. есімдерінің ілік септік жекеше түрінің -is жалғауының алдына у таких существительных находят следующим образом: негіздің соңғы бөлігі жазылады. Мұндай қажеттілік сөздің ілік септік жекеше түрдегі негізі атау септік жекеше түрдегі corpus, oris (=corpor — is) n foramen, inis (=foramin – is ) n негізімен сәйкес келмеген жағдайда туындайды. Ілік септік основа основа жекеше түрінің жалғауы.Мысалы: corpus, oris - негіздің сонғы бөлігі. У таких существительных практическая основа Мұндай зат есімдердің ілік септік жекеше түрдегі толық тұлғасы определяется только из формы слова в род.п. ед.ч. путем былай анықталады: corpus, oris (= corpor –is) n отбрасывания его окончания. Если основы в им.п. ед.ч. и в негізі род.п. ед.ч. совпадают, то в словарной форме указывается foramen, inis (= foramin –is) n только окончание род.п., а практическая основа в таких негізі случаях может быть определена из им.п. ед.ч. за вычетом его Мұндай зат есімдердің негізі тек ілік септік жекеше түрдегі окончания. сөз тұлғасынан ілік септік жалғауын шегеру арқылы анықталады. Егер атау септік жекеше түрмен ілік септік жекеше Например: түрдегі негіздері сәйкес келсе, онда сөздік тұлғада тек ілік септік Nom. Gen. Словарная Практическая жалғауы беріледі, яғни сөздің негізін атау септік жекеше түр форма основа тұлғасынан оның жалғауын шегеру арқылы анықтауға да lamina laminae lamina, ae lamin- болады. sulcus sulci sulcus, i sulc- Nom. Gen. Сөздіктұлға Негіз ligamentum ligamenti ligamentum, i ligament- lamina laminae lamina, ae lamin- arcus arcus arcus, us arc- costa costae costa, ae cost- facies faciei facies, ei faci- ligamentum ligamenti ligamentum, i ligament- cortex corticis cortex, icis cortic- ductus ductus ductus, us duct- pars partis pars, partis part- genu genus genu, us gen- tempus temporis tempus, oris tempor- facies faciesi facies, ei faci- cortex corticis сortex, icis сortіс- pars partis pars, partis part- 14 Несогласованное определение Қиыспаған анықтауыш В зависимости от способа подчинения встречается два вида подчинительной связи: управление и согласование. Көптеген анатомиялық терминдер екі немесе үш зат Если зависимое слово в анатомическом термине так есімдерден тұрады. же, как главное, является существительным, то оно Мысалы: қабырғаның басы; обязательно ставится только в одной определенной тіс түбірінің ұшы. грамматической форме — в родительном падеже. Такой вид Алдымен зат есімдердің сөздік тұлғасын жазып алу керек. подчинительной связи называется управлением. Определения- қабырға – costa, ae f существительные, входящие в словосочетания, построенные бас – caput, itis n по способу управления называются несогласованными. Напр.: corpus linguae тело языка, (linguae — несогласованное Қай сөздің анықтаушы сөз екенін білу керек. Сұрақ қою определение). При управлении изменение формы главного арқылы анықталады. Не? басы; Ненің? қабырғаның; слова не вызывает изменения зависимого (управляемого) Анықталушы сөз «басы», анықтаушы сөз «қабырғаның», яғни слова – несогласованного определения. Напр., в терминах қиыспаған анықтауыш «қабырғаның» ол ілік септігінде, ал caput costae головка ребра, incisura capitis costae вырезка анықталушы сөз «басы» атау септігінде жазылады. Қабырғаның головки ребра, septum nasi перегородка носа, cartilago septi басы – caput costae. nasi хрящ перегородки носа — формы costae и nasi остались без изменения — в род.