فصل اول دوره پیش تاریخی (PDF)

‫فصل اول‬ ‫دوره پیش تاریخی‬  ‫درس اول‬ ‫سپیده​دم هنر و تمدن فالت ایران‬ ‫اهداف رفتاری‪ :‬از هنرجو انتظار می رود پس از پایان این درس بتواند‪:‬‬ ‫دوره نوسنگی بیان کند‪.‬‬...

‫فصل اول‬ ‫دوره پیش تاریخی‬  ‫درس اول‬ ‫سپیده​دم هنر و تمدن فالت ایران‬ ‫اهداف رفتاری‪ :‬از هنرجو انتظار می رود پس از پایان این درس بتواند‪:‬‬ ‫دوره نوسنگی بیان کند‪.‬‬ ‫‪1‬ــ جلوه های هنری ایران را در ٔ‬ ‫‪2‬ــ ویژگی آثار سفالی عصر مس و سنگ را شرح دهد‪.‬‬ ‫هزاره چهارم پیش از میالد را نام ببرد‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ مراکز مهم تمدن‬ ‫‪4‬ــ ویژگی آثار شهر سوخته را توضیح دهد‪.‬‬ ‫‪  5‬ــ حدود قلمرو زمانی تمدن ٔ‬ ‫دوره آغازین ایران را بیان کند‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫دوران آغازین‬ ‫جلوه های هنری در ایران به دورهٔ نوسنگی در حدود هزاره هشتم پیش از میالد باز می گردد‪.‬‬ ‫نمونه هایی از قدیمی ترین آثار به جای مانده از این دوران را می توان در نقاشی های غارهای منطقه‬ ‫لرستان به ویژه در دوشه‪ ،‬هومیان و کوهدشت دید (شکل ‪1‬ــ‪.)1‬ادامه این تحول فرهنگی و هنری در‬ ‫دیگر مناطق کوه های زاگرس نیز مشاهده می شود‪.‬اولین نمونه های سفالگری که شاید قبل از هزاره‬ ‫شکل ‪1‬ــ‪1‬ــ دیوارنگاری غار دوشه‪ ،‬خرم آباد‪ ،‬لرستان‪ ،‬حدود هزاره هشتم پ‪.‬م‬ ‫‪1‬ــ پیش از میالد‬ ‫‪2‬‬  ‫هشتم پ‪.‬م نیز وجود داشته را می توان در این مناطق دید‪.‬این سفالینه ها همگی دست ساز هستند که‬ ‫پس از مدت زمانی به شکل منقوش درآمدند (شکل ‪2‬ــ‪.)1‬‬ ‫شکل و تزیین سفالینه ها در مناطق مختلف فالت ایران با یکدیگر متفاوتند اما اغلب دارای شیوه‬ ‫ساخت‪ ،‬مواد و خصایص مشترکی هستند‪.‬‬ ‫در دوره معروف به عصر مس و سنگ‪ ،1‬مشخص ترین نوع سفالگری به رنگ های قرمز و‬ ‫شکل ‪2‬ــ‪1‬ــ ظرف سفالین‪ ،‬تل باکون‬ ‫زرد نخودی‪ ،‬منقوش شده به رنگ سیاه و با طرح های هندسی که بیشتر به شیوه هاشورزنی هستند‪،‬‬ ‫(نزدیک تخت جمشید) حدود ‪ 4500‬پ‪.‬م‬ ‫دیده می شوند‪.‬از این رو به نظر می رسد پیشینه سفالگری منقوش در ایران به حدود هزاره پنجم پ‪.‬م‬ ‫بازمی گردد که با استفاده از نقوش جانوری و هندسی نقاشی شده اند‪.‬استفاده از چرخ سفالگری و‬ ‫ساخت سفالینه های کامال ً متقارن‪ ،‬حدود هزاره چهارم پ‪.‬م در مناطق تپه سیلک‪ ،‬تپه حصار‪ ،‬تل‬ ‫باکون‪ ،‬شوش و … می باشد‪.‬این اشیاء سفالی شامل کاسه‪ ،‬ظروف دهان گشاد‪ ،‬جام و پیاله های‬ ‫پایه دار هستند‪.