كتاب تاريخ معاصر ايران - ص253-2 - PDF

‫تارىخ معاصر اىران‬ ‫سا ل سوم آموزش متوسطه‬ ‫کلىۀ رشته ها‬ ‫(به استثناى رشته هاى ادبیّات و علوم انسانى ـ علوم و معارف اسالمى)‬ ‫‪13٩2‬‬  ‫وزارت آموزش و پرورش‬ ‫سازمان پژوهش و برن...

‫تارىخ معاصر اىران‬ ‫سا ل سوم آموزش متوسطه‬ ‫کلىۀ رشته ها‬ ‫(به استثناى رشته هاى ادبیّات و علوم انسانى ـ علوم و معارف اسالمى)‬ ‫‪13٩2‬‬  ‫وزارت آموزش و پرورش‬ ‫سازمان پژوهش و برنامه رىزى آموزشى‬ ‫برنامه رىزى محتوا و نظارت بر تألىف‪ :‬دفتر تألىف کتاب هاى درسى ابتدایی و متوسطه نظری‬ ‫نام کتاب‪ :‬تارىخ معاصر اىران ـ ‪253/2‬‬ ‫مؤ ّلفان‪ :‬دکتر على اکبر والىتى‪ ،‬دکتر جلىل عرفان منش‪ ،‬غالمرضا مىرزاىى و ىعقوب توکلى‬ ‫با همکارى‪    :‬مسعود جوادىان‬ ‫بازنگری و اصالح‪    :‬دکتر علی اکبر والیتی‪ ،‬دکتر جلیل عرفان منش با همکاری عباس پرتوی مقدم‬ ‫وىراستار‪    :‬مح ّمدرضا سرشار‬ ‫آماده سازى و نظارت بر چاپ و توزىع‪ :‬ادارۀ کلّ    نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی‬ ‫تهران‪ :‬خیابان ایرانشهر شمالی ـ  ساختمان شمارۀ ‪ ٤‬آموزش و پرورش (شهید موسوی)‬ ‫   تلفن‪٩ :‬ـ ‪ ،88831161‬دورنگار‪ ،88309266 :‬کد پستی‪،1584747359 :‬‬ ‫    وب سایت‪www.chap.sch.ir :‬‬ ‫سید احمد حسینی‬ ‫مدیر امور فنی و چاپ‪ّ :‬‬ ‫تصویرگران‪ :‬صادق صندوقی‪ ،‬مجید غزنوی‬ ‫طراح جلد‪ :‬طاهره حسن    زاده‬ ‫صفحه آرا‪ :‬زهره بهشتی شیرازی‬ ‫حروفچین‪ :‬سیده فاطمه محسنی‬ ‫مصحح‪ :‬رضا جعفری‪ ،‬علیرضا کاهه‬ ‫امور آماده سازی خبر‪ :‬فریبا سیر‬ ‫امور فنی رایانه ای‪ :‬حمید ثابت کالچاهی‪ ،‬مریم دهقان زاده‬ ‫ناشر‪ :‬شرکت چاپ و نشر کتاب هاى درسى اىران‪ :‬تهران ـ کىلومتر ‪ 17‬جا ّدۀ مخصوص کرج ـ خىابان‪( 61‬داروپخش)‬ ‫           تلفن ‪5 :‬ـ‪   ،44985161‬دورنگار‪    ،44985160 :‬صندوق پستى‪139 :‬ـ ‪37515‬‬ ‫چاپخانه‪ :‬شرکت چاپ و نشر کتاب هاى درسى اىران «سهامى خاص  »‬ ‫سال انتشار و نوبت چاپ‪ :‬چاپ هشتم ‪13٩٢‬‬ ‫حقّ چاپ محفوظ است‪.‬‬ ‫‪ISBN 964-05-1349-0‬‬ ‫شابک ‪964-05- 1349-0‬‬ ‫امـروز دانش آمـوزان بـاىـد سعى کنند تـارىخ انـقالب‬ ‫اسالمىمان را و نقش وحدت خودشان و دانشگاهىان را با روحانىون‬ ‫بىاموزند‪.‬‬ ‫حضرت امام خمىنى (ره)‬  ‫فهرست مطالب‬ ‫سخنى با دبىران گرامى‬ ‫سخنى با دانش    آموزان عزىز‬ ‫‪1‬‬ ‫مرورى بر پىشىنه و تارىخ اىران از آغاز تا دوران قاجار (براى مطالعه)‬ ‫‪17‬‬ ‫درس اول ــ حکومت قاجار از آقامحمدخان تا محمد  شاه‬ ‫‪27‬‬ ‫درس دوم ــ دوران ناصرالدین شاه‬ ‫‪37‬‬ ‫درس سوم ــ زمینه های نهضت مشروطه‬ ‫‪43‬‬ ‫درس چهارم ــ آغاز حرکت مردم علىه استبداد و پىروزى نهضت مشروطه‬ ‫‪52‬‬ ‫درس پنجم ــ مشروطه در ٔ‬ ‫دوره محمد  على   شاه‬ ‫‪61‬‬ ‫دوره دوم مشروطه (‪1293‬ــ     ‪1288‬ش)‬ ‫درس ششم ــ ٔ‬ ‫‪72‬‬ ‫درس هفتم ــ کودتاى ‪1299‬‬ ‫‪81‬‬ ‫درس هشتم ــ رضاخان؛ تثبىت قدرت‬ ‫‪89‬‬ ‫درس نهم ــ وىژگى هاى حکومت رضاشاه‬ ‫‪98‬‬ ‫درس دهم ــ سقوط رضاشاه‬ ‫‪106‬‬ ‫درس یازدهم ــ اشغال اىران توسط متفقىن و آثار آن‬ ‫‪112‬‬ ‫درس دوازدهم ــ نهضت ملى  شدن صنعت نفت‬ ‫‪118‬‬ ‫درس سیزدهم ــ زمىنه هاى کودتاى ‪ 28‬مرداد‬ ‫‪129‬‬ ‫درس چهاردهم ــ کودتاى بىست  و هشتم مرداد‬ ‫‪135‬‬ ‫سىطره آمرىکا بر اىران‬ ‫ٔ‬ ‫درس پانزدهم ــ ربع قرن‬ ‫‪142‬‬ ‫درس شانزدهم ــ زمینه ها و هدف های اصالحات آمریکایی در ایران‬ ‫‪146‬‬ ‫درس هفدهم ــ پىداىش نهضت روحانىت‬ ‫‪152‬‬ ‫درس هجدهم ــ قىام ‪15‬خرداد‬ ‫‪162‬‬ ‫درس نوزدهم ــ تحوالت اىران پس از تبعىد امام خمىنى‬ ‫‪173‬‬ ‫درس بیستم ــ اىران در مسیر انقالب اسالمى‬ ‫‪181‬‬ ‫درس بیست ویکم ــ پىروزى انقالب اسالمى‬ ‫‪190‬‬ ‫درس بىست و دوم ــ دولت موقت مهندس مهدى بازرگان‬ ‫‪199‬‬ ‫دوره رىاست جمهورى‬ ‫درس بىست     وسوم ــ اولىن ٔ‬ ‫‪210‬‬ ‫درس بىست و چهارم ــ جنگ تحمىلى رژیم بعثی حاکم بر عراق علىه اىران‬ ‫‪220‬‬ ‫درس بىست وپنجم ــ آرمان ها و دستاوردهاى انقالب اسالمى‬ ‫‪234‬‬ ‫فهرست منابع‬  ‫سخنى با دبىران گرامى‬ ‫شىوه «وقاىع نگارى» و «تارىخ نگارى‬ ‫‪1‬ــ در نگارش اىن کتاب‪ ،‬سعى بر اىن بوده است که به جاى ٔ‬ ‫شىوه «تارىخ نگارى علمى و تحلىلى» استفاده‬ ‫نقلى» که به شرح روىدادها و توصىف حوادث مى پردازد‪ ،‬از ٔ‬ ‫ِ‬ ‫معلولى روىدادها‪ ،‬توجه مى شود‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫پرداختن صرف به حوادث‪ ،‬به روابط علت و‬ ‫شود‪.‬در اىن شىوه به جاى‬ ‫و در چارچوبى تحلىلى‪ ،‬با نگاهى مستدل و با بهره گىرى از اسناد و مدارک‪ ،‬روىدادهاى تارىخى را‬ ‫بررسى مى کنىم‪.‬‬ ‫‪2‬ــ در اىن کتاب کوشش شده است تا از آوردن اسامى‪ ،‬نام ها‪ ،‬و ىا جدول هاى غىرضرورى خوددارى‬ ‫گردد‪.‬با اىن وجود‪ ،‬از دبىران محترم تارىخ و طراحان سؤال هاى امتحانى تقاضا شده است از طرح سؤال ها‬ ‫و موضوع ها‪ ،‬با روىکرد «حافظه مدارى» که‪ ،‬در شىوه هاى وقاىع    نگارى و تارىخ   نگارى نقلى متداول است‬ ‫اجتناب ورزند و به جنبه هاى تحلىلى وقاىع تارىخى توجه بىشترى مبذول فرماىند‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫افزودن اطالعات تارىخى‬ ‫‪3‬ــ مطالبى تحت عنوان «بىشتر بدانىد» و «برگى از تارىخ»‪ ،‬با هدف‬ ‫دانش آموزان‪ ،‬به مباحث درس اضافه شده است‪.‬از اىن مطالب‪ ،‬و آن چه که در پى نوشت ها آمده است‬ ‫در امتحان هاى نىم سال و پاىان سال‪ ،‬سؤالى طرح نمى گردد‪.‬‬ ‫هدف های آموزشی درس تاریخ معاصر ایران‬ ‫همکار گرامی انتظار می رود با تدریس درس تاریخ معاصر ایران‪ ،‬دانش آموزان نسبت به هدف های‬ ‫اصلی آن درس شناخت و درک نسبی پیدا کنند‪.