muh1zulallarinkimyasi.ppt

Biokimya fənni. Biokimyəvi tədqiqatların əsas prinsipləri. Hüceyrə və orqanoidlər. Orqanizmin kimyəvi tərkibi. Zülallar və aminturşular Tərtib etdi: Biologiya üzrə fəlsəfə doktoru Ə.E.Hüseynova  Plan  1. Orqanizmin kimyəvi tərkibi ...

Biokimya fənni. Biokimyəvi tədqiqatların əsas prinsipləri. Hüceyrə və orqanoidlər. Orqanizmin kimyəvi tərkibi. Zülallar və aminturşular Tərtib etdi: Biologiya üzrə fəlsəfə doktoru Ə.E.Hüseynova  Plan  1. Orqanizmin kimyəvi tərkibi  2. Zülalların funksiyaları və toxumadan ayrılma metodları  3. Aminturşuların təsnifatı və fiziki-kimyəvi xassələri  4. Zülalların strukturu və rabitələri  5. Fibrilyar zülallar: kollagen, elastin və keratin  6. Zülalların fiziki-kimyəvi xassələri  7. Zülalların təsnifatı: sadə və mürəkkəb zülallar  8. Hemoqlobinin stukturu və kimyəvi xassələri  9. Təbii peptidlər  Biokimya fənni  Bioloji kimya- canlı orqanizmə daxil olan maddələrin kimyəvi təbiətini, bu maddələrin kimyəvi çevrilmələrini və həmin çevrilmələrin orqan və toxumaların fəaliyyəti ilə əlaqəsini öyrənən elimdir.  Biokimya fənni  Müasir biokimyanın əsas bölmələri  Hüceyrə və orqanoidlər Eukariot hüceyrələr 1 Nüvə 2 qat membrandan ibarət qişa ilə əhatələnir. Xarici membran endoplazmatik şəbəkə ilə birləşir. Genin depolandığı orqandır. DNT replikasiya, transkripsiya və posttrasnkripsion modifikasiya prosesləri yerinə yetirilir. 2 Nüvəcik 3 Ribosom 4 Endoplazmatik retikulum 5 Hoci aparatı 6 Lizosom 7 Mitoxondri 8 Peroksizom  Orqanizmin kimyəvi tərkibi  Insan hüceyrələrində kimyəvi elementlərdən əksəriyyətinə təsadüf edilir. Lakin bu elementlər miqdar nisbətinə görə 4 qrupa bölünür: 1. Makrobiogen elementlər- miqdarı 1%-dan artıq olanlar O, C, H, N, Ca və P; 2. Oliqobiogen elementlər-miqdarı 0,01%-dən 1%-ə qədər olanlar Na, K, Cl, S, Mg, Fe; 3. Mikrobiogen elementlər-miqdarı 0,01%-dən az olanlar Zn, Mn, Co, F, Br, Y; 4. Ultramikrobiogen elementlər- miqdarı 0, 0001%- dan az olanlar Li, Se, Al, Ti, Ni, Cr.  Orqanizmin kimyəvi tərkibi  Kimyəvi elementlər orqanizmdə qeyri-üzvi və üzvi maddə molekullarının tərkibinə daxil olur. Lakin orqanizmdə oksigen, azot qazı və təsirsiz qazlara həm də sərbəst halda təsadüf edilir. Qan plazmasında sərbəst halda olan oksigen mübadilə proseslərində iştirak edir, azot və təsirsiz qazlar isə heç bir bioloji proseslərdə iştirak etmir. Karbohidratlar Üzvi Lipidlər molekullar Zülallar Hüceyrə Nuklein turşular molekulları Qeyri-üzvi Su və molekullar mineral maddələr  Zülalların kimyası  Zülal strukturu  Zülallar –struktur vahidi aminturşu olan irimolekullu təbii polimerdir. Orta bədən kütləsinə malik olan insan orqanizmində 15 kq zülal olur. Canlı orqanizmin ən mühüm həyat funksiyalarını yerinə yetirir. Zülallara xas olan əsas funksiyalar  Katalitik funksiyası Bütün bioloji prosesləri kataliz edən fermentlər ZÜLALDIR. Yalnız RİBOZİM fermentinin tərkibi ribonuklein turşusunun törəməsidir.  ə funksiya Mühafizə sı funksiyası Spesifik Qeyri - spesifik Antitellər Lizosim Laxtalanma Interferon amilləri Nəqledici zülallar Struktur zülalları  Qidalanma funksiyası: yumurta zülalları və dölün istifadə etdiyi ehtiyat zülallar,  Yığılma funksiyası: Aktin və miozin,  Hormonal funksiya: hipofiz və mədəaltı vəzinin hormonları,  Istinad funksiyası: sümük, vətər və oynaq bağlarında olan zülallar,  Reseptor funksiyası: hormonların və sinir mediatorlarının təsirinin hüceyrədaxili mühitə çatdıran zülallardır,  Zülallar orqanizmin maye mühitində və hüceyrədaxilimühitdə onkotik təzyiqin və pH-ın tənzimində iştirak edir,  Bəzi zülallar isə orqanizmə toksik təsir göstərir: ilan zəhəri və difteriya toksini.  Zülalların ümumi xarakteristikası  Zülalların spesifik xüsusiyyətləri: 1. zülal molekullarının struktur vahidləri aminturşulardır; 2. zülal mlekulunda olan aminturşular bir-birinə peptid rabitəsi ilə birləşir; 3. zülallar böyük molekul kütləsinə malik olurlar; 4. zülalların fiziki-kimyəvi xassələri onun mürəkkəb strukturu ilə əlaqədardır. 5. zülalların tərkibində kifayət qədər sabit miqdarda azot olur;  Zülalların ümumi xarakteristikası  Kimyəvi tərkibi 1. Karbon : 50-55% 2. Hidrogen: 6,5-7,3% 3. Oksigen: 21,5-23,5% 4. Azot: 15-18% 5. Kükürd: 0,2-3,4%  Zülalların tərkibində azotun miqdarı kifayət qədər sabit olub, orta hesabla 16% təşkil edir. Bu əlamətdən istifadə edərək bioloji materialda zülalın miqdarı hesablanır: (bunun üçün götürülmüş materiyalda azotun miqdarı hesablanır və 6,25 əmsalına vurulur). Zülalların ümumi xarakteristikası Fe P İ Ca Cu Mn Zn Br  Zülalların struktur vahidi  Zülalların monomeri aminturşulardır. 