‬رنگ آنها معموال ً کرم یا زرد نخودی است که با رنگ سیاه یا قهوه ای تیره و نقش های‬ ‫هندسی‪ ،‬جانوری و تلفیقی‪ ،‬نقش پردازی شده اند (شکل ‪3‬ــ‪.)1‬‬ ‫شکل ‪3‬ــ‪1‬ــ جام سفالین‪ ،‬شوش‪ ،‬خوزستان‪ ،‬حدود ‪ 4000‬پ‪.‬م‬ ‫ )کالکو به معنی مس و لیتو به معنی سنگ( ‪ Chalcolithic‬ــ‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫با کشف مناطقی در دشت لوت از جمله تپه یحیی‪ ،‬جیرفت و شهداد در نزدیکی کرمان پرده‬ ‫از اسرار تمدن دیگری در حدود هزاره چهارم پیش از میالد برداشته شد‪.‬آثار مهم ساخته شده در‬ ‫این مناطق را بیشتر نمونه های سنگی دربرگرفته‪ ،‬که به مناطق دیگر باستانی صادر می شده است‪.‬این‬ ‫مسیر صادراتی بیشتر از طریق شوش به میان رودان (بین النهرین) بوده است (شکل ‪4‬ــ‪.)1‬بر اساس‬ ‫یافته های شهر سوخته (در سیستان) با تاریخی در حدود هزاره سوم پ‪.‬م‪ ،‬چنین به نظر می رسد که این‬ ‫شهر مهمترین مرکز صنعت مفرغ سازی‪ 1‬در شرق ایران به شمار می رفته است‪.‬در این منطقه خانه هایی‬ ‫به صورت پلکانی ساخته شده که سطح دیوار آنها با اندودی از گل و مواد آهکی پوشیده می شده است‪.‬‬ ‫شکل ‪4‬ــ‪1‬ــ آثار سنگی‪ ،‬جیرفت‪ ،‬هزاره سوم پ‪.‬م‬ ‫‪1‬ــ مفرغ‪ :‬مفرغ یا برنز آلیاژی است از مس و قلع که با آن ابزار و مجسمه های مختلف تهیه می کنند و قدیمی ترین آلیاژ دست ساخته‬ ‫انسان است‪.‬‬ ‫‪4‬‬  ‫همچنین لوله های بزرگ سفالینی در این‬ ‫خانه ها برای آبرسانی وجود داشته است (شکل‬ ‫‪ 5‬ــ‪.)1‬کشف جمجمه ای در این منطقه‪ ،‬داللتی‬ ‫بر عمل جراحی در این زمان می باشد (شکل‬ ‫‪6‬ــ‪.)1‬همزمان در این منطقه‪ ،‬هزاران قطعه‬ ‫آماده‬ ‫سنگ الجورد‪ ،‬فیروزه و مهره های تزیینی ٔ‬ ‫کار یافت شده که بیانگر میزان تولید این اشیاء در‬ ‫منطقه است‪.‬‬ ‫شکل ‪6‬ــ‪١‬ــ جمجمه با چشم جراحی شده‬ ‫شکل ‪5‬ــ‪1‬ــ روش آبیاری با لوله های سفالین در شهرهای دوره​های باستان ایران(منطقه چغامیش)‬ ‫یافت شده در شهر سوخته‬ ‫از این رو دشت لوت و شهرسوخته در انتهای هزاره سوم پ‪.‬م به عنوان پررونق ترین تمدن های‬ ‫جنوب شرقی ایران شناخته شده اند که با سرزمین های ایالم و میان رودان (بین النهرین) ارتباط داشته اند‪.‬‬ ‫موقعیت مناسب دیگر این مناطق در حوزه جنوب شرقی و مناطق دشت لوت را منطقه شهداد (در‬ ‫کرمان) از آن خود کرده است‪.‬این منطقه با وجود سفالینه های قرمز رنگ‪ ،‬خطوط تصویری و‬ ‫نشانه ای‪ ،‬کاربرد متنوع سنگ صابون‪ 1‬و مقبره هایی شگفت انگیز در کنار یکدیگر‪ ،‬شناخته شده است‪.