‬بنابراین توصیه می شود به هنگام تدریس و ارزشیابی در‬ ‫طول سال تحصیلی‪ ،‬هدف های زیر را مدنظر قرار دهید‪:‬‬ ‫‪١‬ــ چگونگی تأسیس‪ ،‬استقرار و تثبیت حکومت قاجار با توجه به زمینه ها و عوامل داخلی و‬ ‫خارجی‬ ‫‪٢‬ــ اهداف و رقابت های استعماری دولت های بزرگ اروپایی (انگلستان‪ ،‬روسیه و فرانسه) در ایران‬ ‫در دهه های نخست حکومت قاجار‬ ‫رتبه حکومت قاجار‬‫‪٣‬ــ شخصیت و مدیریت شاهان و کارگزاران عالی ٔ‬ ‫سلسله‬ ‫ٔ‬ ‫‪٤‬ــ نفوذ و دخالت های مستمر انگلستان و روسیه در امور ایران در طول دوران حاکمیت‬ ‫قاجار‬ ‫‪ ٥‬ــ ساخت اجتماعی و اقتصادی ایران (صورت بندی اجتماعی و اقتصادی) و تحوالت آن در‬ ‫عصر قاجار‬ ‫‪ ٦‬ــ آثار و پیامدهای اجتماعی‪ ،‬اقتصادی و فرهنگی گسترش مناسبات و ارتباطات بین المللی‪ ،‬به ویژه‬ ‫روابط با کشورهای اروپایی‬ ‫دوره قاجار با تکیه بر جنبش تنباکو و انقالب مشروطه‬ ‫‪٧‬ــ زمینه ها و عوامل جنبش های مردمی در ٔ‬ ‫‪ ٨‬ــ نتایج و پیامدهای جنبش تنباکو و انقالب مشروطه‬ ‫‪٩‬ــ نقش اجتماعی‪ ،‬فرهنگی و سیاسی روحانیت‪ ،‬به ویژه در مخالفت و مبارزه با استبداد داخلی‬ ‫و استعمار خارجی‬ ‫‪١٠‬ــ شکل گیری گروه روشنفکران و نقش اجتماعی و سیاسی آنان‬ ‫‪١١‬ــ تأثیر و پیامدهای دو جنگ جهانی بر اوضاع ایران‬ ‫‪١٢‬ــ ظهور‪ ،‬استقرار و سقوط دیکتاتوری رضاشاه با توجه به زمینه ها و عوامل داخلی و خارجی‬ ‫نتیجه اقدامات رضا شاه‬ ‫‪١٣‬ــ اهداف و ٔ‬ ‫‪١٤‬ــ رقابت قدرت های بزرگ (انگلستان‪ ،‬شوروی و آمریکا) برای نفوذ و سلطه بر ایران بعد از‬ ‫شهریور ‪١٣٢٠‬‬ ‫‪١٥‬ــ جنبش ملی شدن صنعت نفت (زمینه‪ ،‬عوامل و نتایج)‬ ‫‪١٦‬ــ کودتای ‪ ٢٨‬مرداد ‪ ١٣٣٢‬با تأکید بر عوامل داخلی و خارجی‬ ‫سلطه سیاسی‪ ،‬نظامی و اقتصادی آمریکا بر ایران پس از کودتای ‪ ٢٨‬مرداد ‪١٣٣٢‬‬ ‫‪١٧‬ــ نفوذ و ٔ‬ ‫‪١٨‬ــ زمینه ها و عوامل نهضت اسالمی مردم ایران‬ ‫سلطه خارجی و وابستگی حکومت پهلوی‬ ‫‪١٩‬ــ نقش امام خمینی در مبارزه با ٔ‬ ‫‪٢٠‬ــ معترضان و مخالفان حکومت پهلوی (دیدگاه و روش مخالفت و مبارزه)‬ ‫‪٢١‬ــ انقالب اسالمی و سرنگونی نظام سلطنتی پهلوی در ایران‬ ‫‪٢٢‬ــ استقرار و تثبیت نظام جمهوری اسالمی‬ ‫‪٢٣‬ــ دسیسه و توطئه های قدرت های خارجی به ویژه آمریکا بر ضد جمهوری اسالمی ایران‬ ‫‪٢٤‬ــ اقدامات خرابکارانه و فعالیت های گروهک های تروریستی و ضدانقالب داخلی‬ ‫‪٢٥‬ــ ایستادگی ملت ایران در برابر توطئه و دشمنی های دشمنان خارجی و داخلی انقالب اسالمی‬ ‫‪٢٦‬ــ جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران و دفاع ملت ایران در برابر متجاوز و پیامدهای آن‬ ‫‪٢٧‬ــ رهبری و مدیریت حضرت امام خمینی و حضرت آیت الله خامنه ای‬ ‫‪٢٨‬ــ دستاوردهای انقالب اسالمی (استقالل در ابعاد سیاسی‪ ،‬اقتصادی و فرهنگی)‬ ‫گروه تاریخ دفتر تألیف کتاب های درسی ابتدایی و متوسطه نظری‬  ‫سخنى با دانش آموزان عزىز‬ ‫از آن جا که درس تارىخ جزو درس هاى تخصصى شما نىست‪ ،‬چه بسا تصور کنىد که اىن درس‬ ‫اهمىتى ندارد و شما تنها براى نمره قبولى باىد آن را بخوانىد‪.‬اىن تصور در نگاه اول درست به نظر مى رسد!‬ ‫شما حق دارىد براى امور زندگى خود برنامه داشته باشىد و به آىنده بىندىشىد‪.‬آىنده نگرى شما و برنامه رىزى تان‬ ‫براى آن با توجه به چه چىزهاىى صورت مى گىرد؟ شناختى که از خود دارىد؛ ارزىابى و شناختى که از شراىط‬ ‫موجودتان دارىد؛ و نىز ارزىابى تان از آىنده‪.‬‬ ‫اما بىاىىد طور دىگرى به اىن موضوع بىندىشىم؛ شما چه قدر خود را مى شناسىد و شخصىت کنونى تان‬ ‫محصول چه چىزهاىى است؟ خواهىد گفت‪ :‬قدرى از آن محصول وراثت است‪ ،‬ىعنى خصوصىات جسمانى‪،‬‬ ‫فکرى و به وىژه اخالقى که از طرىق گذشتگان به شما رسىده است‪.‬تعلىم و تربىت و زندگى خانوادگى‪،‬‬ ‫محىط اطراف و دوستان و آشناىان و تحوالت اجتماعى و نىز تجارب شخصى هم بخشى از آن را شامل‬ ‫مى شود‪.‬آىا اىن ها چىزى جز گذشته و در واقع چىزى جز تارىخ اند؟ اکنون به «شراىط موجود» توجه کنىد؛‬ ‫آىا «شراىط موجود» در ىک تأمل هرچند سطحى‪ ،‬چىزى جز حاصل حوادث‪ ،‬تحوالت و عملکردهاىى است‬ ‫که گذشتگان ما نقش اصلى را در شکل گىرى آن داشته اند؟‬ ‫بنابراىن‪ ،‬هرچه در گذشته بىشتر تأمل کنىم‪ ،‬هم خود را بهتر مى شناسىم و هم جامعه مان را؛ زىرا‬ ‫همه پدىده ها و رفتارهاى فردى و اجتماعى‪ ،‬رىشه در گذشته دارد‪.‬با شناخت بىشتر اىن رىشه ها‪ ،‬مى توانىم‬ ‫ارزىابى درست ترى از خود داشته باشىم‪ ،‬از کرده هاى مان خواه فردى‪ ،‬خواه اجتماعى درس بگىرىم‪.‬مى توانىم‬ ‫راه حل هاى مناسب براى مشکالت و مسائل اجتماعى ارائه کنىم‪ ،‬نىازهاى واقعى مان را تشخىص دهىم و‬ ‫در راه سعادت و کامىابى گام بردارىم‪.‬به همىن دلىل است که بخش هاى قابل توجهى از آىات قرآن کرىم و‬ ‫کالم همه بزرگان و دانشمندان به ذکر تارىخ و توصىه مطالعه و تأمل در آن اختصاص دارد‪.‬تارىخ پىامبران‪،‬‬ ‫اقوام‪ ،‬جوامع‪ ،‬و نىز زنان و مردانى که اکنون دىگر در مىان ما نىستند‪.‬به  عالوه همچنان که‪ ،‬مى دانىم تارىخ‬ ‫تنها ذکر اعمال پادشاهان و تحوالت سىاسى جوامع نىست بلکه سرگذشت علوم و فنون‪ ،‬هنرها و هنرمندان‪،‬‬ ‫ورزشکاران و قهرمانان‪ ،‬همه و همه تارىخ است و هر ىک جنبه هاىى از زندگى اجتماعى انسان را شامل‬ ‫مى شود که مطالعه آن مفىد و لذت بخش است‪.‬‬ ‫تارىخ دانشى بسىار گسترده است و در ساعات محدود درسى نمى توان به اندازه کافى بدان پرداخت‪.‬‬ ‫پس چه باىد کرد؟ براى شما که درس تارىخ جزو درس هاى تخصصى تان نىست و تنها بخش کوچکى از‬ ‫برنامه هاى آموزشى تان را شامل مى شود‪ ،‬مطالعه تارىخ معاصر اىران‪ ،‬ضرورى تر به نظر مى رسد‪.‬اىن دوره‬ ‫از تارىخ به ما نزدىک تر است و نتاىج حوادث و تحوالت مربوط به آن‪ ،‬ملموس تر و زنده تر‪.‬شما در آىنده‬ ‫هر رشته تحصىلى و نىز هر شغلى را انتخاب کنىد و به اصطالح جامعه شناسان‪ ،‬هر نقش اجتماعى را که اىفا‬ ‫نمایىد‪ ،‬به مطالعه تارىخ نىازمندىد به وىژه هر چه بىش تر رشد کنىد و بزرگتر شوىد ارزش آن را بهتر و بىشتر‬ ‫درخواهىد ىافت‪.‬‬ ‫تارىخ معاصر اىران حوادث تلخ و شىرىن بى شمارى را به خود دىده است که در اىن کتاب به گونه اى‬ ‫فشرده و خالصه‪ ،‬با بخش هاىى از آن آشنا مى شوىد‪.‬‬ ‫‪Email‬‬ ‫‪[email protected]‬‬  ‫برای مطالعه‬ ‫مروری بر پیشینه و تاریخ ایران از آغاز تا دوران قاجار‬ ‫ایران کشوری ریشه دار و کهن است‪.‬مردم ایران دارای ‪ ٧٠٠٠‬سال تاریخ و تمدن درخشان‬ ‫هستند‪.‬تاریخ فرهنگ و تمدن ایران را می توان به دو دوره ی پیش از اسالم و بعد از اسالم تقسیم کرد‪.‬‬ ‫دوره ی پیش از اسالم نیز به دوران قبل از آریایی ها و بعد از آریایی ها تقسیم می شود‪.‬‬ ‫اىران پىش از اسالم‬ ‫از بررسى آثارى که تاکنون توسط باستان شناسان کشف شده اند‪ ،‬معلوم مى شود‪ ،‬سفال و سفال هاى‬ ‫لعاب دار و ساخت چرخ سفالگرى (در هزاره هاى ششم تا چهارم پىش از مىالد) توسط ساکنان فالت‬ ‫اىران (قبل از ورود آرىاىى ها) اختراع شده است‪.‬هم چنىن‪ ،‬ساخت ارابه هاى چهارچرخ‪ ،‬پرورش‬ ‫اسب و معمارى طاق هاى هاللى گنبد شکل‪ ،‬از ابداعات اىرانىان بوده است که توسط اىالمى ها به سومر‬ ‫و از آن جا به دىگر نقاط جهان کهن رفته و رواج ىافته است‪.1‬در اىن مىان از مکان هاى مهم باستانى‬ ‫تپه مارلىک (در گىالن) نام برد‪.‬هم چنین‬‫نظىر شهر سوخته (در سىستان)‪ ،‬تپه سىلک (در کاشان) و ٔ‬ ‫‪2‬‬ ‫ایرانیان در پیدایش خط به  عنوان یکی از مراحل مهم تمدن سازی و تولید میراث معنوی جهان از قبیل‪:‬‬ ‫اندیشه های دینی‪ ،‬فلسفی‪ ،‬علم اعداد‪ ،‬نجوم و ریاضی سهم چشمگیری داشته اند‪.