п. В схемах, демонстрирующих Басқаруды білдіретін схемаларда цифрлік индексі бар З (зат управление, используется буквенный символ С есім) әріптік символы қолданылады. Тік бағытпен негізгі зат (существительное) с цифровыми индексами, соединенными есімнен (З1) тәуелді зат есімге (З2) қарай нұсқағыш арқылы стрелкой по вертикали от главенствующего көрсетіледі. существительного (C) к зависимому (С2.). Модель Например Үлгі Мысалы С1 Тело позвонка З1 Омыртқаның денесі ↓ corpus (С1) vertebrae (С2) ↓ corpus (З1) vertebrae (З2) С2 З2 15 Лексический минимум №2 Лексикалық минимум №2 ala, ae f – крыло ala, ae f – қанат (крыло) alveolus, i m – альвеола, ячейка alveolus, i m – ұяшық (альвеола, ячейка) angulus, i m – угол angulus, i m – бұрыш (угол) aorta, ae f – аорта aorta, ae f – қолқа (аорта) arcus, us m – дуга arcus, us m – доға (дуга) arteria, ae f – артерия arteria, ae f – артерия brachium, i n – плечо brachium, i n – иық (плечо) bucca, ae f – щека bucca, ae f – ұрт (щека) calcaneus, i m – пяточная кость calcaneus, i m – өкше сүйек (пяточная кость) caput, itis n – голова, головка caput, itis n – бас (голова, головка) cavum, i n – полость cavum, i n – қуыс (полость) concha, ae f – раковина concha, ae f – кеуілжір, қалқан (раковина) costa, ae f – ребро costa, ae f – қабырға (ребро) cornu, us n – рог cornu, us n – мүйіз (рог) corpus, oris n – тело corpus, oris n – дене (тело) cranium, i n – череп cranium, i n – бассүйек (череп) crista, ae f – гребень crista, ae f – қыр (гребень) crus, cruris n – голень, ножка crus, cruris n – сирақ, аяқша (голень, ножка) digitus, i m – палец руки, палец ноги digitus, i m – саусақ (палец руки), бақай, башпай (палец ноги) ductus, us m – проток ductus, us m – түтік (проток) frenulum, i n – уздечка frenulum, i n – жүгеншік (уздечка) incisura, ae f – вырезка incisura, ae f – тілік (вырезка) jugum, i n – возвышение jugum, i n – дөңес (возвышение) genu, us n – колено genu, us n – тізе (колено) gingiva, ae f – десна gingiva, ae f – қызылиек (десна) humerus, i m – плечевая кость humerus, i m – тоқпан жілік (плечевая кость) lamina, ae f – пластинка lamina, ae f – табақша (пластинка) ligamentum, i n – связка ligamentum, i n – байлам (связка) linea, ae f – линия linea, ae f – сызық (линия) lingua, ae f – язык lingua, ae f – тіл (язык) 16 labium, i n – губа labium, i n – ерін (губа) lingula, ae f – язычок lingula, ae f – тілшік (язычок) manubrium, i n – рукоятка manubrium, i n – сап, тұтқа (рукоятка) mandibula, ae f – нижняя челюсть mandibula, ae f – төменгі жақсүйек (нижняя челюсть) maxilla, ae f – верхняя челюсть maxilla, ae f – жоғарғы жақсүйек (верхняя челюсть) meatus, us m – проход meatus, us m – өтіс, жол (проход) musculus, i m – мышца musculus, i m – бұлшықет (мышца) orbita, ae f – глазница orbita, ae f – көзұя (глазница) os, оssis n – кость os, оssis n – сүйек (кость) patella, ae f – надколенник patella, ae f – тізетобығы (надколенник) papilla, ae f – сосочек papilla, ae f – бүртік (сосочек) protuberantia, ae f – выступ protuberantia, ae f – шодыр (выступ) pulpa, ae f – пульпа, мякоть pulpa, ae f – пульпа, мякоть radius, i m – лучевая кость radius, i m – кәріжілік (лучевая кость) rhaphe, es f – шов rhaphe, es f – жік (шов) scapula, ae f – лопатка scapula, ae f – жауырын (лопатка) septum, i n – перегородка septum, i n – қалқа (перегородка) sternum, i n – грудина sternum, i n – төс (грудина) sutura, ae f – шов (костный) sutura, ae f – жік (сүйектің); шов (костный) spina, ae f – ость spina, ae f – қылқан (ость) sulcus, i m – борозда sulcus, i m – жүлге (борозда) tympanum, i n – барабан tympanum, i n – дабыл (барабан) tuba, ae f – труба tuba, ae f – түтік (труба) ulna, ae f – локтевая кость ulna, ae f – шынтақ жілік (локтевая кость) vena, ae f – вена vena, ae f – вена vertebra, ae f – позвонок vertebra, ae f – омыртқа (позвонок) Задание №2 Тапсырма №2 Переведите термины: Терминдерді аударып: аrcus vertebraе, sulcus sinus, spina scapulae, ossa cranii, skeleton аrcus vertebraе, sulcus sinus, spina scapulae, ossa cranii, skeleton membri, manubrium sterni, crista tuberculi, caput fibulae, collum membri, manubrium sterni, crista tuberculi, caput fibulae, collum costae, angulus mandibalae, arteria genus, processus radii, septum costae, angulus mandibalae, arteria genus, processus radii, septum 17 nasi, corpus tibiae, facies acromii, crista capitis costae, tuberculum nasi, corpus tibiae, facies acromii, crista capitis costae, tuberculum costae, corpus costae, chorda tympani, vena portae, tuberositas costae, corpus costae, chorda tympani, vena portae, tuberositas ulnae, ulnae, os digiti, caput mandibulae, trochlea humeri, raphe palati, os os digiti, caput mandibulae, trochlea humeri, raphe palati, os trunci, trunci, caput radii, incisura acetabuli, membranа sterni, frenulum caput radii, incisura acetabuli, membranа sterni, frenulum linguae, linguae, ligamentum patellae, facies maxillae, foramen mandibulae, ligamentum patellae, facies maxillae, foramen mandibulae, fossa fossa acetabuli, fossa olecrani, cornu pulpae, sulcus papillae, dorsum acetabuli, fossa olecrani, cornu pulpae, sulcus papillae, dorsum nasi, nasi, linea nuchae. linea nuchae. Переведите термины со словарной формой по образцу: Терминдерді аударып, құрамын түсіндіріңіз. Зат есімдердің сөздік тұлғасын ескеріп, терминдерді латын тіліне Nom. Gen. аударыңыз: Тело1 позвонка2 Nom. Gen. corpus, oris n corpus омыртқаның2 денесі1 (тело1 позвонка2 ) vertebra, ae f vertebrae corpus, oris n corpus vertebra, ae f vertebrae A 1) омыртқаның денесі (тело позвонка), A 2) қабырғаның басы (головка ребра), 1) омыртқаның денесі (тело позвонка), 3) қолқаның доғасы (дуга аорты), 2) қабырғаның басы (головка ребра), 4) бассүйек негізі (основание черепа), 3) қолқаның доғасы (дуга аорты), 5) мұрын қуысы (полость носа), 4) бассүйек негізі (основание черепа), 6) жауырынның мойны (шейка лопатки), 5) мұрын қуысы (полость носа), 7) мойын бұлшықеті (мышца шеи), 6) жауырынның мойны (шейка лопатки), 8) ауыз қуысы (полость рта), 7) мойын бұлшықеті (мышца шеи), 9) тоқпан жілік басы (головка плечевой кости), 8) ауыз қуысы (полость рта), 10) бассүйек жігі (шов черепа), 9) тоқпан жілік басы (головка плечевой кости), 11) нервтің тармағы (ветвь нерва), 10) бассүйек жігі (шов черепа), 12) шынтақ өсіндісінің шұңқыры (ямка локтевого отростка), 11) нервтің тармағы (ветвь нерва), дабылдың қуысы (полость барабана), 12) шынтақ өсіндісінің шұңқыры (ямка локтевого отростка), 13) таңдайдың бұлшықеті (мышца нёба), дабылдың қуысы (полость барабана), 14) бездің денесі (тело железы), 13) таңдайдың бұлшықеті (мышца нёба), 15) көз ағзасы (орган глаза), 14) бездің денесі (тело железы), 18 16) иық шандыры (фасция плеча), 15) көз ағзасы (орган глаза), 17) арқаның бұлшықеті (мышца спины), 16) иық шандыры (фасция плеча), 18) мишықтың тілшесі (язычок мозжечка), 17) арқаның бұлшықеті (мышца спины), 19) мидың жүлгесі (бороздка мозга), 18) мишықтың тілшесі (язычок мозжечка), 20) мидың үлесі (доля мозга), 19) мидың жүлгесі (бороздка мозга), 21) жамбас қуысы (полость таза), 20) мидың үлесі (доля мозга), 22) тері безі (железа кожи), 21) жамбас қуысы (полость таза), 23) бұлшық ет бөлігі (часть мышцы), 22) тері безі (железа кожи), 24) нерв түбірі (корень нерва), 23) бұлшық ет бөлігі (часть мышцы), 25) бақайшақ негізі (основание фаланги), 24) нерв түбірі (корень нерва), 26) өкпенің негізі (основание легкого), 25) бақайшақ негізі (основание фаланги), 27) кеуде торының қуысы (полость грудной клетки), 26) өкпенің негізі (основание легкого), 28) тырнақ түбірі (корень ногтя), 27) кеуде торының қуысы (полость грудной клетки), 29) ортан жілік денесі (тело бедренной кости), 28) тырнақ түбірі (корень ногтя), 30) бауыр жиегі (край печени), 29) ортан жілік денесі (тело бедренной кости), 31) бассүйек тесігі (отверстие черепа), 30) бауыр жиегі (край печени), 32) сирақ шандыры (фасция голени), 31) бассүйек тесігі (отверстие черепа), 33) саусақ (палец руки), 32) сирақ шандыры (фасция голени), 34) мүйіздің ұшы (верхушка рога), 33) саусақ (палец руки), 35) мидың су құбыры (водопровод мозга), 34) мүйіздің ұшы (верхушка рога), 36) тізенің бұлшықеті (мышца колена), 35) мидың су құбыры (водопровод мозга), 37) тізенің байламы (связка колена), 36) тізенің бұлшықеті (мышца колена), 38) жүрек венасы (вена сердца), 37) тізенің байламы (связка колена), 39) иықтың буыны (сустав плеча), 38) жүрек венасы (вена сердца), 40) саусақ бунағы (фаланга пальца кисти), 39) иықтың буыны (сустав плеча), 41) қабырға төмпешігінің байламы (связка бугорка ребра) 40) саусақ бунағы (фаланга пальца кисти), 42) жүрек ұшының тілігі (вырезка верхушки сердца), 41) қабырға төмпешігінің байламы (связка бугорка ребра) 43) жатыр мойнының өзегі (канал шейки матки). 42) жүрек ұшының тілігі (вырезка верхушки сердца), 43) жатыр мойнының өзегі (канал шейки матки). B B 1) бассүйек негізі (основание черепа), 1) бассүйек негізі (основание черепа), 2) мұрын қуысы (полость носа), 2) мұрын қуысы (полость носа), 19 3) езу (угол рта), 3) езу (угол рта), 4) төменгіжақсүйектің тілігі (вырезка нижней челюсти), 4) төменгіжақсүйектің тілігі (вырезка нижней челюсти), 5) тіл ұшы (верхушка языка), 5) тіл ұшы (верхушка языка), 6) мойын бұлшықеті (мышца шеи), 6) мойын бұлшықеті (мышца шеи), 7) ауыз қуысы (полость рта), 7) ауыз қуысы (полость рта), 8) бассүйек жігі (шов черепа), 8) бассүйек жігі (шов черепа), 9) нервтің тармағы (ветвь нерва), 9) нервтің тармағы (ветвь нерва), 10) дабылдың қуысы (полость барабана), 10) дабылдың қуысы (полость барабана), 11) таңдайдың бұлшықеті (мышца нёба), 11) таңдайдың бұлшықеті (мышца нёба), 12) бездің денесі (тело железы), 12) бездің денесі (тело железы), 13) мұрынның ұшы (кончик носа), 13) мұрынның ұшы (кончик носа), 14) тілдің қалқасы (перегородка языка), 14) тілдің қалқасы (перегородка языка), 15) еріннің жүгеншігі (уздечка губы), 15) еріннің