‬‬ ‫از جمله یافته های با ارزش در این مکان «پرچم شهداد» می باشد (شکل ‪ ٧‬ــ‪.)1‬‬ ‫این آثار با شکوه فلزی نشان می دهد که صنعت فلزکاری در ایران همزمان با گسترش فرهنگی‬ ‫و هنری در هزاره چهارم پیش از میالد آغاز شده است‪.‬سپس توانست جای ابزارهای سنگی پیشین‬ ‫را بگیرد و همزمان زیور آالتی از ترکیب سنگ های قیمتی و فلزات ساخته شود‪.‬اما رسماً در هزاره‬ ‫سوم پ‪.‬م صنعت مفرغ سازی با تحوالت اساسی در مناطق مختلف فالت ایران روبه رو شد و به اوج‬ ‫خود رسید‪.‬‬ ‫‪1‬ــ سنگ صابون (‪ )Steatite‬نوعی سنگ نرم و قابل کنده کاری که در پیکره تراشی‪ ،‬مهر و تزیینات معماری به کار می رود‪.‬‬ ‫‪5‬‬  ‫شکل ‪٧‬ــ‪1‬ــ پرچم مفرغی‪ ،‬شهداد‪ ،‬کرمان‪ ،‬هزاره سوم پ‪.‬م‬ ‫در هـزاره دوم پ‪.‬م سفالینههای‬ ‫منقـوش تک رنگ در مناطق غربی ایران‬ ‫دیده شده است‪.‬این سفالینهها بهطور‬ ‫معمول با رنگ قهوهای تیره بر زمینه‬ ‫زرد نخودی‪ ،‬نقاشی شدهاند‪.‬نقوش آنها‬ ‫شامل مجموعهای جالب از طرحهای‬ ‫هندسی پیچیده است که خود حاصل‬ ‫سیر تکامل سنت سفالگری در مناطق‬ ‫غربی ایران است (شکل ‪ 8‬ــ‪.)1‬‬ ‫شکل ‪ 8‬ــ‪1‬ــ کوزه سفالین‪ ،‬تپه گیان‪ ،‬نهاوند‪ ،‬هزاره دوم پ‪.‬م‬ ‫‪6‬‬  ‫گاه نگار درس اول‬ ‫دوره نوسنگی (کشاورزی و دامپروری)‬ ‫هزاره هشتم پ‪.‬م‬ ‫هزاره هفتم پ‪.‬م‬ ‫هزاره ششم پ‪.‬م‬ ‫‪٧٠٠٠‬ــ ‪ ٨٠٠٠‬پ‪.‬م‬ ‫‪٦٠٠٠‬ــ ‪ ٧٠٠٠‬پ‪.‬م‬ ‫‪٥٠٠٠‬ـ ‪ ٦٠٠٠‬پ‪.‬م‬ ‫هنرها‪ :‬نقاشی غاری‪ ،‬صخره نگاری‪ ،‬آغاز معماری‪ ،‬آغاز سفالگری‬ ‫مناطق‪ :‬لرستان (دوشه)‪ ،‬هومیان (کوهدشت)‪ ،‬کرمانشاه (گنج دره هرسین)‬ ‫دوره روستانشینی (تپه های باستانی)‬ ‫هزاره پنجم پ‪.‬م‬ ‫‪٤٠٠٠‬ـ ‪ ٥٠٠٠‬پ‪.‬م‬ ‫هنرها‪ :‬سفالینه های منقوش‬ ‫مناطق‪ :‬تل باکون ‪ ،‬شوش ‪ ،‬تپه سیلک و …‬ ‫دوره شهرنشینی (عصر مس و سنگ قدیم)‬ ‫هزاره چهارم پ‪.‬م‬ ‫‪ ٣٠٠٠‬ـ ‪ ٤٠٠٠‬پ‪.‬م‬ ‫هنرها‪ :‬شهرسازی ‪ ،‬معماری ‪ ،‬اختراع چرخ سفالگری ‪ ،‬ظروف متقارن سفالی ‪ ،‬کاربرد مس ‪ ،‬کاربرد سنگ صابون‬ ‫‪ ،‬اختراع خط‬ ‫مناطق‪ :‬تمدن لوت (جیرفت‪ ،‬تپه یحیی‪ ،‬شهداد) تپه های باستانی (تل باکون‪ ،‬سیلک‪ ،‬شوش و …)‬ ‫دوره شهرنشینی (عصر مس و سنگ جدید)‬ ‫هزاره سوم پ‪.‬م‬ ‫‪ ٢٠٠٠‬ـ ‪ ٣٠٠٠‬پ‪.‬م‬ ‫هنرها‪ :‬معماری ‪ ،‬کاربرد آلیاژ ‪ ،‬مفرغ سازی ‪ ،‬آثار سنگی‬ ‫مناطق‪ :‬ایالم قدیم ‪ ،‬شهر سوخته ‪ ،‬شهداد‬ ‫دوره شهرنشینی جدید‬ ‫هزاره دوم پ‪.‬م‬ ‫‪ ١٠٠٠‬ـ ‪ ٢٠٠٠‬پ‪.