‬سرچشمه بسیاری‬ ‫از امور فرهنگی از فالت ایران آغاز شده است‪.3‬در حدود ‪ ٣٠٠٠‬سال قبل از میالد‪ ،‬آریایی ها به فالت‬ ‫ایران‪ 4‬مهاجرت کردند‪.‬آن ها سرزمینی را که وارد آن شده بودند ایران یعنی سرزمین آریایی ها نامیدند‪.‬‬ ‫‪1‬ــ برای اطالع بیش تر‪ ،‬ن‪.‬ک‪ :‬گیرشمن‪ ،‬ایران از آغاز تا اسالم‪ ،‬ص ‪ ٦8 ،٣٨ ،٣١ ،١٨ ،١٣‬و ‪٧٢‬؛ هرتسفلد‪ ،‬تاریخ باستانی ایران‪،‬‬ ‫ص ‪ ١٩٧ ،١٤١ ،١٢٨‬و ‪.٢٠٠‬‬ ‫‪   s a k‬ــ‪٢‬‬ ‫‪3‬ــ آپهام پوپ‪ ،‬معماری ایران‪ ،‬ص ‪.١٤‬‬ ‫‪4‬ــ کلمه ایران دست کم در حدود قرن سوم قبل ازمیالد در منابع یونانی آمده است‪.‬شکل یونانی ایران ‪ ar ane‬است‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫اقوام آریایی‪ 1‬شامل مادها‪ ،‬پارس ها و پارت ها بود که در غرب‪ ،‬جنوب و شمال شرقی فالت ایران ساکن‬ ‫شدند‪.‬اقوام ایرانی پس از استقرار و تثبیت موقعیت و مرزهای جغرافیایی خود‪ ،‬برای رفع نیازهای‬ ‫متقابل خویشتن با یکدیگر روابط مسالمت آمیزی داشتند و در همگرایی عمومی به سر می بردند‪.‬‬ ‫پس از مدتى‪ ،‬زردشت که پىامبر اىران باستان است در مىان اىرانىان ظهور کرد‪.‬او مردم را به پىروى از‬ ‫مروج اندىشه‪ ،‬گفتار و کردار نىک بود‪.‬اعتقاد به سراى‬ ‫خداى ىگانه که اهورامزدا نام داشت‪ ،‬دعوت کرد و ّ‬ ‫آخرت و جهان پس از مرگ‪ ،‬عقىده به آخر الزمان و ظهور ىک منجى که حکومتى با عدل و داد و به دور از‬ ‫ناپاکى و ستم برپا خواهد کرد‪ ،‬از بنىان هاى استوار و اعتقادى اىرانىان بوده است که آن ها را از ساىر ملل‬ ‫دوران باستان متماىز مى ساخت‪.2‬‬ ‫قـدر مسلـم اىـرانىـان پىش از‬ ‫اسالم هم چون اعراب دوران‬ ‫جاهلىت بت پرست نبودند‪ ،‬همانند‬ ‫ىونانىان‪ ،‬رب النوع هاى متعدد را‬ ‫نمى پرستىدند و ىا هم چون هندوها‬ ‫گاوپرست نبودند‪.‬فرمانرواىان‬ ‫سلسله هاى اىران باستان‪ ،‬به رغم‬ ‫همه خصلت هاى نىک و بد که‬ ‫ٔ‬ ‫درباره آن ها ثبت کرده است‪،‬‬ ‫ٔ‬ ‫تارىخ‬ ‫فراعنه مصر‬ ‫ٔ‬ ‫هىچ گاه هم چون‬ ‫باستان ادعاى خداىى نمى کردند؛‬ ‫آثار یافت شده در شهر سوخته‬ ‫زىرا اىرانىان مردمانى حق جو‪ ،‬و‬ ‫‪3‬‬ ‫یکتا پرست بودند‪.‬‬ ‫‪1‬ــ آریا ‪ a ya‬یا آرین ‪ Aryan‬در اوستا که کهن ترین متون پارسی به جا مانده است‪.‬خاستگاه ایرانیان «ایئریانم ویجو» ‪A yanemvaejo‬‬ ‫آمده که در زبان پهلوی «ایران ویج» ‪ Eranvej‬می باشد که مرکب از دو واژه ی «ایران» و «ویج» به معنی تخمه و نژاد ایرانی و هنگامی که مکانی به‬ ‫این نام نامیده می شود به منزله جایگاه ایرانیان است‪(.‬ن‪.‬ک‪ :‬پورداوود‪ ،‬یشت ها‪ ،‬یشت پنجم‪ ،‬بندهای ‪ ١٧‬ــ    ‪ ١٨‬و ‪)١٠٤‬‬ ‫‪2‬ــ برای اطالع بیش تر ن‪.‬ک‪ :‬عالمه مجلسی‪ ،‬بحاراالنوار ج ‪ ،٥‬ص ‪٣٧٩‬؛ مطهری‪ ،‬خدمات متقابل ایران و اسالم‪ ،‬ص ‪.٢٣٥‬‬ ‫‪3‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬جان ناس‪.‬تاریخ جامع ادیان‪ ،‬ص ‪٣١٥‬؛ کریستین سن‪ ،‬ایران در زمان ساسانیان؛ معین‪ ،‬مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات‬ ‫فارسی‪ ،‬ص ‪٤١‬؛ مطهری‪،‬خدمات متقابل ایران واسالم‪ ،‬ص ‪ ٢٢٣،٢٠٢ ،٢٠١‬و ‪.٢٣٦‬برای اطالع بیش تر‪ ،‬ن‪.‬ک‪ :‬عرفان منش‪ ،‬حیات معنوی‬ ‫ایرانیان‪ ،‬ص ‪٣٠‬ــ    ‪. ١٨‬‬ ‫‪2‬‬  ‫بیش تر بدانید‬ ‫خصلت های اخالقی ایرانیان‬ ‫از سجایای اخالقی ایرانیان که در گزارش های مورخان ثبت شده می توان به شجاعت‪ ،‬پاکدامنی‪،‬‬ ‫راستگویی‪ ،‬اعتدال‪ ،‬نجابت و پوشش زنان و مردان اشاره کرد آثار برجای مانده نشان می دهند که زنان‬ ‫ایرانی در زمان مادها و پس از آن پوشش کاملی داشتند که شامل پیراهن بلند چین دار‪ ،‬شلوار‪ ،‬چادر‬ ‫و شنلی روی لباس ها بود این پوشش در زمان هخامنشیان‪ ،‬اشکانیان و ساسانیان نیز معمول بود در‬ ‫منابع یونانی آمده است که زنان پارسی‪ ،‬ساده (بدون آرایش) و با لباسی کامال ً پوشیده ظاهر می شدند و‬ ‫نجابت مردان پارسی نیز دست کمی از زنان نداشته است آنان برهنه بودن و یا بازگذاشتن هر یک از‬ ‫قسمت های بدن (مانند آستین دست) را شرم آور و خالف ادب می شمردند و به همین جهت سرتاپای‬ ‫‪1‬‬ ‫ایشان با سربند (کاله) و پاپوش پوشیده بود‬ ‫گفته شهاب الدىن سهروردى درگذشته به سال ‪ 587‬ق‪ ،‬در اىران باستان امتى زندگى مى کردند‬‫به ٔ‬ ‫آىه «خداوند ولى کسانى است که اىمان‬‫که بىن آن ها پهلوانان و جوان مردانى ىگانه پرست بودند که مشمول ٔ‬ ‫آوردند‪ ،‬و اىشان را از ظلمات به سوى نور هداىت مى کند»‪ 2‬شدند و به مرحله اى از شهود نور الهى‬ ‫رسىدند‪ 3‬توجه سهروردى به حکمت اىرانىان‪ ،‬ىادآور حدىث نبوى است که فرمود‪ :‬اگر علم در ثرىا هم‬ ‫‪4‬‬ ‫باشد‪ ،‬مردانى از فارس به آن دست مى ىابند‬ ‫سلسله هخامنشىان با فرمانرواىى کوروش بزرگ آغاز شد‪.‬او توانست با متحد کردن اقوام‬ ‫ٔ‬ ‫گستره قلمرو آن شامل تمدن هاى کهن به جز بخشى از‬ ‫ٔ‬ ‫پارس و ماد حکومتى را پاىه گذارى کند که‬ ‫قلمرو ىونان باستان بود‪ 5.‬کوروش به دلىل خداپرستى‪ ،‬عدالت خواهى و خردمندى اش‪ ،‬شهرت جهانى‬ ‫‪1‬ــ جهت اطالع بیش تر ن‪.‬ک‪ :‬هرودوت‪ ،‬تاریخ هرودوت‪ ،‬ص ‪ ١٠٨ ،٦٥‬و ‪ ١٩٥‬ــ‪ ،١٩٦‬ویل دورانت‪ ،‬تاریخ تمدن‪ ،‬ج ‪،١٢‬‬ ‫ص  ‪ ٤١٣‬و ‪٥٥٢‬؛ مرتضی مطهری‪ ،‬مسئله حجاب در اسالم (مجموعه آثار) ج ‪ ،٤٨‬ص ‪٢٥‬و ‪٦٣‬؛ علی محمدی آشتیانی‪ ،‬حجاب در ادیان الهی‪،‬‬ ‫ص ‪ ٩٥‬و ‪٩٦‬؛ هرتسفلد‪ ،‬تاریخ باستانی ایران‪ ،‬ص ‪١٤١‬؛ راوندی‪ ،‬تاریخ اجتماعی ایران‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪ ٥١٨‬ــ‪٥٢٠‬؛ شهشهانی‪ ،‬تاریخچه پوشش‬ ‫سر در ایران‪ ،‬ص ‪٤٠‬؛ مقاالت ایرانیکا‪ ،‬ص ‪٦٤‬؛ تالبوت رایس‪ ،‬هنرهای باستانی آسیای مرکزی تا دوره اسالمی‪ ،‬ص ‪٤٥‬؛ دهخدا‪ ،‬امثال و‬ ‫حکم‪ ،‬ج ‪ ،٣‬ص ‪ ١٥٤٩‬ــ ‪١٥٥٧‬؛ ذکاء‪ ،‬داستان پوشش زن در ایران‪ ،‬ص ‪.٢‬‬ ‫آیه ‪.)٢٥٧‬‬ ‫(سوره بقره‪ٔ ،‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ الله ولی الذین امنوا ُیخرجهم من الظلمات الی النور و ‪....‬‬ ‫‪3‬ــ سهروردی‪ ،‬مجموعه تصنیفات شیخ اشراق‪ ،‬ص ‪ ٥٠٣‬ــ‪.٥٠٢‬‬ ‫‪4‬ــ « ُلو تعلق ِالعلم بأکناف اسماء لنٰال ُه قُوم ِمن أهل فارس»؛ عالمه مجلسی‪ ،‬بحار االنوار (ج‪ ،)١٦‬ص ‪٣١٠‬؛ عالمه امینی‪ ،‬الغدیر (ج ‪،)٩‬‬ ‫ص ‪.٢٢‬هم چنین‪.‬ک‪ :‬مستوفی‪ ،‬نزهة القلوب‪ ،‬ص ‪١١٣‬؛ سبیتی‪ ،‬سلمان فارسی‪ ،‬ص ‪.٤٠‬‬ ‫تذکره جغرافیای تاریخی ایران‪ ،‬ص ‪.٢٠٥‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪5‬ــ بار تولد‪،‬‬ ‫‪3‬‬  ‫تخت جمشید و طرح خیالی آن‬ ‫ىافته است‪ 1.