1902-ci ildə Fişer və Hofmeysterin apardığı tədqiqatlardan sonra zülalların tərkibinin aminturşulardan ibarət olduğu sübut edildi. Zülalları hidrolizə uğratmaq üçün turşu, qələvi və spesifik fermentlərdən istifadə olunur. Hidroliz üçün 6-12n qatılıqlı sulfat və ya xlorid turşusundan, 2n qatılıqlı isə natrium hidroksid məhlulundan istifadə edilir. Lakin bu maddələr zülalı parçalamaqla yanaşı bəzi aminturşuları da parçalayır. Məs: turş mühitdə triptofan, serin və treonin, qələvi mühitdə isə arginin, sistein, serin və treonin dəyişikliyə məruz qalır. Zülalları parçalamaq üçün ən qüsursuz üsul fermentlərdən istifadə etməkdir. Zülalların toxumalardan ayrılması  Zülalların toxumalardan ayrılması  Homogenizasiya:- sərt və ya yumşaq toxumanın xırdalanaraq homogen halına salınması deməkdir. Bu proses xüsusi aparatlarda (Uorrenin və ya Potterin həvəngdəstələri və diyircəkli dəyirman daşları ) aparılır və ya yumşaq toxuma dondurulub-qızdırdıqda da öz tamlığını itirə bilər. Mikroorqanizmləri isə “azot bombası” üsulu ilə dağıdırlar.  Zülalların toxumalardan ayrılması  Ekstraksiya homogenatdan yalnız zülalların ayrılma üsuludur. Bu zaman 8-10%-li duz məhlulundan və ya üzvi həlledicilərdən və bununla yanaşı bufer məhlullarından istifadə edilir. Bufer məhlullarından fosfat, sitrat, borat və tris-bufer sistemləri daha çox işlənir. Tris bufer sistemi tri- oksimetil- aminmetan {(HOCH2 )3 CNH2 } 0,2M qatılıqlı məhlulu ilə 0,1M qatılıqlı xlorid turşusu məhlulunun müxtəlif nisbətli qarışığından ibarətdir. Üzvi həlledicilərdən qliserin, saxarozadan istifadə edilir. Qan serumu zülallarını çökdürmək üçün etil, butil spirti və ya aseton da işlənir.  Zülalları lipidlərdən və digər kompleks birləşmələrdən ayırmaq üçün detergentlərdən istifadə edilir. Detergent kimi ən çox dezoksixol və dedosilsulfat turşusunun natrium duzları və triton X-100 qarışığı işlənir.  Zülalların toxumalardan ayrılması  Ekstraksiyanın tərkibində olan müxtəlif növlü zülalların bir- birindən ayrılması-fraksiyalaşdırma üsulu adlanır. Bu üsulun bir neçə növü vardır:  Duzlaşdırma  Xromotoqrafiya  Elektrofarez  Duzlaşdırma  Klinik laboratoriyada duzlaşdırma üsulundan qan serumunda zülalların analizi zamanı istifadə edilir. Bu zaman qan serumunda olan qlobulinlər ammonium sulfat duzunun 50%-li məhlulu ilə, albuminlər isə tam doymuş məhlulu ilə çökdürülür.  Klinik laboratoriyada qan serumu zülalları etil spirti vasitəsilə də çökdürülür. Bu üsul aşağı temperaturda, zəif turş və zəif qələvi mühitdə və fərqli qatılıqlı etil spirti məhlulu ilə aparılır.  Xromatoqrafiya  Xromatoqrafiya qarışıqların bir-birindən ayrılması üçün istifadə edilən fiziki-kimyəvi üsuldur. Xromatoqrafiya prinsipdə 2 mühitdən istifadə edilir: biri hərəkətli mühit, digəri isə hərəkətsiz (stasionar) mühit. Hərəkətli mühit hərəkətsiz mühitdə müxtəlif sürətlə çökür və bu zaman fraksiyalar ayrılır.  Xromatoqrafiya  Xromatoqrafiya üsulunun tipləri:  Absorbsion xromatoqrafiya,  Iondəyişdirici xromatoqrafiya,  Bölüşdürücü xromatoqrafiya,  Çökdürücü xromatoqrafiya,  Affin xromatoqrafiya,  Oksidləşdirici-reduksiyaedici xromatoqrafiya,  Gel-filtirasiya xromatoqrafiya.  Gel-filtirasiya xromatoqrafiyası  Elektrofarez  Elektrofarez –mayedə olan yüklü hissəciklərin elektrik sahəsinin təsiri ilə hərəkəti nəzərdə tutulur. Bu metod xüsusi elektrofarez cihazlarında aparılır.  Müxtəlif zülal növlərinin ion yükləri bir-birindən fərqləndiyinə görə, onlar elektrik sahəsində müxtəlif sürətlə hərəkət edərək, bir-birindən ayrılır. Nefelometr vasitəsilə bu fraksiyalar arasında sərhədlər görsənir.  Elektrofarez Elektrofarezin 3 növü müəyyən edilmişdir: 1. Maye mühitdə aparılan elektrofarez-bu metodda yaxın kütləyə və yaxın yükə malik olan zülallar eyni fraksiyada hərəkət edirlər. Bu metodun nöqsanlı tərəfidir; 2. Zona elektrofarezi - gel mühitində aparılır. Bu zaman neytal daşıyıcı kimi asetat-sellülozadan, silikogeldən hazırlanmış sütuncuqlardan, sefadeks gelindən, poliakrilamiddən istifadə edilir. 3. Disk elektrofarezi – fərqli qatılıqlı gel mühitində aparılır. Bu metodda daha homoken fraksiyalar alınır.  Aminturşular  Aminturşular molekulunda amin və karboksil funksiyanal qrupu olan karbohidrogenlərdir.  Canlı orqanizmlərdə 300-ə qədər aminturşu növü aşkar edilmişdir. Onlardan yalnız 20 ədəd α-aminturşu protein sintezində iştirak edir.  Zülal sintezində iştirak edənlərə proteinogen aminturşular; iştirak etməyənlərə qeyri-proteinogen aminturşular deyilir.  Aminturşular  Aminturşuların stukturu 4 qrupdan ibarətdir:  Əsasi xassəli amin qrupu (NH2);  Turş xassəli karboksil qrupu (COOH);  Hidrogen atomu (H);  Yan zəncir (R).  Aminturşuların təsnifatları  I. R-radikalının xarakterinə görə: atsikli və tsikli aminturşulara ayrılır. Tsikli aminturşular özləridə 2 qrupa ayrılır: homo (fenilalanin və tirozin) və heterotsikli (triptofan, histidin və prolin).  