‬م‬ ‫هنرها‪ :‬معماری ‪ ،‬فلزکاری ‪ ،‬سفالینه های تک رنگ با نقوش هندسی‬ ‫مناطق‪ :‬ایالم میانه‬ ‫‪7‬‬  ‫پرسش‬ ‫‪1‬ــ آثار دوره نوسنگی در چه مناطقی از ایران یافته شده اند؟‬ ‫‪2‬ــ سفال های عصر مس و سنگ مربوط به کدام هزاره بوده‪ ،‬ویژگی ظاهری‬ ‫آن ها چگونه است؟‬ ‫هزاره چهارم پ‪.‬م را‬ ‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ رنگ و شکل آثار سفالی سیلک و تپه حصار در‬ ‫بیان کنید‪.‬‬ ‫هزاره چهارم پیش از میالد کدامیک از موارد زیر است؟‬ ‫ٔ‬ ‫‪٤‬ــ مراکز مهم تمدن‬ ‫ب) تل باکون و شوش‬ ‫ ‬‫الف) سیلک و حصار‬ ‫د) الف و ب‬ ‫ ‬ ‫ج) سیلک و دوشه‬ ‫دوره آغازین ایران در چه زمانی بوده و شامل کدام مناطق می شود؟‬ ‫‪٥‬ـ تمدن ٔ‬ ‫‪6‬ــ شهر سوخته کجای ایران بوده‪ ،‬چه آثاری از تمدن آن شهر به جای مانده‬ ‫است؟‬ ‫هزاره چهارم پ‪.‬م را نام ببرید‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪ 7‬ــ مراکز مهم تمدن در دشت لوت‬ ‫جمله زیر را با عبارت مناسب پرکنید‪.‬‬ ‫‪ ٨‬ــ جای خالی در ٔ‬ ‫کشف جمجمه در منطقه شهر سوخته داللت بر ………………… دارد‪.‬‬ ‫‪8‬‬  ‫درس دوم‬ ‫هنر و تمدن ایالم‬ ‫اهداف رفتاری‪ :‬از هنرجو انتظار می رود پس از پایان این درس بتواند‪:‬‬ ‫‪1‬ــ حدود زمانی و مکانی هنر تمدن ایالم را بیان کند‪.‬‬ ‫‪2‬ــ رابطه دولت ایالم با تمدن دشت لوت را شرح دهد‪.‬‬ ‫‪3‬ــ آثار تمدن ایالم را نام ببرد‪.‬‬ ‫‪4‬ــ آثار سفالی تمدن ایالم را با قبل از آن مقایسه کند‪.‬‬ ‫‪  5‬ــ شکل‪ ،‬نقش و رنگ آثار سفالی شوش را شرح دهد‪.‬‬ ‫‪  6‬ــ آثار معماری تمدن ایالم را نام ببرد‪.‬‬ ‫‪9‬‬  ‫هنر و تمدن ایالم‬ ‫با آغاز هزاره سوم پ‪.‬م همگام با رونق تجارت‪ ،‬رشد جوامع شهری و پدیدآمدن پیوندهای‬ ‫فرهنگی‪ ،‬مذهبی و سیاسی‪ ،‬نخستین سازمان های اداری حکومتی در فالت ایران شکل می گیرد‪.‬‬ ‫گروهی از ساکنان اولیه فالت ایران که در نواحی خوزستان و بخش هایی از فارس و مناطق غربی‬ ‫استقرار داشتند با تسلط بر اقوام ساکن در این منطقه و اتحاد سرزمین ها به چنین هدفی دست یافتند‪.‬‬ ‫دولت تازه تأسیس که از حدود ‪ 3500‬پ‪.‬م وارد مرحله شهرنشینی شده بود‪ ،‬شهر شوش‪ 1‬را مرکز‬ ‫قلمرو خود قرار داد‪.‬برپایه دستاوردهای غنی این دولت‪ ،‬یکی از معتبرترین تمدن های فالت ایران‬ ‫بنیان گذاشته شد (شکل ‪1‬ــ‪.)2‬‬ ‫شکل ‪1‬ــ‪2‬ــ چشم اندازی از شهر شوش‪ ،‬هزاره چهارم پ‪.‬م (طرح بازسازی شده)‬ ‫‪1‬ــ شهر شوش از قدیمی ترین شهرهاست که به مادر شهرهای جهان شهرت یافته است‪.