‬برخى معتقدند‪« ،‬ذوالقرنىن» که در قرآن مجىد‪ 2‬به   عنوان فرمانرواىى نىک سىرت ستوده‬ ‫شده‪ ،‬همان کوروش پادشاه اىران است‪ 3.‬با این که مؤسس دولت مقتدر هخامنشیان از سرزمین پارس‬ ‫استوانه گلی را که با خط بابلی نوشته شده است‪ ،‬به عنوان اولین منشور جهانی حقوق بشر‬ ‫ٔ‬ ‫بیانیه کوروش در‬ ‫‪1‬ــ برخی از مورخان ٔ‬ ‫معرفی کرده اند‪.‬ن‪.‬ک‪ :‬ویل دورانت‪ ،‬تاریخ تمدن ج ‪.١‬ص ‪  ١٨٢‬ــ‪١٨١‬؛ زرین کوب‪ ،‬روزگاران‪ ،‬ص ‪.٦٩‬‬ ‫سوره کهف‪ ،‬آیات ‪  ٩٨‬ــ‪.٨٣‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ‬ ‫‪3‬ــ عالمه طباطبایی‪ ،‬تفسیر المیزان (ج‪ ،)١٣‬ص ‪٦٦٥‬؛ مکارم شیرازی‪ ،‬تفسیر نمونه‪ ،‬ج ‪ ،١٢‬ص ‪.٥٤٩‬برای اطالع بیش تر ن‪.‬ک‪:‬‬ ‫عرفان منش‪ ،‬تحقیقی علمی درباره پیشینه و کیستی ذوالقرنین ــ کوروش ذوالقرنین و بازیابی هویت ملی‪ ،‬با مقدمه دکتر علی اکبر والیتی‪،‬‬ ‫ص     ‪  ٣٥٥‬ــ‪.٢٩٩‬‬ ‫‪4‬‬ ‫برخاست ّاما نام قوم و سرزمین خود را برای قلمرو تحت حاکمیت خود انتخاب نکردند‪.1‬باید دانسته‬ ‫شود که در کتیبه های داریوش کلمه آریا به سکنه ایران اطالق می شد‪.‬پارس در کتیبه های هخامنشی به‬ ‫صورت پارسه‪ 2‬در یونانی پرسیس‪ 3‬که ُم َع َرب آن فارس می باشد آمده است‪.‬اما یونانیان پرسیس را که تنها‬ ‫گسترده خود‪ ،‬چند‬ ‫ٔ‬ ‫نام ایالت فارس است بر تمام ایران اطالق می کردند‪.4‬هخامنشیان برای کنترل قلمرو‬ ‫پایتخت تأسیس کردند‪.‬یکی از آن ها در شوش بود و به عنوان پایتخت زمستانه و دیگری در هگمتانه‬ ‫(همدان) که پایتخت تابستانه به شمار می رفت‪.‬اما مهم ترین و معروف ترین پایتخت هخامنشیان تخت‬ ‫جمشید است که پایتخت بهاری به حساب می آمد‪.‬بنای عظیم تخت جمشید نماد شکوه و عظمت تمدن‬ ‫ایرانی و توانایی مردم ایران باستان است‪.‬‬ ‫هجوم اسکندر به اىران‬ ‫فالت اىران از دىرباز به دلىل دارا بودن موقعىت حساس و مهم‪ ،‬مورد هجوم بىگانگان بوده است؛‬ ‫حمله اسکندر و هجوم فرهنگ‬ ‫به طورى که هرىک از آن ها آرزوى استىال بر اىن سرزمىن را داشته اند‪ٔ.‬‬ ‫ىونانى به اىران‪ ،‬از نخستىن بحران هاى هوىتى تارىخ کشور ما بود‪ 5.‬اىن واقعه خرابى هاى جبران ناپذىرى‬ ‫بر جاى گذاشت‪.‬اسکندر مقدونى شهرهاى بسىارى را وىران و بسىارى از آثار فرهنگ تمدن اىران را‬ ‫دلىرانه‬ ‫ٔ‬ ‫نابود کرد‪ ،6‬اما در مقابل آن چه که وىران کرد‪ ،‬تمدنى به ارمغان نىاورد‪.‬اگرچه مقاومت اىرانىان و نبرد‬ ‫آرىوبرزن‪ ،7‬سردار شجاع اىرانى‪ ،‬با سپاه اسکندر نتوانست‪ ،‬مانع هجوم لشکرىان اسکندر به اىران شود‪،‬‬ ‫اما اىرانىان به تدرىج با مقاومت فرهنگى توانستند اىن بحران را از سر بگذرانند و بر آن غلبه کنند‪.‬‬ ‫سلسله پارتىان‪ ،‬بار دىگر آغاز‬ ‫ٔ‬ ‫پس از حاکمىت سلوکىان (جانشىنان اسکندر) بر اىران‪ ،‬استقرار‬ ‫حاکمىت اىرانىان را نوىد داد‪.‬پارتىان‪ ،‬ىکى دىگر از اقوام آرىاىى‪ ،‬به تدرىج سلوکىان را از اىران بىرون‬ ‫راندند‪.‬‬ ‫‪1‬ــ قو م یر نی برخالف برخی ز قو م روپایی که نام خود ر به روی سرزمین خود گذ شتند‪.‬مانند نگل ها در نگلستان و یا فر نک ها در‬ ‫فر نسه نام یک قوم ر بر روی تمامیت سرزمینی که قو م دیگر در آن ساکن بودند نگذ شتند و در فر یند ملت سازی قو م یر نی با هم مشارکت د شتند‪.‬‬ ‫‪ p rsa‬ــ‪2‬‬ ‫‪ Pers s‬ــ‪3‬‬ ‫‪  4‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬اعتمادالسلطنه‪ ،‬تطبیق جغرافیای قدیم و جدید ایران‪ ،‬ص ‪.٨٨‬‬ ‫‪5‬ــ براى اطالع بىش تر ن‪.‬ک‪ :‬والىتى‪ ،‬بحران هاى تارىخى هوىت اىرانى‪ ،‬ص ‪20‬ــ  ‪.19‬‬ ‫‪6‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬اصفهانى‪ ،‬تارىخ سنى ملوک االرض  و االنبىا‪ ،‬ص ‪43‬ــ‪40‬؛ ابن ندىم‪ ،‬الفهرست‪ ،‬ص ‪436‬؛ ابن خلدون‪ ،‬مقدمه ج ‪ ،2‬ص ‪1002‬؛‬ ‫ابن مسکوىه‪ ،‬تجارب االمم ج‪ 1 ،‬ص ‪40‬ــ      ‪.38‬‬ ‫منطقه دربند پارس در سال ‪ ٣٣٦‬قبل از میالد روی داد‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪7‬ــ این نبرد در‬ ‫‪5‬‬  ‫بیش تر بدانید‬ ‫در متون کهن و روایات حماسی‪ ،‬ایرانیان دارای هویتی متمایز و میراثی مشترک هستند که‬ ‫قابل انتقال به غیر نیست و آنان را از سایر ملل همجوار متمایز می سازد تا آن جا که سرزمین هایی را که‬ ‫ایرانیان گشودند هرگز «ایران» نام نگرفت بلکه همواره «انیران» یعنی غیر ایرانی باقی ماندند ‪ 1‬در تاریخ‬ ‫واقعی مردم ایران نشانه هایی از مهرورزی آن ها نسبت به سایر ملل و غیر ایرانی یافت می شود که بیانگر‬ ‫روح بزرگ و میهمان نوازی ایرانیان است با این وصف‪ ،‬ایرانیان نسبت به دشمنان خود از حساسیت‬ ‫و غیرت ملی برخوردارند در روایات حماسی دشمن ایرانیان ستایش نمی شود و تجاوز کنندگان به مرز‬ ‫‪2‬‬ ‫و بوم و آیین ایران همواره به بدی و زشتکاری یاد شده اند‬ ‫نکته اى جالب از وىژگى هاى مردم اىران    زمىن اىن است که به رغم شکست از ىونانىان‪ ،‬فرهنگ‬ ‫مهاجم را در خود ذوب کردند اىران پس از فروپاشى سلوکىان‪ ،‬اىران باقى ماند‪ ،‬اما ىونان مضمحل‬ ‫و امپراتورى روم جاىگزىن آن شد با وجود اىن‪ ،‬اىرانىان بعدها شکست هاى سختى بر امپراتورى روم‬ ‫وارد کردند «نبرد حران» به فرمان دهى سورناى جوان‪ ،‬ىکى از مشهورترىن آن هاست‬ ‫در اواخر حکومت پارتىان‪ ،‬اختالف و بى نظمى کشور را فرا گرفته بود‪.3‬قىام اردشىر بابکان‪،‬‬ ‫الطوال‪ ،‬ص ‪٨٧‬؛ مسعودی‪ُ ،‬مروج ال َّذهب‪ ،‬ج ‪٢‬؛ ص ‪٢٢١‬؛ بلعمی‪،‬‬ ‫‪1‬ــ ن  ‪.‬ک‪ :‬طبری‪ ،‬تاریخ طبری‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪٨٥٨‬؛ دینوری‪ ،‬اخبار ُّ‬ ‫تاریخ بلعمی‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪١0٨١‬؛ ابوالقاسم فردوسی‪ ،‬شاهنامه‪ ،‬ص ‪ ،٢٦٩٦‬به نقل از احسان یار  شاطر‪ ،‬تاریخ روایی ایران‪ ،‬مندرج در تاریخ ایران‬ ‫از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی‪ ،‬ج‪ ،٣‬قسمت اول‪ ،‬ص ‪.٥٢١‬‬ ‫‪2‬ــ به عنوان مثال اسکندر در متون کهن ایرانی فردی اهریمن صفت‪ ،‬ستمکار‪ ،‬ملعون‪ ،‬گجستک و بدکار‪ ،‬دشمن ایرانشهر و‬ ‫نامه تنسر به ُگشنسب‪ ،‬ص ‪.٨٧‬‬ ‫کارنامه اردشیر بابکان‪ ،‬ص ‪ ،٤١‬بند ‪ٔ.١١‬‬ ‫ٔ‬ ‫ویرانگر معرفی می شود‪(.‬مینوگ خرد‪ ،‬فصل ‪ ،٨‬بندهای ‪ ٢٩‬و ‪.٣٠‬‬ ‫شهرستان های ایران‪ ،‬بند ‪ ٤‬و ‪ ٥‬ارداویراف نامه‪ ،‬فرگرد اول بند ‪ ١‬ــ‪ )  ٧‬تصویری که بیش تر مورخان دوران اسالمی از اسکندر ارایه می دهند‬ ‫برگرفته از زندگانی واقعی اسکندر مقدونی نیست؛ بلکه با تصرف و نسب سازی و اختالط تاریخ و افسانه همراه است‪.