II. Yan zəncirdə ion yükünün olub-olmamasından və polyarlığından asılı olaraq 4 növləri ayırd edilir: 1. qeyri-polyar 2. polyar, lakin ion yükü (hidrofob) yan zəncirli olmayan yan zəncirli aminturşular (qlisin, aminturşular ( sistein, alanin, valin, leysin, tirozin serin, treonin, izoleysin, fenilalanin, asparagin, qlutamin); prolin, triptofan, metionin);  II. Yan zəncirdə ion yükünün olub- olmamasından və polyarlığından asılı olaraq 4 növləri ayırd edilir: 3. polyar, ion yükü 4. polyar, ion yükü mənfi olan yan zəncirli müsbət olan aminturşular aminturşular (lizin, (asparagin və qlutamin arginin və histidin). turşuları, sistein, tirozin)   Aminturşular orqanizmdəki bioloji roluna görə də 3 qrupa ayırd edilir: Əvəzedilən Əvəzedilməyən Qismənəvəzedilə Non –essential Essential n Qlisin Valin Arginin Alanin Leysin Histidin Serin Izoleysin Tirozin Sistein Treonin Asparagin Metionin Qlutamin Lizin Asparagin turşusu Fenilalanin Qlutamin turşusu Triptofan Prolin Proteinogen aminturşuların ümumi xarakteristikası Qlisin: Treonin:  optik aktivliyə malik deyil;  bəzi bakteriyalarda B12 vitamini və Kollagenin əsas tərkib hissəsidir; aktinomisin D adlanan antibiotikin Sinir sistemində tormozlayıcı mediator; sintezinə sərf edilir. Serindən sintez edilir; Kreatin, qlutation, purin əsasları, Kükürdlü aminturşular: sistein, metionin L-Sistein: hemoqlobin sintezində əsas maddədir; Serin və metionin aminturşularından Qaraciyərdə detoksikasiya prosesində sintez edilir; iştirak edir (suda həll olmayan aromatik Keratinin tərkibində daha çox olur; maddələrlə birləşərək onları suda həll olan Orqanizmin kükürd mənbəyidir; hippur turşusuna çevirir Antioksidantdır; Purinlərin, kreatin, hemoqlobinin, Qlutationun sintezində iştirak edir; xlorofilin sintezinə sərf edilir. Sərbəst  Zülalların tərkibində disulfid şəkildə onurğa və baş beyin kötüyündə körpücüyü əmələ rast gəlinir. rolunu yerinə yetirir. gətirməklə üçüncülü strukturu yaradır. L-Alanin- canlı toxumalarda L-Metionin: karbohidratların, yağların, karotinoidlərin biokimyəvi proseslərdə metil qrupunun (bitkilərdə) sintezinə sərf edilir. donoru Hidroksiaminturşular: serin, treonin kimi iştirak edir; L-Serin: Aktiv forması S-adenozinmetionin  fosfolipidlərin, fosfoproteinlərin, bir çox (SAM) adlanır;  Xolin, adrenalin, kreatin, karnitin, fermentlərin aktiv mərkəzində iştirak edir; poliaminlərin (spermin və spermidin), bitki və  Proteinogen aminturşuların ümumi xarakteristikası L-Lizin: L-Arginin: Ən çox protamin və histonların tərkibində Ən çox protamin və histonların tərkibində olur; olur;  bəzi fermentlərin də zülali hissəsi kofermentlə  orqanizmdə karbamidin və kreatinin lizinin ε-aminqrupu ilə birləşir; sintezində iştirak edir. Göz reseptoru olan rodopsin və yadopsinin tərkibində olur. L-Asparagin tuşusu: L-Qlutamin turşusu: Yenidən aminləşərək ammonyakın natamam Orqanizmdə miqdarı çoxdur, ümumi zərərsizləşdirilməsində, asparagin amidinin aminturşuların 70%-ə qədərini təşkil edir; əmələ gəlməsində iştirak edir; Transaminləşmə, bilavasitə aminləşmə, Dekarboksilləşmə reakiyası ilə α və β alaninə dezaminləşmə reaksiyalarında rolu vardır; çevrilir; Dekarboksilləşərək γ-aminyağ turşusuna Oksidləşməklə aminsizləşərək oksalatsirkə çevrilir; turşusuna çevrilir. L-Qlutamin amidi: L-Asparagin amidi: Purin və pirimidin əsaslarının sintezində insulin, hemoqlobin və mioqlobinin tərkibndə iştirak edir. çox olur; Purin və pirimidin əsaslarının sintezində iştirak edir. L-Tirozin: L-Triptofan: Bir çox hormonların (tiroksin, triyodtironin, Seratoni və melatoni hormonlarının və nikatin adrenalin, noradrenalin) sintezində iştirak edir; turşusunun sintezində iştirak edir; Tirozindən DOFA sintez edilir; UV işiğinin ən yaxşı absorbantıdır. melanin piqment maddəsinin sintezində ilkin materialdır. L-Histidin: L-Prolin:  Radikalı imidazol qrupu adlanır; İminturşudur;    Qeyri –proteinogen aminturşular  β- alanin  L-ornitin  Homosistein  Homoserin  L-sitrulin  γ-aminyağ turşusu  Dioksifenilalanin  Aminturşuların fiziki- kimyəvi xassələri  1. Aminturşuların stereoizomerləri və optik fəallığı: tərkibində asimmetrik karbon atomu olan aminturşular stereoizomerlər əmələ gətirir.  Yalnız qlisinin belə karbon atomu olmadığından onun izomerləri yoxdur və optik fəallığa malik deyil.  Aminturşuların fiziki- kimyəvi xassələri  Asimmetrik karbona birləşən radikalların fəzada mövqeyindən asılı olaraq stereoizomerlərin iki qrupu - l və -d izomerlər ayırd edilir. Bu izomerlər bir-birinin güzgü əksi kimi oxşar olduğundan onlara güzgü izomerləri və ya enantiomerlər deyilir.  Aminturşuların fiziki-kimyəvi  xassələri Treonin, izoleysin və hidroksiprolin molekullarında 2 asimmetrik karbon atomu olduğundan, bu aminturşuların 4 növ stereoizomerləri vardır. Molekulun karboksil qrupundan uzaqda yerləşən asimmetrik karbon atomları ilə birləşmiş radikalların fəzadakı mövqeyinə görə alınan izomerlərə diastereoizomerlər və ya alloformalar deyilir. Sistində 2 asimmetrik karbon olmasına baxmayaraq 3 növ stereoizomeri vardır.  Zülalların tərkibinə α-aminturşuların yalnız l-izomerləri daxil olur. Lakin bəzi bakteriyalarda, bir sıra antibiotiklərdə (qrammisidin, aktinomisin-C, polimiksin, tirosidin, etamisin) tərkibində d-izomerlər olur.  