‬‬ ‫‪10‬‬  ‫دولت ایالم به علت هم جواری و روابط نزدیک با تمدن های دشت لوت‪ ،‬مرکز فالت و میان رودان‬ ‫حلقه ارتباطی میان این تمدن ها محسوب می شد‪.‬با این حال توانست جنبه های‬ ‫(بین النهرین) به عنوان ٔ‬ ‫فرهنگی و هنری مستقلی از خود نشان دهد‪.‬ایالمیان به موازات پیدایش نخستین خطوط تصویری‬ ‫جهان در تمدن های دشت لوت و سومر‪ ،1‬خطی تصویری‪ 2‬موسوم به «ایالمی مقدم» یا «ایالمی آغازین»‬ ‫به وجود آوردند‪.‬این خط به مرور به خطی ساده تر با حدود ‪ 300‬عالمت به عنوان خط میخی ایالمی‬ ‫تغییر یافت (شکل ‪2‬ــ‪.)2‬‬ ‫شکل ‪2‬ــ‪2‬ــ خط ایالمی‬ ‫ساکنان هزاره چهارم پ‪.‬م در شوش از فن سفالگری و نقاشی روی سفال بسیار پیشرفته ای‬ ‫برخوردار بودند که با ابداع مفرغ به  تدریج از اهمیت آن کاسته شد‪.‬به تدریج ظروف مفرغی‪ ،‬نقره ای‬ ‫و طالیی جایگزین سفالینه های خوش ساخت قبلی شد‪.‬به همین دلیل سفالینه های دوره ایالمی گرچه‬ ‫از ساخت خوبی برخوردارند اما از نظر شکل و نقش‪ ،‬ویژگی و کیفیت سفالینه های پیشین شوش را‬ ‫ندارند‪.‬سفالینه های این دوره که ساخت آن ها حدود ‪ 700‬سال تداوم داشته‪ ،‬دارای نقوش چند رنگ‬ ‫‪1‬ــ سومر (‪ )Sumer‬اولین مهاجرین به منطقه میان رودان (دجله و فرات عراق کنونی) که در هزاره چهارم پ‪.‬م ساکن شدند و تمدن‬ ‫این منطقه را به وجود آوردند‪.‬‬ ‫‪2‬ــ خط تصویری (‪ : )Pictogram - pictograph‬نوعی نگارش با عالئم تصویری که در تمدن های اولیه (ایران‪ ،‬مصر و …) به کار‬ ‫می رفت‪.‬‬ ‫‪11‬‬ ‫(قرمز‪ ،‬بنفش‪ ،‬نارنجی وسیاه) و یا تک رنگ هستند‪.‬اغلب ظروف به شکل کوزه های ته پهن با شکم های‬ ‫دایره ای شکل‪ ،‬گردن کوتاه و دهان گشادند‪.‬نقش ها بیشتر روی شانه ظروف و در برخی تمام سطح ظرف‬ ‫را در برمی گیرند‪.‬نقشها شامل خطوط شکسته‪ ،‬مثلث‪ ،‬لوزی و چهارخانه هستند که با تقسیم بندی های‬ ‫طولی و عرضی از هم جدا شده اند‪.‬افزون بر نقش هندسی‪ ،‬در تعدادی از ظروف نقش انواع موجودات‬ ‫چون مار‪ ،‬عقرب‪ ،‬ماهی‪ ،‬حیوانات شاخ دار و افسانهای‪ ،‬عقاب‪ ،‬گاو‪،‬مناظر طبیعی‪ ،‬انسان‪ ،‬سازه های‬ ‫معماری‪ ،‬پرندگان در حال پرواز و … دیده می شوند (شکل ‪3‬ــ‪.)2‬‬ ‫در کنار این ظروف‪ ،‬تندیس های کوچک سفالی و مهر های ساده و استوانه ای زیادی ساخته‬ ‫شده است‪.‬شاخص ترین تندیس ها و پیکره سازی های ایالمی از جنس مفرغ می باشند‪.‬تندیس فلزی‬ ‫پیکره ملکه «ناپیراسو» همسر فرمانروای شهر شوش از این گونه پیکره هاست که به لحاظ پیشرفت و‬ ‫تکامل فن ریخته گری و نحوه پوشاک ایالمی دارای اهمیت به سزایی است (شکل ‪4‬ــ‪.)2‬‬ ‫شکل ‪3‬ــ‪2‬ــ جام سفالین‪،‬‬ ‫شوش‪ ،‬حدود ‪ 4000‬پ‪.