жүгеншігі (уздечка губы), 16) дентиннің бүртігі (сосочек дентина), 16) дентиннің бүртігі (сосочек дентина), 17) бүртіктің жапырағы (лист сосочка), 17) бүртіктің жапырағы (лист сосочка), 18) тілдің артериясы мен венасы (артерия и вена языка), 18) тілдің артериясы мен венасы (артерия и вена языка), 19) көз ұя саңылауы (щель глазницы), 19) көз ұя саңылауы (щель глазницы), 20) жасуша қабығы (оболочка клетки), 20) жасуша қабығы (оболочка клетки), 21) көз ағзасы (орган глаза), 21) көз ағзасы (орган глаза), 22) тілдің жүгеншесі мен қалқасы (уздечка и перегородка 22) тілдің жүгеншесі мен қалқасы (уздечка и перегородка языка), мишықтың тілшесі (язычок мозжечка), языка), мишықтың тілшесі (язычок мозжечка), 23) мидың жүлгесі (бороздка мозга), 23) мидың жүлгесі (бороздка мозга), 24) мидың үлесі (доля мозга), 24) мидың үлесі (доля мозга), 25) терінің жүлгесі (бороздка кожи), 25) терінің жүлгесі (бороздка кожи), 26) нерв түбірі (корень нерва), 26) нерв түбірі (корень нерва), 27) тіс түбірі (корень зуба), 27) тіс түбірі (корень зуба), 28) тіс түбірінің ұшы (верхушка корня зуба), 28) тіс түбірінің ұшы (верхушка корня зуба), 29) тіс түбірінің өзегі (канал корня зуба), 29) тіс түбірінің өзегі (канал корня зуба), 30) бассүйек тесігі (отверстие черепа), 30) бассүйек тесігі (отверстие черепа), 31) мидың су құбыры (водопровод мозга), 31) мидың су құбыры (водопровод мозга), 32) мұрын өтісі (проход носа), 32) мұрын өтісі (проход носа), 33) төменгі жақсүйектің бұрышы (угол нижней челюсти). 33) төменгі жақсүйектің бұрышы (угол нижней челюсти). 20 3. Имя прилагательное. Словарная форма. 3. Сын есім. Грамматикалық категориясы. Две группы прилагательных. Сөздік тұлға. Согласованное определение Сын есімнің екі тобы. Қиысқан анықтауыш Прилагательное в латинском языке изменяется по Латын тіліндегі сын есімдер сапалық және қатыстық болып родам, числам и падежам. Категория рода — это екіге бөлінеді. словоизменительная категория. Как и в русском языке, Сапалық сын есімдер: прилагательное изменяется по родам: оно может быть в ұзын– longus, қызыл - ruber, сары– flavus т.б. форме мужского, женского или среднего рода. Выбор Қатыстық сынесімдер: формы рода прилагательного зависит от существительного, омыртқалық– vertebralis, к которому оно относится. маңдайлық– frontalis, Напр., латинское прилагательное со значением самайлық– temporalis т.б. «жёлтый, -ая, -ое» имеет три формы рода — flavus (м. р.), Сын есімнің грамматикалық категориялары – тек, түр, септік flava (ж.р.), flavum (ср. р.). және септеу. Латын сын есімдері орыс тіліндегідей тегі Словоизменение прилагательных происходит также по бойынша өзгереді, яғни ер, әйел, орта тектері. Сын есімнің тегі падежам и числам, т. е. прилагательные, как и зат есімнің тегіне байланысты болады. существительные, склоняются. Мысалы: «сары» мағынасындағы латын сынесімі: Прилагательные в отличие от существительных flavus (ер тегі) склоняются только по I, II или по III склонению. flava (әйел тегі) Конкретный тип склонения, по которому изменяется flavum (орта тегі) прилагательное, определяется стандартной словарной Сонымен қатар сын есімдер жекеше, көпше түрде, септік және формой, в которой оно записано в словаре. септеу бойынша өзгереді. Сын есімдердің зат есімдерден айырмасы тек І, ІІ және ІІІ Две группы прилагательных септеу бойынша