Aminturşuların fiziki-kimyəvi xassələri  2. aminturşuların həllolma qabiliyyəti: aminturşular suda həll olan maddələrdir. Karbohidrogen radikalı böyüdükcə suda həll olma azalır, spirtdə həll olma artır.  3. aminturşuların dadı: optik izomerlərdən l- sırası izomerlər açı, d-sırası isə şirin olur. Lakin qlisin müstəsnadır. Qlisin şirindir. D- izomerlərinin bəzisi dadsız olur.  4. aminturşuların dissosasiyası: bütün aminturşular sulu məhlulda ikiqütblü ionlar şəklində olur.  Aminturşuların fiziki-kimyəvi xassələri  Mühitin pH-dan asılı olaraq aminturşular anion, kation və ya neytral olurlar: yəni turş mühitdə müsbət ionlar, qələvi mühitdə isə mənfi ionlar şəklində olur. Beləliklə aminturşular amfoter elektrolitlərdir.  Izoelektrik nöqtəsi: Mühitin pH-dan asılı olaraq aminturşular ya müsbət və ya mənfi yüklənirlər. Mənfi yüklülər anoda, müsbət yüklülər isə katoda doğru hərəkət edir. Bəzən aminturşuların yüklərinin cəmi sıfıra bərabər olur; bu vəziyyət izoelektrik vəziyyəti adlanır. pH-ın bu qiymətinə izoelektrik nöqtəsi deyilir.  Aminturşuların fiziki- kimyəvi xassələri  Proteinogen aminturşuların izoelektrik nöqtəsi;  Aminturşuların kimyəvi xassələri  I. Aminturşuların karboksil qrupunun xassələrini müəyyənləşdirən reaksiyalar: 1. qələvilərlə: 2. spirtlərlə: 3. yenidən aminləşməsi: Aminturşuların dekarboksilləşməsi:  Aminturşuların kimyəvi xassələri  Histamin-histidinin dekarboksilləşməsindən əmələ gələn biogen amindir. Histaminin bioloji təsiri Aminturşuların kimyəvi xassələri  Histaminin bioloji təsiri  Aminturşuların kimyəvi xassələri  Aminturşuların amin qrupunun xassələrini müəyyənləşdirən reaksiyalar: R-CH-COOH+HCl R-CH-COOH NH2 NH3Cl R-CH-COOH+1/2O2 R-C-COOH+NH3 NH2 O  Zülal molekulunun strukturu haqqında tədqiqatlar  1. 1888-ci ildə rus alimi A.Y.Danilevski zülal molekulunda peptid rabitəsi olduğu haqqında fərziyə irəli sürmüşdür.  2. 1902-ci ildə E.Fişer zülal molekulunda aminturşuların peptid rabitəsi ilə birləşdiklərini sübut etmişdir.  Zülal molekulunun strukturu haqqında tədqiqatlar  Danilevskinin tədqiqatı- Biuret reaksiyası H2N-CO-NH-CO-NH2-biuret Zülal molekulları H2N-CO-CONH2-oksamid H2N-CH2-CO-NH2-qlisinamid H2N-CO-CH2-CO-NH2- malonamid CuSO4 məhlulu ilə-qırmızı- CuSO4 məhlulu ilə-qırmızı- bənövşəyi bənövşəyi  Zənciri təşkil edən aminturşunun sayından asılı olaraq molekulun 4 növü vardır: 1. Peptidlər- di-, tri, tetra, və s, 2. Oliqopeptidlər-10-20-yə qədər aminturşu olur, 3. Polipeptidlər- 21-50 -ə qədər aminturşu olur, 4. Zülallar 51-dən artıq aminturşu olur. Zülal molekulunda rabitələrin növləri  Peptid rabitəsi  Zülal molekulu monomeri aminturşular olan polipeptiddir.  Polipeptiddə bir aminturşunun α-karboksil qrupu ilə o biri aminturşunun α-amin qrupu arasında yaranan rabitəyə peptid rabitəsi deyilir.  Prolinin peptid rabitəsi: H2N-CH-CO-N CH-COOH CH3 CH3 CH3 CH3  Disulfid rabitəsi Hidrogen rabitəsi həmçinin iki hidroksil (OH) qrupu arasında, dissosasiya etmiş karboksil qrupu ilə (COO-) tirozin qalığının OH qrupu arasında və serin qalığının (OH) qrupu ilə peptid rabitəsi arasında yarana bilər. Hidrogen rabitəsi digər kovalent rabitələrdən (peptid və disulfid) 10-12 dəfə zəif olur. Bu rabitə zülalın quruluşunda və bioloji aktivliyində çox mühüm rol oynayır. Lakin kimyəvi maddələrin təsirindən asanlıqla parçalandığı (zəif olduğu  Ion rabitələri Asparagin turşusunun- Lizinin –ε-amin qrupu karboksil qrupu Argininin - quanidin qrupu Ion rabitəsi Qlutamin turşusunun – Histidinin-imidazol qrupu karboksil qrupu H –ionu birləşdirərək “+” yüklü H ionu dissosasiya edərək “ - ” iona çevrilirlər yüklü iona çevrilirlər  Vah-der-Vaals qüvvələri Alanin-metil qrupu Valin Leysin Fenilalanin Triptofan İzoleysin  Zülal molekulunda aminturşuların ardıcıllığı  Zülal molekulları müxtəlif ardıcıllıqla yerləşmiş aminturşu qalıqlarından ibarətdir. Zəncirdə olan aminturşuların yerini dəyişdikdə, yeni xassəli zülal molekulları almaq olur. 20 növ α- aminturşu müxtəlif cür birləşərək 2,4x10 18 peptid izomeri əmələ gətirir. Insan orqanizmində 100 mindən artıq zülal aşkar edilmişdir. Deməli zülalların növ sayının çox olması və spesifik xassələri aminturşu qalıqlarının ardıcıllığından və sayından asılıdır.  XX əsrin ikinci yarısında zülal molekulunun strukturu müəyyənləşdirildi və kimyəvi üsulla zülal molekulları sintez edilməyə başlandı.  Zülal molekulunun strukturunu müəyyənləşdirmək üçün onun tərkibində olan aminturşuların sayını yox, onların birləşmə ardıcıllığını öyrənmək lazım idi.  Zülal molekullarında olan disulfit körpücüyünü hidroliz etmək üçün performiat turşusundan (HOCOOH) istifadə edilir.  Hidrolizdən sonra sistein turşusu qalığının miqdarını təyin etməklə zülal molekulunda olan disulfid rabitələrinin sayı müəyyən edilir.  Tədqiq olunan zülal molekulu hidroliz edilərək nisbətən kiçik peptidlərə ayrılır. Bu zaman rabitələrə spesifik təsir göstərən kimyəvi maddələrdən və fermentlərdən istifadə edilir. məs.  