‬م‬ ‫ب‬ ‫الف‬ ‫شکل ‪4‬ــ‪2‬ــ الف و ب ــ پیکره مفرغی ملکه ناپیراسو‪ ،‬شوش‪ ،‬هزاره دوم پ‪.‬م؛ (طرح بازسازی شده)‬ ‫برجسته نخ ریسی و بافندگی است که در‬ ‫ٔ‬ ‫لوحه سنگی با نقش‬‫نمونه دیگر هنرهای ایالمی در ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫شوش کشف شده است‪.‬این لوح با نگاهی واقع گرایانه از دیگر ویژگی های مهم هنر ایالمی است‬ ‫(شکل ‪  5‬ــ‪.)2‬‬ ‫‪12‬‬  ‫شکل ‪  5‬ــ‪2‬ــ نقش برجسته با طرح نخ ریسی و بافندگی‪ ،‬شوش‪ ،‬هزاره دوم پ‪.‬م‬ ‫آثار معماری ایالمی نیز نمایانگر تکامل‬ ‫فن معماری در تمدن های خاورمیانه است که‬ ‫مصالح مهم آن را خشت و آجر تشکیل می  دهند‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫بزرگ ترین اثر معماری این تمدن «زیگورات‬ ‫چغازنبیل» است‪.‬این بنا بزرگ ترین بنای خشتی‬ ‫جهان و کهن ترین بنای ایرانی محسوب می شود‪.‬‬ ‫دراین معبد همچنین برای اولین بار در معماری‬ ‫ایران با تکیه بر فنون پیشرفته لعاب از کاشی برای‬ ‫شکل ‪  6‬ــ‪2‬ــ الف ــ معبد چغازنبیل‪ ،‬شوش‪ ،‬هزاره دوم پ‪.‬م‬ ‫تزئین استفاده شده است‪.‬عالوه بر آن در قسمت‬ ‫در ورودی معبد ردیف میله های باریک شیشه ای‬ ‫مات به کاررفته که شاید بتوان آن را اولین کاربرد‬ ‫شیشه در تاریخ معماری جهان به حساب آورد‪.‬‬ ‫درهای چوبی این بنا با تزییناتی ازتکه های شیشه‪،‬‬ ‫طال‪ ،‬نقره و عاج در قالب نقوش مختلف و به‬ ‫شیوه معرق‪ 2‬پوشیده شده بود‪(.‬شکل ‪  6‬ــ‪.)2‬‬‫ٔ‬ ‫شکل ‪  6‬ــ‪2‬ــ ب ــ معبد چغازنبیل (طرح بازسازی شده)‬ ‫‪1‬ــ زیگورات‪ )Ziggurat( :‬معبد برج مانند و دارای چندین طبقه را زیگورات می نامند‪.‬‬ ‫‪2‬ــ معرق‪ :‬هنری که در آن قطعات مواد مختلف را در شکل های گوناگون‪ ،‬کنار یکدیگر قرار می دهند‪.‬‬ ‫‪13‬‬ ‫براساس نقش برجسته های ایالمی می توان به موسیقی آن دوران پی برد‪.‬در برخی از آنها مراسم‬ ‫با حضور نوازندگان و سرایندگان نشان داده شده است (شکل ‪7‬ــ‪.)2‬‬ ‫شده خطی از دیگر‬‫ُمهرهای ایالمی با شکل استوانه ای‪ ،‬تصاویر پرکار و نقوش خالصه ٔ‬ ‫‪1‬‬ ‫دستاوردهای هنری این تمدن است (شکل ‪  8‬ــ‪.)2‬‬ ‫این تمدن با گستره بیش از دو هزار سال (در سه دوره فرمانروایی ایالم کهن‪ ،‬میانه و نو) سرانجام‬ ‫توسط آشوریان‪ 2‬پایان یافت‪.‬اما بازتاب هنر آن را می توان در دولت های آریایی به ویژه دوره هخامنشی‬ ‫به خوبی مشاهده کرد‪.