‬اسکندر زمانی ستوده‬ ‫می شود که شناسنامه ایرانی می گیرد تا چنین وانمود شود که اگر او توانست ایران را فتح کند و بر آن حکم فرمایی کند به این علت بود که پدری‬ ‫ایرانی داشت تا بدین وسیله با حفظ غرور و عزت ملی از ِمحنت شکست ایران توسط یونانیان بکاهند‪.‬از این رو اسکندر تبدیل به یک قهرمان‬ ‫ملی می شود و زمانی شایسته ستایش و تقدیس قرار می گیرد که به باور آنان او ذوالقرنین ستوده شده در قرآن مجید است‪.‬و هرگاه از اسکندر‬ ‫به بدی یاد می شود او نه ایرانی است و نه ذوالقرنین است‪(.‬ن ک‪ :‬طبری‪ ،‬تاریخ طبری‪( ،‬چاپ بیروت) ج‪ ،١‬ص ‪ ٣٣٧‬و ‪٣٣٨‬؛ دینوری‪،‬‬ ‫اخبارالطوال‪ ،‬ص ‪ ٥٣‬و ‪٥٤‬؛ بلعمی‪ ،‬تاریخ بلعمی‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪٤٨٥‬؛ ابن اثیر‪ ،‬الکامل فی التاریخ‪ ،‬ج‪ ،١‬ص ‪٢١‬؛ مستوفی‪ ،‬تاریخ گزیده‪ ،‬ص ‪٩٥‬؛‬ ‫میرخواند‪ ،‬تاریخ روضة  الصفا‪ ،‬ج‪ ،١‬ص ‪٦٤٠‬؛ خواندمیر‪ ،‬حبیب السیر‪ ،‬ج‪ ،١‬ص ‪٢٠٩‬؛ میرخواند‪ ،‬تاریخ روضة الصفا‪.‬ج‪ ، ١‬ص ‪ ٦٤٠‬به‬ ‫بعد؛ کاتب سمرقندی‪ ،‬اغراض السیاسه فی اغراض الریاسه‪ ،‬ص ‪.)١١‬جهت اطالع بیش تر ن‪.‬ک‪ :‬عرفان منش‪ ،‬کوروش ذوالقرنین و بازیابی‬ ‫هویت ملی‪ ،‬ص ‪.٣٥١‬‬ ‫‪3‬ــ پىرنىا‪ ،‬تارىخ اىران باستان‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪265‬؛ گرىشمن‪ ،‬اىران از آغاز تا اسالم‪ ،‬ص ‪344‬ــ‪.340‬‬ ‫‪6‬‬  ‫بنىان گذار حکومت ساسانىان‪ ،‬به اىن وضع پاىان داد‪.‬او حکومت مقتدر مرکزى را جاى گزىن حکومت‬ ‫ملوک الطواىفى کرد که موجب آشفتگى اىران شده بود‪.‬ىکى دىگر از اقدامات او‪ ،‬رسمىت   بخشىدن به‬ ‫دىن زردشتى بود‪.‬‬ ‫اقتدار اىران در دوران ساسانى ‪ ،‬فقط تا پاىان حکومت خسرو     انوشىروان دوام ىافت و پس از‬ ‫آن‪ ،‬اوضاع اىران رو به آشفتگى و ضعف رفت‪.‬جنگ هاى پى در پى مىان اىران و روم‪ ،‬هر دو کشور را‬ ‫اولىه دىن‬ ‫غىرعادالنه طبقاتى‪ ،‬ظلم و ستم‪ ،‬انحراف از تعالىم ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫رو به زوال برد‪.‬عالوه بر آن‪ ،‬وجود نظام‬ ‫زردشت‪ ،‬فساد‪ ،‬قدرت   طلبى‪ ،‬رقابت و توطئه هاى دائمى مىان اشراف و دربارىان‪ ،‬موجبات تضعىف و‬ ‫سقوط پادشاهى ساسانىان را فراهم آورد‪ 1.‬در چنىن شراىطى‪ ،‬ظهور آىىن اسالم‪ ،‬سرآغاز دوره اى تازه‬ ‫براى مردم اىران شد‪.‬‬ ‫خزرها‬ ‫درىاچه ى‬ ‫ونتوس‬ ‫وخش‬ ‫درىاى پ‬ ‫ى سىاه)‬ ‫(درىا‬ ‫آالن ها‬ ‫كانه‬ ‫خوارزم‬ ‫هپتال ها‬ ‫ور‬ ‫آتروپاتكان ارمنستان‬ ‫ىاى‬ ‫رومىان‬ ‫در‬ ‫گىالن‬ ‫گرگان‬ ‫تخارستان‬ ‫سنجار‬ ‫تپورستان‬ ‫طوس‬ ‫خـ‬ ‫انطاكىه‬ ‫ـــــ‬ ‫رگ (رى)‬ ‫راسان‬ ‫بامىان‬ ‫تىسفون‬ ‫بابل‬ ‫هرمزدگان‬ ‫غسانىان‬ ‫كوشان‬ ‫استخر‬ ‫كرمان‬ ‫سىستان‬ ‫حىره‬ ‫شىراز‬ ‫خارک‬ ‫دارابگرد‬ ‫اعراب‬ ‫مكران‬ ‫س‬ ‫کیش‬ ‫قشم‬ ‫پار‬ ‫تنب بزرگ و کوچک‬ ‫هىندوش‬ ‫اى‬ ‫درى‬ ‫مزون بوموسی‬ ‫هجر‬ ‫درىاى مكران‬ ‫قلمرو ساسانیان‬ ‫‪1‬ــ کرىستىن سن‪ ،‬اىران در زمان ساسانىان‪ ،‬ص ‪362‬ــ‪ 360‬و ‪148‬؛ زرىن کوب‪ ،‬تارىخ مردم اىران‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪628‬؛ بوىل‪ ،‬تارىخ‬ ‫اىران‪ ،‬ج سوم‪ ،‬قسمت اول‪ ،‬ص ‪262‬ــ‪.261‬‬ ‫‪7‬‬  ‫بیش تر بدانید‬ ‫آستانه مىالد‬ ‫ٔ‬ ‫اىرانىان مردمانى حق جو و عدالت خواه بودند گروهى از آن ها همان طورکه در‬ ‫حضرت مسىح (ع) در انتظار ظهور آن حضرت بودند و به بىت لحم رفتند تا او را بىابند و از وى پىروى‬ ‫آستانه ظهور پىامبر اسالم (ص) نىز در انتظار ىک منجى بودند ‪ 2‬در متون پارسى زردشتى‪،‬‬ ‫ٔ‬ ‫کنند‪ 1،‬در‬ ‫پىش گوىى هاىى گزارش شده اند که نوىد ظهور پىامبر اسالم را مى دهند زندگانى پرماجراى روزبه (سلمان‬ ‫عقىده بسىارى از‬ ‫ٔ‬ ‫فارسى) نماد بارزى از حق جوىى اىرانىان پىش از ورود اسالم به اىران است ‪ 3‬به‬ ‫مورخان‪ ،‬اگر اسالم به اىران نمى آمد‪ ،‬مسىحىت اىران را فرا مى گرفت ‪ 4‬بنابراىن حکومت ساسانىان از‬ ‫اسالم شکست نخورد اگر اسالم هم نمى آمد‪ ،‬ساسانىان روند زوال و اضمحالل خود را مى پىمودند‬ ‫همه اىن ها‪ ،‬وقتى اسالم به اىران آمد‪ ،‬حتى مسىحىان هم به اسالم گروىدند ‪ 5‬اسالم به تدرىج در ایران‬ ‫با ٔ‬ ‫فراگىر شد و از پىروان ساىر مذاهب کاست در طول تارىخ اىران‪ ،‬اسالم تنها دىنى بود که توانست اکثرىت‬ ‫جامعه اىرانى را به پىروى از خود درآورد و ساىر ادىان را تحت الشعاع قرار دهد‬ ‫ٔ‬ ‫قاطع‬ ‫اىران بعد از اسالم‬ ‫ىکى از بزرگ ترىن حوادثى که در تارىخ اىران زمىن روى داده است‪ ،‬اسالم   آوردن مردم اىران‬ ‫بود‪.‬آن ها مردمى با شعور و پاک اندىش بودند‪.‬به همىن دلىل اسالم را انتخاب کردند‪.‬اصول مترقىانه و‬ ‫کننده گراىش مردم اىران‬ ‫خواهانه اسالم و طرد هرگونه برترى قومى‪ ،‬نژادى و طبقاتى‪ ،‬عامل تعىىن ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫عدالت‬ ‫به اسالم محسوب مى شود‪.‬انتظار مردم اىران‪ ،‬اجراى عدالت و جارى   شدن احکام اسالم و سنت نبوى‬ ‫در کشورشان بود‪.‬اما بازگشت تدرىجى فرهنگ جاهلىت در دوران بنى امىه و بنى عباس که به   عنوان‬ ‫جانشین پیامبر (ص)‪ ،‬خالفت را غصب کرده بودند‪ ،‬مردم اىران را از آن ها روى گردان کرد‪.‬خلفاى جور‪،‬‬ ‫ائمه معصومىن (علىهم السالم) را نىز‬ ‫همان گونه که به اىرانىان ظلم مى کردند‪ ،‬خاندان پىامبر اکرم (ص) و ٔ‬ ‫‪1‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬انجىل متى‪ ،‬باب دوم‪ ،‬آى ٔه ‪ 1‬و ‪.2‬‬ ‫سىره رسول الله‪ ،‬ص ‪86‬؛ ثعالبى‪ ،‬غرر اخبار ملوک الفرس و سىرهم‪ ،‬ص ‪ 629‬و ‪630‬؛ رسولى‬ ‫شماره ‪14‬؛ زرىاب‪ٔ ،‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ اساتىر‪،‬‬ ‫محالتى‪ ،‬زندگانى حضرت خاتم النبىىن‪ ،‬ص ‪ 41‬و ‪.55‬‬ ‫‪3‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬ابن هشام‪ ،‬السیرة النبویه‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪145‬ــ‪140‬؛ ابن عبد البر‪ ،‬االستىعاب فى معرفة االصحاب ج ‪ ،2‬ص ‪58‬؛ ابن حجر‬ ‫عسقالتى‪ ،‬األصابه فى الصحابه ج ‪ ،2‬ص ‪62‬؛ شىخ صدوق‪ ،‬کمال الدىن و اتمام النعمه‪ ،‬ص ‪163‬؛ محدث نورى‪ ،‬نفس الرحمان فى فضاىل سلمان‪،‬‬ ‫ص ‪.20‬‬ ‫‪4‬ــ کرىستىن سن‪ ،‬اىران در زمان ساسانىان‪ ،‬ص ‪328‬ــ‪324‬؛ زرىن کوب‪ ،‬تارىخ مردم اىران ص ‪    520‬ــ‪.517‬‬ ‫‪5‬ــ آرنولد‪ ،‬تاریخ گسترش اسالم‪ ،‬ص ‪ ٥٣‬ــ‪  ٥٢‬و ‪  ٩٦‬ــ   ‪.٨٠‬‬ ‫‪8‬‬ ‫خواهانه امىرمؤمنان حضرت على  (ع) و‬‫ٔ‬ ‫تعدى و ستم قرار مى دادند‪ 1.‬اىرانىان به دلىل مشى عدالت‬ ‫مورد ّ‬ ‫شده خود را در دوستى با اهل  بىت‬ ‫فضاىل و شاىستگى هاىى که در رفتار او و خاندانش موج مى زد‪ ،‬گم ٔ‬ ‫ىافتند و به پىروى از آىىن تشىع روى آوردند‪.