Bəzi proteolitik fermentlərdən istifadə edərək də zülal molekullarını hidroliz etmək olur. Məs:  Hidrolizdən alınan polipeptid zəncirlərinin uc hissələrində yerləşən aminturşuların növü aydınlaşdırılır.  Polipeptidin N-terminal və C- terminal ucları olur.  Polipetidin N- və C-terminal uclarının tədqiqi:  Edman Senger reaksiyası reaksiyası Akabori üsulu  Insulin molekulunun strukturu Ilk dəfə 1954-cü ildə F.Senger insulin  molekulunun strukturunu öyrənmişdir. Insulin Insulin 2 molekulunda zəncirdən 51 aminturşu qalığı olduğu müəyyən edilmişdir. ibarətdir: A və B A zəncir- 21 3 disulfid körpücü zə B n yü 30 cir - Ribonukleaza  Zülalların birincili strukturu  Zülal molekulunun birincili strukturunda əsasən peptid rabitəsi, az bir miqdar da disulfid körpücüyü olur. Molekulun N-terminal hissəsi başlanğıc uc, C- terminal hissəsi isə son uc sayılır. Ribosomlarda zülal molekulunun sintezi N-terminal ucdan başlayır. Bəzi peptidlərdə N- və C-terminal uclar modifikasıyaya uğramış şəkildə də ola bilər.  Zülal molekulunda olan aminturşular əsasən trans vəziyyətdə mövqe tutur.  Zülalların ikincili  strukturu Zülalların ikincili strukturu peptid zəncirinin funksiyanal qrupları arasında olan hidrogen rabitəsi hesabına yaranır. Hidrogen rabitəsi müxtəlif peptid qrupunda olan karbonil radikalındakı oksigen atomu ilə amin qrupunun hidrogeni arasında əmələ gəlir.  Zülalların ikincili struktu- runun 2 tipi ayırd edilir:  1) α-spiral;  2) β-stuktur və ya təbəqəli büküşlü forma  α-spiral eyni polipeptid zəncirinin hər karbonil qrupu ilə onunla qonşuluqda olan 4-ci amin qrupu arasında yaranan hidrogen rabitəsi hesabına spiral şəklində burulur.  α-spiral  Hər spiral dövrəsinə 3,6 aminturşu düşür, dairələr arasındakı məsafə 0,54 nm-ə bərabər olur. Hər aminturşu qalığının hündürlüyü 0,15 nm olur. Zülal molekulunda α-spiralın hər birinin uzunluğu 2,7 nm olur. Bu qədər spiralda 5 dövriyə düzülmüş 18 aminturşu qalığı iştirak edir.  Zülal molekulunda hidrogen rabitələri boylama oxuna paralel, aminturşuların radikal hissəsi isə spiralın xarici tərəfində yerləşir.  Zülal molekulunun ümumi uzunluğunun orta hesabla 70%-ə qədəri α-spiral şəklində olur. Prolin qalığında amin qrupunun hidrogeni olmadığından, qlisinin radikalı qısa olduğundan bu aminturşular hidrogen rabitəsinə girə bilmir və α-spiral törətmir.  β-büküşlü  Eyni zəncirin bükülmüş hissələri arasında və ya qonşu zəncirlər arasında əmələ gələn hidrogen rabitələri zülal molekuluna təbəqəli-büküşlü struktur verir. Əgər eyni zəncirin bükülmüş hissəsində hidrogen rabitəsi yaranarsa buna qısa –β-struktur, paralel zəncirlər arasında yaranarsa buna tam-β- struktur deyilir. Qonşu zəncirlərin paralel və ya antiparalel olmasından asılı olaraq paralel və antiparalel tam β-struktur olur.  Zülalların üçüncülü  strukturu Polipeptid zəncirdə spirallaşmış və spirallaşmamış hissələrin bir-birini növbələşdirməsindən yeni fəza quruluşu- üçüncülü struktur əmələ gəlir. Üçüncülü strukturda hidrogen rabitəsi, disulfid rabitəsi, ion rabitəsi, hidrofob xassəli rabitələr (Van-der Vaals qüvvələri), efir rabitələri mövcuddur.  Zülalların üçüncülü strukturu  Zülalların üçüncülü strukturu ribosomda molekulun sintezi başa çatdıqdan sonra yaranır. Aminturşuların yan radikallarının su molekulları ilə qarşılıqlı təsiri bu prosesin əsas hərəkət verici qüvvəsidir. Su mühitində hidrofob xassəli aminturşu qalıqları molekulun daxilinə çəkilir, hidrofil xassəli radikallar isə molekulun xaricində qalır. Üçüncülü strukturun qatlanmış hissələrində spiral olmur. Bu hissələrdə prolin, oksiprolin və qlisin aminturşuları yerləşir. Zülal molekulunun spesifik bioloji funksiyası üçüncülü strukturla bağlıdır.  Üçüncülü strukturu aşkarlanan ilk zülal mioqlobilindir. Tərkibi 151 aminturşu qalığı olan qlobulindən və hem qrupundan ibarətdir. Funksiyası əzələlər üçün oksigen mənbəyidir.  Zülalların dördüncülü strukturu  Üçüncülü strukturlu polipeptidin bir neçəsinin birləşməsindən dördüncülü struktur yaranır. Bu strukturda olan polipeptidlər bir-biri ilə ion və hidrogen rabitələri vasitəsilə birləşir. Dördüncülü struktura oliqomerlər, hər bir polipeptidə isə protomerlər deyilir.  Hemoqlobin  Hemoqlobin 4 protomerdən ibarətdir: α1 və α2; β1 və β2. Hər bir protomerdə 1 ədəd hem qrupu vardır. α - zəncirlərin hər biri 141, β - zəncirlərin isə hər biri 146 aminturşudan ibarətdir (cəmi-574). Bu protomerlər α -spiral strukturuna malikdir. α -polipeptidində 7, β -polipeptidində isə 8 seqment vardır.  Qlobulyar və fibrilyar  zülallar Zülallar üçüncülü struktura görə 2 qrupa bölünür: 1) qlobulyar; 2) fibrilyar. Əsasən qlobulyar zülallar yumaq şəklində, fibrilyar zülallar isə sap şəklində olur. Qlobulyar zülalların molekullarında α-spiral, fibrilyar zülallarda isə β- struktur üstünlük təşkil edir. Lakin α-keratin və tropomiozinlər fibrilyar zülallara aid olsa da, molekullarında α -spiral üstünlük təşkil edir.  