‬‬ ‫شکل ‪7‬ــ‪2‬ــ نقش برجسته سنگی‪ ،‬کول فره‪ ،‬خوزستان‪ ،‬هزاره دوم و اوایل هزاره اول پ‪.‬م‬ ‫شکل ‪٩‬ــ‪٢‬ــ تصویر مهر سنگی استوانه ای و اثر آن بر ِگل سفال‬ ‫شکل ‪  8‬ــ‪2‬ــ مهر سنگی‪ ،‬شوش‪ ،‬هزاره دوم پ‪.‬م‬ ‫‪1‬ــ ُمهر‪ )Seal( :‬وسیله ای کنده کاری شده که برای انتقال نوشته یا متن خاص بر روی گل نرم استفاده می شود‪.‬‬ ‫‪2‬ــ آشوریان‪ :‬قوم باستانی ساکن در بخش شمالی میان رودان (بین النهرین ـ [کردستان عراق]) که در اواخر هزاره دوم و هزاره اول‬ ‫پ‪.‬م می زیستند‪.‬‬ ‫‪14‬‬  ‫گاه نگاردرس دوم‬ ‫ایالم قدیم‬ ‫هزاره سوم و دوم پ‪.‬م‬ ‫‪ 1500‬ــ ‪ 2700‬پ‪.‬م‬ ‫هنرها‪ :‬شهرسازی ‪ ،‬خط سفالگری و نقاشی روی سفال‬ ‫مناطق‪ :‬شوش و …‬ ‫ایالم میانه‬ ‫هزاره دوم پ‪.‬م‬ ‫‪ ١٠٠٠‬ــ ‪ ١٥٠٠‬پ‪.‬م‬ ‫هنرها‪ :‬تندیس سازی سفالی ‪ ،‬مهرسازی ‪ ،‬پیکره های مفرغی ‪ ،‬ریخته گری ‪ ،‬بافندگی ‪ ،‬طاق ضربی ‪ ،‬معبدسازی‬ ‫و شیشه گری‬ ‫مناطق‪ :‬شوش و …‬ ‫ایالم جدید‬ ‫هزاره اول پ‪.‬م‬ ‫‪ ٥١٩‬ــ ‪ ١٠٠٠‬پ‪.‬م‬ ‫هنرها‪ :‬تندیس سازی سفالی ‪ ،‬مهرسازی ‪ ،‬پیکره های مفرغی ‪ ،‬ریخته گری ‪ ،‬بافندگی ‪ ،‬طاق ضربی ‪ ،‬معبدسازی ‪،‬‬ ‫شیشه گری ‪ ،‬تزیینات چوبی ‪ ،‬موسیقی ‪ ،‬نقش برجسته سنگی و حجاری‬ ‫مناطق‪ :‬شوش و …‬ ‫پرسش‬ ‫گستره زمانی تمدن ایالم را ذکر کرده و مکان های مهم آن را نام ببرید‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ‬ ‫‪2‬ــ چه ارتباطی میان دولت ایالم و تمدن دشت لوت قابل ذکر است؟‬ ‫‪3‬ــ آثار تمدن ایالم را نام ببرید‪.‬‬ ‫‪4‬ــ وضعیت خط در تمدن ایالم را شرح دهید‪.‬‬ ‫‪  5‬ــ شکل‪ ،‬نقش و رنگ آثار سفالی شوش را شرح دهید‪.‬‬ ‫‪٦‬ــ پیکره سازی و نقش برجسته سازی ایالمی چه ویژگی هایی داشته است؟‬ ‫‪٧‬ــ مهم ترین آثار معماری تمدن ایالم چه نام دارد؟ ویژگی آن را بیان کنید‪.‬‬ ‫‪15‬‬  ‫‪ ٨‬ــ در جدول زیر قسمت های خالی را با توجه به عنوان آن با عبارت مناسب پرکنید‪:‬‬ ‫آثار‬ ‫مناطق‬ ‫معماری‬ ‫ویژگی آثار یافت شده‬ ‫آثار یافت شده‬ ‫از زمان …تا …‬ ‫تمدن‬ ‫شاخص‬ ‫مشهور‬ ‫جمجمه‬ ‫سفالینه های زرد و قرمز‬ ‫تپه سیلک‪،‬‬ ‫آغازین‬ ‫(عمل‬ ‫رنگ با نقوش جانوری‬ ‫تپه حصار‪،‬‬ ‫جراحی)‬ ‫و هندسی‪ ،‬سفالینه های‬ ‫شهر سوخته‬ ‫متقارن‪ ،‬پرچم شهداد که‬ ‫از جنس مفرغ می باشد‪.‬‬ ‫زیگورات‬ ‫لوح های خطی‪ ،‬ظروف‬ ‫هزاره سوم تا‬ ‫ایالم‬ ‫چغازنبیل‬ ‫سفـالـیـن‪ ،‬پـیـکـره هـای‬ ‫هزاره دوم پ‪.