‬‬ ‫گسترش اسالم در اىران موجب تحولى شگرف و عمىق در زندگى و فرهنگ مردم شد‪.‬اىرانىان به‬ ‫پىشىنه تمدن دوران باستان‪ ،‬در شکل گىرى تمدن اسالمى نقش اساسى و مهمى اىفا کردند‪.‬در‬ ‫ٔ‬ ‫دلىل داشتن‬ ‫تمامى حوزه هاى علمى‪ ،‬دانشمندان بزرگى در اىران پس از اسالم ظهور کردند که بسىارى از آن ها مانند‬ ‫عرصه‬ ‫ٔ‬ ‫محمد بن   زکرىاى رازى‪ ،‬ابورىحان بىرونى و ابن سىنا‪ ،‬شهرت جهانى دارند‪.‬عالوه برآن‪ ،‬اىرانىان در‬ ‫سىاست‪ ،‬در انقراض حکومت ستمگر اموى نقش مهمى اىفا کردند‪.‬در قىام هاىى که علىه حکومت عباسى‬ ‫جابرانه بنى امىه و در دوران خلفاى بنى عباس‪ ،‬به تدرىج‬ ‫ٔ‬ ‫شکل گرفت نىز مشارکت داشتند‪.‬بعد از حکومت‬ ‫خاندان اىرانى طاهرىان‪ ،‬صفارىان‪ ،‬سامانىان‪ ،‬آل بوىه و آل زىار‪ ،‬به تشکىل حکومت مستقل دست زدند‪.‬‬ ‫بیش تر بدانید‬ ‫دوران سامانىان را باىد ىکى از نقاط عطف تارىخ فرهنگ و زبان فارسى بدانىم‪.‬در اىن دوران تالش‬ ‫الزمه آن‪ ،‬احىاى فرهنگ و زبان‬ ‫زىادى براى استقالل سىاسى اىرانىان از خالفت عباسى صورت گرفت که ٔ‬ ‫فارسى بود‪.‬در پرتو حماىت امىراسماعىل سامانى‪ ،‬نصربن احمد سامانى و امىر منصوربن نوح سامانى‪ ،‬و وزىران‬ ‫دانشمندى چون ابوالفضل بلعمى و ابوعلى بلعمى‪ ،‬آثار زىادى در زمىنه هاى ادبىات و علوم گوناگون به فارسى‬ ‫‪3‬‬ ‫ترجمه تفسىر (قرآن) طبرى به زبان فارسى فتوا صادر کردند‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫تألىف و ترجمه شد‪ 2.‬علماى ماوراء النهر براى‬ ‫در اىن دوران‪ ،‬شاعران نام دارى چون رودکى توانستند‪ ،‬تحول بزرگى در شعر و ادبىات فارسى اىجاد کنند‪.‬‬ ‫در زمان سامانىان‪ ،‬هنگامى که فرهنگ پوىاى اسالم به زبان و فرهنگ فارسى درآمد‪ ،‬توسعه و گسترش شگرفى‬ ‫‪4‬‬ ‫ىافت و توانست فرهنگ اىرانى و اسالمى را به مناطق دىگر منتقل کند‪.‬به ٔ‬ ‫گفته مقام معظم رهبرى‪ ،‬اسالم به‬ ‫زبان عربى وارد اىران شد‪ ،‬اما به زبان فارسى تروىج پىدا کرد و در طول قرن هاى متمادى‪ ،‬بىش ترىن معارف‬ ‫‪5‬‬ ‫وسىله اىرانىان فارسى زبان در مىان ملت ها انتشار ىافت‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫اسالمى و سخنان حکمت آمىز به‬ ‫‪1‬ــ براى بىان ظلم و ستمى که نسبت به ائم ٔه اطهار (علىهم السالم) شد‪ ،‬همىن اندازه کافى است که ىادآورى کنىم‪ ،‬بىش تر امامان شىعه‬ ‫توسط خلفاى جور بنى امىه و بنى عباس‪ ،‬با سالح و ىا با سم به شهادت رسىدند‪.‬ن‪.‬ک‪ :‬ابن سعد‪ ،‬طبقاب الکبرى ج ‪ ،1‬ص ‪486‬؛ کلىنى‪ ،‬اصول‬ ‫کافى‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.63‬‬ ‫‪2‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬بلعمى‪ ،‬تارىخ    نام ٔه طبرى (تارىخ بلعمى)‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪18‬ــ‪16‬؛ بهار (ملک الشعرا)‪ ،‬سبک شناسى‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪19‬؛ صفا‪ ،‬تارىخ‬ ‫ادبىات در اىران‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪324‬؛ فراى‪ ،‬عصر زرىن فرهنگ اىران‪ ،‬ص ‪.129‬‬ ‫ترجمه تفسیر طبری‪ ،‬ص ‪.٦٩٥‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ‬ ‫‪4‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬صفا‪ ،‬تارىخ ادبىات در اىران‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪361‬؛ بهار (ملک الشعرا)‪ ،‬سبک شناسى‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.235‬‬ ‫‪5‬ــ روزنام ٔه اطالعات‪ 18 ،‬آبان ماه ‪.1386‬هم چنىن ن‪.‬ک‪www. Khamenei-ir :‬‬ ‫‪9‬‬ ‫زمىنه‬ ‫ٔ‬ ‫با قدرت گرفتن آل   بوىه و تسلط آنان بر بغداد درسال ‪ 334‬ق‪ ،‬تعصبات کاهش ىافت و‬ ‫آزادى بىان و مباحث علمى و فرهنگى پىروان مذاهب گوناگون اسالمى‪ ،‬اعم از شىعه و سنى‪ ،‬فراهم‬ ‫شد‪.‬شىعىان در اىن زمان مراسم عزادارى امام حسىن (ع) را برگزار مى کردند‪.‬در اىن مراسم‪،‬‬ ‫مردم اىران و دوست داران اهل   بىت از   مذاهب گوناگون اسالمى‪ ،‬در سوگ امام حسىن (ع) اطعام‬ ‫‪1‬‬ ‫مى کردند‪.‬‬ ‫اىران از دوران غزنوىان تا خوارزمشاهىان‬ ‫غزنوىان‪ ،‬به وىژه سطان   محمود غزنوى‪ ،‬لشکرکشى هاىى گسترده و پىاپى به هند کردند که ىکى از‬ ‫پىامدهاى آن ها‪ ،‬گسترش اسالم و زبان فارسى در هند بود‪.‬مى دانىم که در اىن دوران حکىم ابوالقاسم‬ ‫فردوسى‪ ،‬شاعر بزرگ اىرانى به گردآورى و منظم کردن شاهنامه اقدام کرد‪ 2.‬اىن اثر گران بها‪ ،‬براى شناخت‬ ‫و درک فرهنگ اىران باستان‪ ،‬از اهمىت خاصى برخوردار است‪.‬در دوران سلجوقىان‪ ،‬قلمرو اىران‬ ‫گسترش ىافت‪.‬آلب ارسالن در نبرد مالزگرد‪ 3‬امپراتورى روم شرقى‪ 4‬را به سختى شکست داد‪.‬پس از‬ ‫منطقه آسىاى صغىر‪ ،‬زمىنه براى گراىش مردم اىن منطقه به اسالم و گسترش زبان فارسى فراهم‬ ‫ٔ‬ ‫تصرف‬ ‫شد‪ 5.‬در اىن دوران‪ ،‬تمدن و فرهنگ اسالمى اىرانى شکوفاىى بىش ترى ىافت‪.‬اوج اقتدار سلجوقىان‬ ‫در زمان ملک   شاه بود که توانست به کمک وزىر دانشمند خود‪ ،‬خواجه نظام الملک توسى‪ ،‬پاىه هاى‬ ‫حکومتش را تحکىم بخشد‪.‬خواجه نظام الملک‪ ،‬نظامىه هاىى را که مرکز تعلىم و تعلم بودند‪ ،‬پاىه گذارى‬ ‫کرد که نظامىه هاى نىشابور و بغداد مشهورترىن آن ها هستند‪.‬‬ ‫ىکى از موضوعات مهم دوران خوارزمشاهىان‪ ،‬کشمکش پى در پى آن ها با خلفاى عباسى بود‪.‬‬ ‫همىن عامل‪ ،‬با ورود مغوالن به اىران‪ ،‬زمىنه را براى ضعف و زوال آن ها فراهم ساخت‪.‬‬ ‫هجوم مغول به اىران‬ ‫واقعه اُترار بود که به کشته   شدن بازرگانان اعزامى از    سوى‬ ‫حمله مغول به اىران‪ٔ ،‬‬ ‫یکی از دالیل ٔ‬ ‫‪1‬ــ ابن اثىر‪ ،‬الکامل فى التارىخ‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪.520‬هم چنىن ن‪.‬ک‪ :‬فقىهى‪ ،‬تارىخ آل بوىه‪ ،‬ص ‪73‬ــ‪.70‬‬ ‫‪2‬ــ فردوسی‪ ،‬شاهنامه را به مدت ‪ ٣٠‬سال در حدود سال های ‪ ٣٧١‬تا ‪ ٤٠٢‬به پایان رساند‪.‬‬ ‫‪3‬ــ منطقه اى در ترکىه امروز‬ ‫‪4‬ــ بىزانس‬ ‫‪5‬ــ پس از استقرار حاکمیت سلجوقیان در آسیای صغیر‪ ،‬شاخه ای از آنان که به سلجوقیان روم شهرت یافتند‪ ،‬در این منطقه حاکمیت‬ ‫یافتند‪.‬‬ ‫‪10‬‬ ‫چنگىزخان انجامىد‪.‬اىن حادثه بهانه اى براى حمله به اىران بود‪ 1.‬لشکرکشى مغوالن یکی از بزرگ ترىن‬ ‫راهپىماىى های نظامى تارىخ به شمار مى رود‪.‬حدود ‪ 250‬هزار نفر از قباىل مغول‪ ،‬در سرماى سخت از‬ ‫‪2‬‬ ‫سرزمىن مغولستان در شمال چىن‪ ،‬به فرمان دهى تموچىن (چنگىزخان) به سوى اىران سرازىر شدند‪.‬‬ ‫هدف نخستىن آن ها شهر اُترار بود‪ ،‬اما پس از قتل عام اهالى اىن شهر و دستگىرى عامالن قتل بازرگانان‪،‬‬ ‫حمله مغول هم چون طوفانى سهمگىن‪،‬‬‫ٔ‬ ‫‪3‬‬ ‫به سوى شهر بخارا و ساىر اىالت هاى اىران پىشروى کردند‪.