Fibrilyar zülallar da 2 qrupa bölünür: 1) mühafizəedici və plastik funksiyaya malik olanlar: kollagen, elestin, α- və β-keratin 2) əzələ yığılmasında və hüceyrələrin hərəkətində iştirak edən zülallar: miozin, aktin və tubulin Fibrilyar zülalların molekulları liflərdən ibarət olur.  Qlobulyar və fibrilyar  zülallar Zülallar üçüncülü struktura görə 2 qrupa bölünür: 1) qlobulyar; 2) fibrilyar. Əsasən qlobulyar zülallar yumaq şəklində, fibrilyar zülallar isə sap şəklində olur. Qlobulyar zülalların molekullarında α-spiral, fibrilyar zülallarda isə β- struktur üstünlük təşkil edir. Lakin α-keratin və tropomiozinlər fibrilyar zülallara aid olsa da, molekullarında α -spiral üstünlük təşkil edir.  Kollagen  Insan orqanizmində olan zülalın 1/3 hissəsi kollagendir. Kollagen tipik fibrilyar zülaldır. Kollagen liflərinin submolekulyar vahidləri tropokallogen adlanır. Tropokallogen molekulu hər biri spiral şəklində burulmuş sapşəkilli 3 polipeptiddən ibarətdir. Spiralın hər dairəsinə 3 aminturşu qalığı daxil olur. Tropokallogen molekulunun diametri 1,5 nm, uzunluğu isə 300 nm, molekul kütləsi təxminən 300 000-dir.  Molekulun hər polipeptidində 1000-ə yaxın aminturşu olur. Zəncirində hər iki aminturşudan bir qlisin yerləşir. Buna görə kollagenin tərkibi (qli-X-Y)n tripletindən ibarətdir. Bundan başqa prolin və hidroksiprolin molekulun 25%-ni təşkil edir, həmçinin kollagendə hidrokilizin də mövcuddur. Tropokollagendə polipeptidlər hidrogen rabitəsi ilə, tropokollagenlər bir biri ilə kovalent rabitə vəsitəsilə birləşir.  Kollagen molekulunda polipeptid zəncirdə olan lizin, hidroksilizin, allizin və hidroksiallizin qalıqları arasında kovalent rabitələr olur. Bir polipeptiddə olan lizin və hidroksilizinin aldehid qrupu ilə digər zəncirdə olan lizin və oksilizin qalığının ε-aminqrupu birləşərək, köndələn istiqamətdə yerləşən aldimin (şiff əsası) rabitələri əmələ gətirir.  Kollagenin tərkibində qlükoza və qalaktoza qalığından ibarət olan disaxaridlərdə vardır. Bu disaxaridlər kollagen molekuluna hidroksilizinin OH qrupu vasitəsilə birləşir.  α-keratin  α-keratin saçlarda, dırnaqda, dəridə, quş lələyində və buynuz toxumada olur. Bir protofibril α-spiral konfiqurasiyaya malik olan 2-7 polipeptid zəncirdən ibarət olur. Hər bir polipeptidlər bir-biri ilə disulfid körpücükləri vasitəsilə birləşir və bir-birinə sarılaraq sol istiqamətli superspiral əmələ gətirir.  Protofibrillər birləşərək mikrofibrilləri, onlarda birləşərək makrofibrilləri əmələ gətirir. Makrofibrillər xaricdən ölü hüceyrələrdən təşkil olmuş bir təbəqə ilə örtülür.  α-keratinə isti buxarla təsir etdikdə polipeptidlər arasındakı hidrogen rabitələri pozulur və belə lifləri dartdıqda molekullar β–struktur vəziyyətinə düşür, yəni α-keratin β-keratinə çevrilir.  Elastin  Elastin-birləşdirici toxumanın ara maddəsinə daxil olan zülaldır. Damar divarında olan elastin lifləri normal uzunluqlarını bir neçə dəfə uzadıb – qısaltmaqla damarların genişlənib, yenidən həmin vəziyyətə qayıtmasını təmin edir. Elastin lifləri arasında çarpaz yerləşən kovalent rabitələr vardır. Həmin kovalent rabitələr lizinlərin ε-amin qrupu vasitəsilə əmələ gəlir. 4 lizin qalığı bir desmozin nüvəsini yaradır. Zülalların fiziki və kimyəvi xassələri  Zülal molekullarının formaları  Bəzi fibyilyar zülallar müəyyən şəraitdə qlobulyar formaya keçir: fibroin, miozin, aktin Zülalların həllolma qabiliyyəti  Zülalların həllolma qabiliyyəti  Zulalların həll olma qabiliyyətinin müxtəlifliyi bir neçə amildən asılıdır:  1. Strukturuna görə; qlobulyar zulalların həllolma qabiliyyəti yaxşı, fibrilyarların isə zəif olur.  2. Tərkibində aminturşuların xarakterinə görə; polyar xassəli aminturşu qalığı çox olan zülallar yaxşı, qeyri-polyar aminturşu çox olan zülallar isə zəif həll olur.  2. Molekulun ion yükünə görə: tərkibində eyni yüklü aminturşular nə qədər çox olarsa hidratlaşma qabiliyyəti bir o qədər çox olar.  4. Mühitin pH-dan asılılığına görə; pH zülalın elektrik yükünə təsir göstərir. Müsbət və mənfi yüklü radikalların sayı fərqli olduqda zülalın həll olma qabiliyyəti yüksəlir, saylar bərabərləşdikcə həllolma zəifləyir, yəni izoelektrik vəziyyətində zülal çökər.  Zülalların həllolma qabiliyyəti  4. Duz məhlullarının qatılığından asılılığına görə; zəif qatılıqlı duz məhlullarında zülallar yaxşı həll olur, lakin qatılığın artması zülalların çökməsinə səbəb olur.  Zülalların neytral duz məhlulu ilə çökdürülməsinə duzlaşdırma deyilir. Anionların çökdürüçülük qabiliyyəti daha üstündür. Anion və kationların zülallara çökdürüçü təsirinin yüksəkliyinə əsasən düzülüşünə liotrop sıra deyilir.  Zülallar hidrofil kolloidlər olduğuna görə, onların məhlulları kolloid məhlullara aiddir.  Bəzi zülallar isə heç bir həlledicidə həll olmur. Məs. Kollagen, keratin belə zülallara aiddir.  