септеледі. Септеу типтеріне байланысты сын В зависимости от типа склонения, по которому есімдер екі топқабөлінеді. склоняются прилагательные, они делятся на 2 группы. І топ сын есімдерінің жалғаулары (атау септік жекеше түрде) Принадлежность к группе узнается по стандартным us – (ер тегі) словарным формам. a– (әйел тегі) К 1-й группе относятся прилагательные, которые um – орта тегі). склоняются по I и II склонениям. Они легко узнаются по Мысалы: longus (m), longa (f), longum (n) окончаниям им.п. -us (или -er), -a, -um в словарной форме. liber (m), libera (f), liberum (n) Ко 2-й группе относятся все прилагательные, имеющие 21 иную словарную форму. Их словоизменение происходит по III склонению. Сөздік тұлғасы: longus, a, um liber, era, erum Прилагательные первой группы При наличии словарной формы с окончаниями в І топтың сын есімдерінің сөздік тұлғасы атау септік, жекеше Им.п.ед.ч. –us, -a, - um или -er, -a, -um прилагательные в түріндегі жалғауларымен анықталады. форме ж. р. склоняются по I склонению, в форме м.р. и ср.р. Әйел тегі сын есімдері І септеу бойынша, ер және орта тегі сын по II склонению. есімдері ІІ септеу бойынша септеледі. Напр.: longus, а, um - длинный; liber, era, erum - свободный. Мысалы: В род.п. они имеют соответственно окончания: әйел тегі ерте тегі орта тегі f m n longae longi longi longae longi longi liberae liberi liberi liberae liberi liberi - er жалғауына аяқталған кейбір сын есімдер де «е» әрпі ер У некоторых прилагательных, которые имеют в м.р. тегінде ілік септігінен бастап, ал әйел және орта тектерінде окончание -еr, буква «е» выпадает в м. р., начиная с род.п. ед.ч., барлық септіктерде түсіп қалады. а в ж. р. и в ср. р. — во всех падежах без исключения. У других Өзге сын есімдер мұндай өзгеріске ұшырамайды. прилагательных этого не происходит: ruber, bra, brum; liber, era,Салыстырыңыз: ruber, bra, brum, liber, era, erum; erum: Nom.sing. ruber, rubra, rubrum Атау септік ruber, rubra, rubrum Gen.sing. rubri, rubrae, rubri Ілік септік rubri, rubrae, rubri Nom.sing. liber, libera, liberum Атау септік liber, libera, liberum Gen.sing. liberi, liberae, liberi Ілік септік liberi, liberae, liberi Прилагательные второй группы Сын есімнің екінші тобы Прилагательные 2-й группы склоняются по III Сын есімнің ІІ тобы ІІІ септеу бойынша септеледі. склонению. У прилагательные второй группы в Nom. Sing. Олардың Nom. sing. Екі тектік жалғауы бар: только два родовых окончания -is, -е; -is — общее для м. р. - is және-e; и ж. р., -е — только для ср. р. - іs жалғауы ер және әйел тегі үшін, Напр.: brevis – короткий, короткая; breve – короткое. Мысалы: brevis – қысқа (m. f) Обратите внимание, как записываются прилагательные breve (n) 22 двух окончаний в словарной форме: brevis, e. Сөздік тұлғасы: brevis, e frontalis, e Бір жалғаулы сын есімдердің үш текте атау септік жекеше түрде Согласованное определение бір ғана ортақ жалғауы бар. Мұндай жалғаулар–х немесе -s. Второй вид подчинительной связи, когда функцию Мысалы: simplex – қарапайым; teres – дөңгелек. определения в именном словосочетании выполняет не существительное в род.п., а прилагательное, называется Қиысқан анықтауыш согласованием, а определение — согласованным. Как и в Қиысқан анықтауыш – сын есім арқылы беріледі. русском языке, прилагательные согласуются с Сондықтан ол ?