‬‬ ‫نه تنها طومار حکومت خوارزمشاهى را در هم پىچىد‪ ،‬بلکه بىش تر شهرهاى اىران را وىران و مظاهر‬ ‫دامنه اىن تند باد‪ ،‬عالوه بر اىران‪ ،‬بخش هاى زىادى از جهان‬ ‫تمدن باشکوه دوران اسالمى را نابود کرد‪ٔ.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫اسالم را نىز درنوردىد‪.‬‬ ‫مقبره الجایتو‪.‬سلطانیه‬ ‫‪1‬ــ مىرخواند‪ ،‬روضة الصفا‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪830‬؛ ابن اثىر‪ ،‬الکامل فى التارىخ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪188‬؛ رشیدالدین فضل الله‪ ،‬جامع التوارىخ‪،‬‬ ‫ج‪ ،1‬ص ‪.28‬‬ ‫‪2‬ــ گروسه‪ ،‬امپراتورى صحرانوردان‪ ،‬ص ‪10‬ــ‪.2‬‬ ‫‪3‬ــ عطا ملک جوىنى‪ ،‬تـارىخ جهانگشا‪ ،‬ص ‪84‬؛ گروسه‪ ،‬امپـراتـورى صحرانـوردان‪ ،‬ص ‪202‬؛ یاقوت حموى‪ ،‬معجم البلدان‪ ،‬ص ‪.486‬‬ ‫‪4‬ــ رشىد‪ ،‬دو‪ ،‬سقوط بغداد‪ ،‬ص ‪  5‬ــ‪291‬؛ رشیدالدین فضل الله‪ ،‬جامع التوارىخ‪ ،‬ص ‪.207‬‬ ‫‪11‬‬ ‫پس از مرگ چنگىزخان‪ ،‬حدود ىک قرن حکومت اىلخانان بر اىران تحمىل شد‪ 1.‬اگرچه مغوالن‬ ‫عرصه فرهنگ و تمدن مغلوب اىران شدند‪.‬پوىاىى‬ ‫ٔ‬ ‫عرصه نظامى گرى بر اىران پىروز شدند‪ ،‬اما در‬ ‫ٔ‬ ‫در‬ ‫فرهنگ و تمدن اىران اسالمى‪ ،‬قوم مهاجم را در خود حل کرد‪.‬مغوالن به تدرىج دست از تند خوىى‬ ‫کشىدند و اعتقادات خرافى خود را کنار گذاشتند‪.‬غازان خان‪ ،‬عالوه بر پذىرش آىىن اسالم‪ ،‬تابعىت از خان‬ ‫بزرگ مغول را نىز کنار گذاشت و استقالل حکومت اىلخانى را کامل کرد‪.‬در اىن دوران‪ ،‬بزرگانى چون‬ ‫خواجه شمس   الدىن صاحب دىوان‪ ،‬خواجه نصىرالدىن توسى‪ ،‬عطا ملک جوىنى‪ ،‬رشىد الدىن فضل الله‬ ‫همدانى‪ ،‬مصلح الدىن سعدى شىرازى و مولوى بلخى‪ ،‬با فعالىت هاى سىاسى‪ ،‬علمى و ادبى خود‪ ،‬عالوه بر‬ ‫‪2‬‬ ‫مهارخوى وىرانگر مغوالن‪ ،‬چراغ تمدن و فرهنگ اىران و اسالم را افروخته نگه داشتند‪.‬‬ ‫با آن که مغوالن در آغاز وىرانى هاى بسىارى به همراه آوردند‪ ،‬ولى براثر آشناىى با فرهنگ اىران‬ ‫و اسالم‪ ،‬از طرىق آنان فرهنگ‪ ،‬هنر و تمدن اىران و اسالم رواج ىافت‪.‬پس از پاىان حکومت اىلخانان‪،‬‬ ‫حکومت هاى ملوک الطواىفى و محلى متعددى چون تىمورىان‪ ،‬آل جالىر‪ ،‬آل مظفر‪ ،‬سربداران و آل‬ ‫کرت‪ ،‬اتابکان‪ ،‬قراقوىونلوها و آق قوىونلوها طى قرن هاى هشتم و نهم ق بر اىران حکومت کردند‪،‬‬ ‫اما هىچ کدام نتوانستند ىکپارچگى اىران را حفظ کنند‪.‬سرانجام درسال ‪907‬ق‪ ،‬حکومت صفوى‬ ‫میدان تاریخی امیر چخماق در مرکز شهر یزد‬ ‫‪1‬ــ باسورث‪ ،‬تارىخ اىران از آمدن سلجوقىان تا فروپاشى دولت اىلخانان ج ‪ ،5‬ص ‪22‬ــ‪ 321‬و ‪.٣٢٩‬‬ ‫‪2‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬رشیدالدین فضل الله‪ ،‬جامع التوارىخ‪ ،‬ص ‪715‬؛ ساندرز‪ ،‬تارىخ فتوحات مغول‪ ،‬ص ‪120‬ــ‪114‬؛ اقبال آشتىانى‪ ،‬تارىخ‬ ‫مغول و اواىل تىمور در اىران‪ ،‬ص ‪ 201‬به بعد‪.‬‬ ‫‪12‬‬  ‫توانست پس از نه قرن‪ ،‬با محور قرار  دادن مذهب تشىع و ملىت اىرانى‪ ،‬سرزمىن تجزىه ٔ‬ ‫     شده اىران را‬ ‫متحد و ىکپارچه سازد و هوىت ملى و استقالل آن را هم چون گذشته احىا کند‪.‬‬ ‫اىران در عصر صفوىه‬ ‫صفوىان حکومتى تشکىل دادند که بىش از دو سده دوام ىافت‪.‬در پرتو اىن حکومت مقتدر‪،‬‬ ‫عالوه بر برقرارى امنىت و رونق اقتصادى‪ ،‬پىشرفت بازرگانى و کشاورزى و صنعت‪ ،‬تشکىل‬ ‫ارتش منظم و سىاست خارجى مقتدرانه‪ ،‬آن ها توانستند فرهنگ و تمدن اىران و اسالم را بار دىگر‬ ‫شکوفا کنند‪.‬هنر و معمارى در اىن دوره نىز از نظر کمى و کىفى توسعه و تحول ىافت‪.‬اصفهان‪،‬‬ ‫پاىتخت صفوىان‪ ،‬داراى مجموعه اى از معمارى عصر صفوى است که نشان مى دهد‪ ،‬معمارى اىرانى‬ ‫مسجد امام از آثار دورۀ صفوی در اصفهان‬ ‫‪13‬‬ ‫اسالمى به روزگار طالىى خود رسىده است‪ 1.‬اىن شهر در عصر شاه   عباس اول ىکى از بزرگ ترىن و‬ ‫آبادترىن شهرهاى جهان بود‪ ،‬به طورى که شاردن‪ ،‬جهانگرد فرانسوى‪ ،‬آن را بزرگ تر و پررونق تر از‬ ‫پارىس توصىف کرده است‪ 2.‬در عصر صفوىه‪ ،‬دانشمندان و فالسفه اى چون مىرداماد‪ ،‬شىخ بهاىى‪،‬‬ ‫مالصدرا    شىرازى‪ ،‬مىرفندرسکى و عالمه مجلسى با نگارش آثار ارزشمند و طرح اندىشه هاى نو‪،‬‬ ‫‪3‬‬ ‫زمىنه هاى رشد و شکوفاىى رشته هاى علوم اسالمى مانند حدىث‪ ،‬فقه و فلسفه را فراهم آوردند‪.‬‬ ‫زمىنه خط و نقاشى‪،‬‬ ‫هم چنىن‪ ،‬هنرمندانى چون کمال الدىن بهزاد‪ ،‬على رضا عباسى و رضا عباسى در ٔ‬ ‫‪4‬‬ ‫آثار گران قدرى پدىد آوردند‪.‬‬ ‫صفوىه در عصر شاه   عباس بزرگ به اوج اقتدار رسىد‪.‬پس از مرگ وى‪ ،‬اختالف هاى درون‬ ‫‪5‬‬ ‫خاندان صفوى و سران طاىفه ها‪ ،‬موجب تضعىف روزافزون اىن سلسله شد‪.‬با به سلطنت   رسىدن‬ ‫سلسله صفوىه به    سرعت وارد دوره اى از زوال شد‪ ،‬تا آن که عاقبت با تحرىک و‬ ‫ٔ‬ ‫شاه   سلىمان‪،‬‬ ‫محاصره طوالنى‬‫ٔ‬ ‫حماىت پادشاه گورکانى هند‪ ،‬افغانان غلجاىى قندهار شورش کردند و پس از‬ ‫اصفهان‪ ،‬شاه  سلطان حسىن‪ ،‬پادشاه بى کفاىت صفوىه را به تسلىم واداشتند و به حىات اىن دولت‬ ‫‪6‬‬ ‫پاىان دادند‪.‬‬ ‫فاصله زوال صفوىان تا پىداىش سردار قدرتمندى چون نادر‪ ،‬اىران دچار بى نظمى و نا امنى‬ ‫ٔ‬ ‫در‬ ‫بود و مدعىان حکومت در گوشه و کنار کشور‪ ،‬براى کسب قدرت با هم در ستىز بودند‪.‬نادرشاه      افشار‬ ‫توانست افغان هاى شورش گر را سرکوب کند و با شکست عثمانى ها و تصرف هند‪ ،‬بر اقتدار اىران‬ ‫دارشده‬ ‫ٔ‬ ‫بىفزاىد‪ 7.‬نادر  شاه به اتکاى پشتکار‪ ،‬سخت کوشى و شجاعت خود توانست غرور ملى جرىحه‬ ‫سلسله صفوى را تجدىد کند‪.‬با کشته   شدن نادرشاه در سال ‪ 1159‬ق‬ ‫ٔ‬ ‫اىرانىان را ترمىم و عظمت دوران‬ ‫به دست سرداران سپاهش‪ ،‬بار دىگر اىران دچار ضعف و اختالف شد‪.‬‬ ‫فرمانرواىى کرىم خان زند‪ ،‬پس از ىک دوره کشمکش از سال ‪1165‬ق آغاز شد‪.‬او شىراز را به‬ ‫پاىتختى خود انتخاب کرد و هىچ گاه خود را پادشاه نخواند و لقب وکىل الرعاىا را برگزىد‪.‬کرىم خان زند‬ ‫‪1‬ــ سىورى‪ ،‬اىران عصر صفوىه‪ ،‬ص ‪112‬ــ‪110‬؛ زکى‪ ،‬هنر اىران‪ ،‬ص ‪44‬ــ‪.37‬‬ ‫‪2‬ــ شاردن‪ ،‬سىاحت نام ٔه شاردن ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪9‬ــ‪.126‬هم  چنىن ن‪.‬ک‪ :‬کىانى‪ ،‬پاىتخت هاى اىران‪ ،‬ص ‪601‬ــ‪.571‬‬ ‫‪3‬ــ کربن‪ ،‬تارىخ فلسفه اسالمى‪ ،‬ص ‪ 56‬به بعد‪.