Zülalların optik xassələri  Bu xassə həm zülalların tərkibində olan aminturşu qalıqlarından, həm də zəncirin spirallaşmış strukturundan asılıdır. Bütün zülallar polyarizasiya müstəvisini sola fırladır. Denaturasiyaya uğramış zülalların optik fəallığı kəskin dəyişir. Çünki, denaturasiya zamanı hidrogen rabitələrinin sınmasından üçüncülü və ikincili struktur pozulur. Zülalların optik fəallığı mühitin pH-dan da asılıdır. Izoelektrik nöqtəsində hər bir zülal növünün optik fəallığı sabit kəmiyyətdir.  Zülal məhlulları opalessensiyaedici xassəyə malikdir. Yəni zülal məhlulunda zülal molekulları işıq şüasını səpələmə qabiliyyətinə malikdir (Tindal hadisəsi). Bu metoddan istifadə edərək zülalların miqdarı müəyyənləşdirilir. Bu metod nefelometriya adlanır.  Zülalların miqdarı analizi üçün istifadə edilən spektrofotometriya metodu.  Spektrofotometriya metodu zülal məhlulunun ultrabənövşəyi şüalara göstərdiyi uducu təsirə əsaslanır.  Zülal məhlulu həm də flüoressensiyaedici xassəyə malikdir. Yəni zülallarda olan elektronlar da həyəcanlanmış vəziyyətdən adi vəziyyətə keçdikdə kvant şüaları buraxır. Zülalların flüoressensiyası əsasən triptofan, tirozin və fenilalanin qalıqlarının xassələri ilə xarakterizə edilir.  Zülalların amfoterliyi və izoelektrik nöqtəsi  Zülal molekullarında olan əks- işarəli funksional qruplar onlara amfoterlik xassəsi verir. Zəncirin uc hissələrində yerləşən amin və karboksil qrupları, asparagin və qlutamin turşusunun ikinci karboksil qrupu, lizinin ε-amin qrupu, argininin quanidin radikali yüklü hissəciklərdir.  Zülal molekulunun amfionlara çevrilməsi. NH2-R-COOH↔ NH2-R-COO- + H+ ↔ NH3 +- R-COO- Amfionlar turş mühitdə müsbət yüklü hissəciyə, qələvi mühitdə isə mənfi yüklü hissəciyə çevrilir.  Zülal hissəcikləri turş mühitdə katoda, qələvi mühitdə isə anoda doğru hərəkət edir. Lakin müsbət və mənfi yüklərin sayı bərabər olduqda zülal molekulunun hərəkəti dayanır. Zülal hissəciklərinin də elektroneytral vəziyyəti mühitin pH-dan asılıdır. PH-ın müəyyən qiymətində zülal molekulunda olan mənfi və müsbət hissəciklərin sayı bərabərləşir və molekul izoelektrik sahəsində öz hərəkətini dayandırır.  Izoelektrik sahəsində zülal hissəciklərinin hərəkətinin dayanmasına şərait yaradan mühitin pH-ı izoelektrik nöqtəsi adlanır.  Suda həll olan zülalların əksəriyyətinin izoelektrik nöqtəsi zəif turş mühitin pH-na (pH= 4-6,9) müvafiqdir.  Bəzi zülalların izoelektrik nöqtəsi Zülalın adı Izoelektrik Zülalın adı Izoelektrik nöqtəsi (pH) nöqtəsi (pH) Pepsin 1,0 Ximotripsin 8,1 Tripsin α –kazein 4,1 Ribonukleaza 9,45 β - kazein 5,9 Lizosim 10,5 Laktoqlobin 5,1 Sitoxrom C 10,65 Prolaktin 5,7 Yumurta 4,8 albumini Hemoqlobin 6,7 Qan serumu 5,4 albumini Fosforilaza 5,8 Qlobin 7,5  Zülalların denaturasiyası və renaturasiyası  Zülal molekullarına müxtəlif amillərlə təsir etdikdə onların öz ikincili, üçüncülü və dördüncülü strukturunu itirməsinə denaturasiya deyilir. Denaturasiya zülal molekulunu digər üzvi maddələrdən fərqləndirən əsas xassədir.  Zülalları denaturasiyaya uğradan amillər:  1) fiziki amillər- temperatur, təzyiq, rentgen şüaları, ultrabənövşəyi şüalar;  2) kimyəvi amillər- turşu və qələvi, aseton, spirt, karbamid, quanidin-xlorid, ağır metalların duzları, alkoloidlər, detergenlər.  Denaturasiyaya uğramış zülalın fiziki-kimyəvi və bioloji xassələrinin bərpa olmasına renaturasiya deyilir.  Karbamid və quanidin-xlorid zülal molekulunda hidrogen rabitələrini sındırmaqla, turşu və qələvi isə ion rabitələrini parçalamaqla zülal molekulunu denaturasiyaya uğradır.  Zülalların üzvi və qeyri-üzvi turşular, ağır metal duzları, yüksək temperatura təsiri ilə çökdürülməsi geri dönməyən denaturasiya, spirt, aseton, NaCl, CaCl2 və (NH4)2SO4 duzları ilə çökdürmə isə geri dönən denaturasiya adlanır.  Denaturasiyaya uğramış zülalların rəng dəyişmə reaksiyası təbii zülallara nisbətən intensiv olur. Bu denaturasiya zamanı zülal molekulunda bəzi kimyəvi qrupların (-SH, -OH, imidazol, quanidin və s. ) rabitəli vəziyyətdən sərbəst hala keçməsi ilə əlaqədardır.  Fibrilyar zülallar qlobulyar zülallara nisbətən tez denaturasiyaya uğrayır. Zülalların rəngdəyişmə və çökdürmə reaksiyaları.  Zülalların rəngdəyişmə və çökdürmə reaksiyaları Biuret reaksiyası CuSO4 məhlulu ilə aparılır. Zülal molekulunda peptid rabitəsini müəyyən edir. Bu reaksiya zamanı məhlul qırmızı-bənövşəyi rəng alır. Ninhidrin reaksiyası Zülal molekulunda α-aminturşuların vəsfi analizində istifadə edilir, məhlul göy rəngə boyanır. Prolin və oksipolin çox olduqda məhlul sarı rəngəçevrilir. Ksantoprotein Nitrat turşusu məhlulu ilə aparılır. Zülalın tərkibində olan aromatik reaksiyası (mulder aminturşuları təyin edir. Məhlul sarı rəngə boyanır. reaksiyası)- Millon reaksiyası- Millon reaktivi (civənin bir və ikivalentli nitrat və nitrit duzlarının nitrat turşusu məhlulu ilə qarışığı) ilə aparılır. Bu reaksiya tirozin molekulunun fenol qalığı ilə spesifikdir. Reaksiya zamanı zülal məhlulu qırmızı kərpici rəngə çevrilir. Hopkinsk-Adamkeviç Qlioksil və qatı sulfat turşusu ilə aparılır, triptofan qalığı üçün reaksiyası- spesifikdir. Yəni indol qrupunu təyin edir. Şults – Raspar Zülal və saxaroza qarışığı sulfat turşusu ilə laylaşdırıldıqda mayelər reaksiyası arasında tünd-qırmızı zolaq əmələ gəlir. Bu üsul zülalın tərkibində triptofanı təyin edir. Fol reaksiyası zülalın tərkibində kükürtlü aminturşuları (sistein, sistin və metionin) təyin edir. Bu reaksiya qatı qələvi və qurğuşun asetatla aparılır və nəticədə qara rəngli qurğuşun sulfid çöküntüsü alınır. Sakaquti Arginini təyin edir.  Zülalların təsnifatı  1. Zülalların struktur əlamətinə görə təsnifatı;  2. Zülalların bioloji funksiyasına görə təsnifatı;  3.Tərkibində qeyri-zülali hissəciyə görə təsnifatı;  4. Həllolma qabiliyyətinə görə təsnifat.  Zülallar struktur əlamətinə görə 3 qrupa bölünür:  Zülalların strukturuna görə təsnifatı Zülal Xassələri Bioloji funksiyaları qrupu Qlobulyar Birincili strukturu daha Ferment, albuminlər, antitel zülallar böyük əhəmiyyət kəsb (qan serumu qlobulinləri) və edir. Polipeptid zənciri bəzi növləri hormonlar kürəcik və ya ellipis (insulin) funksiyası daşıyır. formasında olur. Suda həll Protoplazmada olan olaraq kolloid məhlul qlobulinlər burada suyun və əmələ gətirir. bəzi başqa maddələrin saxlanılmasına şərait yaradır Fibrilyar Ikincili strukturu böyük Struktur funksiyasın yerinə zülallar əhəmiyyətə malikdir. Suda yetirir. Bura kollagen, elastin, həll olmur. Möhkəmdir. miozin, fibrin, keratin aiddir. Polipeptid zəncirləri köndələn istiqamətdə bir- biri ilə birləşib lifli və ya təbəqəli struktur əmələ gətirir.  Zülalların bioloji funksiyasına görə təsnifatı:  Zülalların bioloji funksiyasına görə təsnifatı:  Eyni xassəli zülallar müxtəlif funksional qruplara aid ola bilir. Lizosim –ferment xassəlidir Mühafizəedici funksiya daşıyır Toksik funksiya daşıyır Ilan zəhəri fermentləri  Tərkibindəki qeyri-zülali hissəsinə görə təsnifatı: bu baxımdan zülallar 2 qrupa ayrılır.  Sadə zülallar (həll olma qabiliyyətinə görə verilmiş təsnifatı) Zülalın növü Əsas əlamətləri Albuminlər Suda və duz məhlulunda həll olurlar. Aminturşu qalıqlarının növlərinə görə fərqləndirici əlamətləri yoxdur. Qlobulinlər Suda , zəif duzların duru məhlulunda yaxşı həll olurlar. Aminturşu qalıqlarının növünə görə fərqləndirici əlaməti yoxdur. Prolaminlər 70-80%-li etil spirtində həll olurlar, suda və mütləq spirtdə həll olmurlar. Prolin və qlutamin turşusu qalığı ilə zəngindir. Qlüteinlər Qələvilərin duru məhlulunda (0,2-2%-li NaOH) yaxşı həll olurlar. Hidroliz məhsulları arasında qlutamin turşusunun miqdarı az olur. Histonlar Zəif turş və duzların duru məhlulunda yaxşı həll olurlar, ammonyakın və spirtin təsirindən çökürlər. Hidroliz məhsulları arasında 20-30% diaminmonokarbon turşuları olur, triptofan isə olmur. Protaminlər Turşu məhlullarında asanlıqla həll olurlar. Hidroliz məhsulları arasında 80%-ə qədər diaminmonokarbon turşusu olur, triptofan, sistein və asparagin turşusu olmur. Proteinoidlər Suda və duz məhlulunda həll olmurlar. Polipeptid zəncirində qlisin, alanın və prolin qalıqlarının miqdarı xüsusilə çox olur. (skleroprotei nlər)  Prolaminlər Qlütelinlər Bitki zülallarıdır. Taxıl bitkilərinin dənlərində geniş yayılmışdır  Tərkibində prolin və qlutamin  Tərkibində qlutamin turşusu turşusunun miqdarı çox, lizin, nisbətən az olur. arginin və qlikokol isə azdır.  Qlütelinlər duru qələvi  Prolaminlər 60-80%-li spirtdə məhlulunda yaxşı həll olur. həll olurlar.  Buğdada qlütenin, düyüdə  Buğda və çovdarda olan orizenin olur. prolamin-qliadin, qarğıdalıda zein, arpada –qordeindir.  Histonlar Protaminlər  Xromosomların tərkibinə daxildir, əsasən  Qələvi xassəli zülallardır. dezoksiribonuklein turşusu ilə kompleks  Molekul kütlələri 5000-dən artıq olmur. birləşmə əmələ gətirir.  Qələvi xassəli aminturşulara görə bu  Molekul kütləsi 11-12 min, izoelektrik zülallar 3 qrupa ayrılır: mono-, di- və nöqtəsi pH-ın 9,5-12-ə bərabərdir. Əsasən timus vəzində və eritrositlərdə olur. triprotaminlər.  Tərkibinin 20-30%-ə qədəri arginin və  Tərkibinin 60-85%-i arginindir, sistein, lizindir, buna görə də qələvi xassəlidir. triptofan və asparagin turşusu olmur. Triptofan olmur. Balıqların sperma və kürülərində daha çox  Histonlar turşularda yaxşı həll olur, olur. Məs: salmin (lasos balığı), skumbrin ammonyak və spirtlə isə çökür. (skumbrin balığı), klupein (siyənək)  Protaminlər turşu məhlulunda yaxşı həll olur, qələvilərin təsirindən isə çökür.  İzoelektrik nöqtəsi 10-12,5-ə bərabərdir.  Protaminlər zülallara aid olan bəzi rəng dəyişmə reaksiyasını vermirlər (sistein və triptofan olmadığı üçün). Proteinoidlər (skleroproteinlər) Istinad toxumalarının (sümük, qığırdaq, vətər, bağ, dırnaq, tük ) zülalıdır; Fibrilyar qrupa aiddirlər; Bu qrupun əsas nümayəndələri kollagen, keratin, elastin və fibriondur; Bu zülallar nə suda, nə də duz, qələvi və turşuların zəif məhlullarında həll olmurlar. So n