‬‬ ‫‪4‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬کن باى‪ ،‬نقاشى اىرانى‪ ،‬ص ‪103‬ــ‪.97‬‬ ‫‪5‬ــ سىورى‪ ،‬اىران عصر صفوىه‪ ،‬ص ‪.66‬‬ ‫‪6‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬الکهارت‪ ،‬انقراض سلسل ٔه صفویه‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪  ١٢٠‬ــ‪١٠٠‬؛ سیوری‪ ،‬ایران عصر صفویه‪ ،‬ص ‪ ٢٢٠‬ــ‪.٢١٣‬‬ ‫‪7‬ــ جونس‪ ،‬زندگى نادرشاه‪ ،‬ص ‪90‬؛ فلور‪ ،‬حکومت نادرشاه‪ ،‬ص ‪.95‬‬ ‫‪14‬‬  ‫مجسمه و آرامگاه نادرشاه افشار در مشهد مقدس‬ ‫‪1‬‬ ‫شىوه حکومت دارى توأم با مالطفت‪ ،‬عدالت و رفاه نسبى‪ ،‬نام نىکى از خود بر جاى بگذارد‪.‬‬ ‫توانست با ٔ‬ ‫وى تالش کرد روابط خارجى اىران را که به دلىل هرج و مرج و نبود امنىت دچار اختالل شده بود‪ ،‬سامان‬ ‫بخشد‪ ،‬هم چنىن در برابر گسترش فعالىت هاى بازرگانى انگلستان در اىران اىستادگى کرد‪ 2‬و از منافع‬ ‫نامشروع و استعمارى اىن دولت جلوگىرى به عمل آورد‪.‬‬ ‫‪1‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬آصف‪ ،‬رسم التوارىخ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪276‬؛ گلستانه‪ ،‬مجمل التوارىخ پس از نادر‪ ،‬ص ‪172‬؛ نواىى‪ ،‬اىران و جهان از مغول تا‬ ‫قاجار‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪42‬؛ نامى اصفهانى‪ ،‬گىتى گشا در تارىخ زندىه‪ ،‬ص ‪.28‬‬ ‫‪2‬ــ شعبانى‪ ،‬مختصر تارىخ اىران در دوره هاى افشارىه و زندىه‪ ،‬ص ‪ 192‬و ‪178‬؛ نواىى‪ ،‬اىران و جهان از مغول تا قاجار‪ ،‬ج ‪،1‬‬ ‫ص ‪.181‬‬ ‫‪15‬‬  ‫بیش تر بدانید‬ ‫کریمخانزند درباره سیاستهای استعماری انگلستان به کارگزاران خود گفته است‪ :‬این فرنگیان‬ ‫همچنان که هندوستان را به مکر و خدعه و تزویر و نیرنگ مسخر کردند‪ ،‬می خواهند ایران را نیز مالک و‬ ‫متصرف شوند اگر فکر می نمایید که فرنگی صاحب حسن سلوک است‪ ،‬بدانید چنانچه بر ایران غالب‬ ‫و مسلط گردد شما صاحب مناصب عالیه نخواهید بود‪ ،‬آنان همه شما را می کشند و احدی از شما را‬ ‫زنده نخواهند گذاشت اگر العیاذباللّه فرنگی ایران را مالک شود برای این که خاطرش کامال ً جمع‬ ‫‪1‬‬ ‫شود اسالم را برمی اندازد و بزرگان ایران را خوار و ذلیل می سازد‬ ‫کرىم خان بدون اىن که جانشىنى براى خود تعىىن کند‪ ،‬درگذشت‪.‬پس از مرگ او‪ ،‬کشمکش بر‬ ‫سر تصاحب قدرت‪ ،‬در  مىان جانشىنان او ادامه ىافت‪.‬اىن وضعىت موجب بهره بردارى رقىب آن ها ىعنى‬ ‫اىل قاجار شد که مدت ها در انتظار حکم رانى به سر مى بردند‪ 2.‬سرانجام طومار حکومت لطفعلى خان‪،‬‬ ‫‪3‬‬ ‫آخرىن فرمانرواى خاندان زند‪ ،‬توسط آقا محمد خان قاجار در هم پىچىده شد‪.‬‬ ‫اندىشه و جست و جو‬ ‫‪1‬ــ در مورد ىکى از شهرهاى باستانى اىران که در سال هاى اخىر اکتشافات باستان شناسى در‬ ‫آن انجام شده است‪ ،‬مقاله اى تهىه کنىد‪.‬‬ ‫درباره ىکى از آثار باستانى مربوط به دوران باستان در استان خود‪ ،‬مطلبى تهىه کنىد‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ‬ ‫درباره خصوصیات معنوی و یکتاپرستی ایرانیان پیش از اسالم مقاله ای تهیه کنید‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ‬ ‫مدرسه‬ ‫ٔ‬ ‫‪٤‬ــ در مورد خدمات ایرانیان و سهم آنان در تمدن جهان‪ ،‬مطلبی برای روزنامه دیواری‬ ‫خود بنویسید‪.‬‬ ‫‪1‬ــ رستم التواریخ‪ ،‬صص ‪  ٣٧٣‬ــ‪.٣٨٦‬‬ ‫‪2‬ــ حسىنی فساىى‪ ،‬فارس نام ٔه ناصرى‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.597‬‬ ‫دوره سلطنت قاجار‪ ،‬ص ‪ ٣٢‬به بعد‪.‬‬ ‫‪3‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬شمیم‪ ،‬ایران در ٔ‬ ‫‪16‬‬  ‫درس اول‬ ‫حکومت قاجار از آقا محمد خان تا محمد  شاه‬ ‫در این درس ابتدا با شکل گیری سلسلة قاجار و سپس با جنگ های ایران و‬ ‫روس و پیامدهای آن آشنا می شوید‪.‬تداوم تالش های استعمارگران‪ ،‬و جنگ هرات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ارزنه الروم» بحث پایانی این درس را‬ ‫از دیگر موضوع های این درس است‪«.‬معاهدة‬ ‫تشکیل می دهد‪.‬‬ ‫بنیاد سلسلۀ قاجار‬ ‫ایل قاجار‪ 1‬مانند سایر ایل ها و عشایر بزرگ ایران‪ ،‬یکی از عوامل مؤثر در تحوالت سیاسی‬ ‫و اجتماعی ایران به شمار می آید‪.‬این ایل از ترکمانان بود و در زمان مغوالن به ایران کوچ کرد‪.‬به‬ ‫سلسله صفوی توسط شاه اسماعیل‪ ،‬ایل قاجار در شمار ایل هایی بود که به یاری او‬ ‫ٔ‬ ‫هنگام تشکیل‬ ‫‪2‬‬ ‫جرگه قزلباش ها درآمد‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫پرداخت و بعدها در‬ ‫میانه خوبی با قاجاریان نداشت‪.‬زیرا آنان‬ ‫پس از سقوط حکومت صفوی‪ ،‬نادرشاه افشار ٔ‬ ‫مدافع حکومت قبلی یعنی حکومت صفوی بودند‪.‬پس از مرگ نادرشاه‪ ،‬قاجارها‪ ،‬مانند دیگر ایالت‬ ‫کوشیدند قدرت را در ایران به دست بگیرند‪.‬اما رهبر قاجارها یعنی‪ ،‬محمد حسن خان‪ ،‬جان خود را‬ ‫بر سر دست یابی به قدرت‪ ،‬از دست داد‪ ،‬و فرزندش‪ ،‬آقا محمد خان‪ ،‬به اسارت کریم خان زند درآمد‬ ‫و حکومت به خاندان زند منتقل شد‪.‬‬ ‫با مرگ کریم خان زند‪ ،‬آقا محمد خان از دربار او گریخت‪ ،‬و سرانجام با غلبه بر لطفعلی خان‪،‬‬ ‫آخرین فرمانروای زند‪ ،‬حکومت را در کشور به دست گرفت‪.‬‬ ‫واژه ترکی قاج یا قاچ (کاچ) است که از مصدر قاجمک (گیتمک) به معنی فرار کردن می باشد و پسوند «ار»‬ ‫‪1‬ــ واژه قاجار برگرفته از ٔ‬ ‫نشانه اسم فاعلی آن است‪.‬بنابراین واژه (قاج ار) به معنی کسی که فرار می کند‪ ،‬یا کسی که در کوهستان می دود و نیز مرد دونده و به عبارت‬ ‫روشن تر مردی که تند می دود‪ ،‬آمده است‪.‬‬ ‫‪2‬ــ در جنگ با عثمانی ها نیز‪ ،‬شاه اسماعیل از یاری قاجارها بهره جست‪.‬ر‪.‬ک‪.‬به‪ :‬نفیسی‪« ،‬تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در‬ ‫دوره معاصر»‪ ،‬ج‪ ،١‬ص    ‪.٢٨‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪17‬‬  ‫به این ترتیب‪ ،‬آقا محمدخان‬ ‫سلسله قاجار را در ایران‬ ‫ٔ‬ ‫توانست‬ ‫بنیاد نهد‪.‬وی تهران را که در آن‬ ‫حومه ری بود‬ ‫ٔ‬ ‫زمان روستایی در‬ ‫به پایتختی برگزید‪.‬این سلسله از‬ ‫سال ‪ ١١٧٤‬تا ‪  ١٣٠٤‬ش‪.‬یعنی‬ ‫قریب صد و سی سال‪ ،‬بر ایران‬ ‫فرمانروایی کرد‪.‬‬ ‫آقا محمد خان مؤسس حکومت قاجاریه‬ ‫تالش برای اعادۀ حاکمیت ایران بر قفقاز‬ ‫قاجارها درست در زمانی به قدرت رسیدند که ایران درگیر رقابت های دولت های اروپایی شده بود‪.‬‬ ‫کاترین کبیر امپراتریس روسیه و جانشینان او می خواستند بر گرجستان که تحت حاکمیت مسیحیان بود و‬ ‫خان نشین های قفقاز که تحت کنترل مسلمانان بود‪ ،‬استیالی کامل خود را برقرار سازند‪.‬درحالی  که این ها‬ ‫سرزمین هایی بودند که زمانی تحت حاکمیت صفویه قرار داشت و آقا محمد خان و قاجاریه مدعی آن بود‪.‬‬ ‫سلطه روس ها رفته‬