‬م‬ ‫مفرغی‪ ،‬مهرهای سنگی‪،‬‬ ‫نقش برجسته ها‬ ‫‪16‬‬  ‫درس سوم‬ ‫دوره کوچ‬ ‫اهداف رفتاری‪ :‬از هنرجو انتظار می رود پس از پایان این درس بتواند‪:‬‬ ‫‪1‬ــ مناطق حضور اقوام در نیمه دوم هزاره دوم پ‪.‬م در ایران را نام ببرد‪.‬‬ ‫‪2‬ــ آثار به جای مانده حدود ‪ 1400‬پ‪.‬م را دسته بندی کند‪.‬‬ ‫‪3‬ــ ویژگی سفالینه های حسنلو‪ ،‬سیلک و مارلیک را بیان کند‪.‬‬ ‫‪4‬ــ آثار مربوط به زیویه را شرح دهد‪.‬‬ ‫‪  5‬ــ ویژگی آثار تمدن لرستان را بشناسد‪.‬‬ ‫‪  6‬ــ شکل ظاهری ظروف سفالین تپه سیلک را شناسایی کند‪.‬‬ ‫‪17‬‬  ‫‪1‬‬ ‫دوره کوچ‬ ‫نیمه دوم هزاره دوم پ‪.‬م فالت ایران به ویژه بخش های غربی و دامنه های جنوبی کوه البرز پذیرای‬ ‫اقوام کوچنده بوده است‪.‬براساس یافته ها و مدارک باستان شناسی به نظر می رسد که این اقوام از ناحیه‬ ‫شمال شرقی و از سمت شرق دریای خزر به بخش های مختلف ایران حرکت کرده باشند‪.‬چنین برمی آید‬ ‫که این مردمان به زبان های هند و اروپایی تکلم می کردند و توانسته اند گستره عظیمی را از کوه های‬ ‫آسیای میانه تا اروپا درنوردند و این مناطق را بر حسب نیاز خود برای سکونت برگزینند‪.‬مهم ترین‬ ‫مناطق سکونت در فالت مرکزی ایران‪ ،‬حسنلو (جنوب دریاچه ارومیه)‪ ،‬خوروین (دشت قزوین)‪ ،‬سیلک‬ ‫(کاشان)‪ ،‬تپه گیان (نهاوند)‪ ،‬تمدن املش و تپه مارلیک (گیالن) و منطقه لرستان بوده است‪.‬‬ ‫برخالف ساکنین قبلی که مردگان خود را درکف اتاق محل سکونت دفن می کردند‪ ،‬این اقوام دارای‬ ‫سنت جدیدی در دفن مردگان بودهاند و برای اولین بار مردگان را خارج از محل سکونت خود دفن کردند‪.‬‬ ‫از حدود ‪ 1400‬پ‪.‬م سفالینه های جدیدی توسط برخی اقوام نام برده ساخته شده است‪.‬این‬ ‫سفالینه ها بیشتر به رنگ خاکستری است‪ ،‬هرچند نمونه هایی از رنگ های قرمز و نخودی کمرنگ نیز‬ ‫یافت شده است‪.‬سفالینه های خاکستری یا سیاه ساخته شده اغلب در نواحی نزدیک به مناطق غربی و‬ ‫متعلق به عصر اول‪ 2‬آهن است‪.‬‬ ‫بهترین نمونه های یافت شده از این دوره‪ ،‬ساخت ظروف به شکل های گوناگون‪ ،‬سه پایه ها‪،‬‬ ‫جام های پایه دار بزرگ با دسته و بدون دسته و برخی به صورت کاسه های ساده‪ ،‬پایه دار و در ابعاد‬ ‫مختلف هستند (شکل ‪1‬ــ‪.)3‬‬ ‫این سفالینه ها که گاه به روش پیچیده ای با دسته و لوله های بلند تزیین یافته اند‪ ،‬تجسمی از‬ ‫پرندگان یا حیوانات خاصی بوده و دارای سبک و شیوه مشخص منقاردار هستند‪.‬‬ ‫شکل ‪1‬ــ‪3‬ــ ظرف سفالین ناودانی خاکستری صیقل یافته‪ ،‬حدود ‪ 1000‬تا ‪ 800‬پ‪.‬م‬ ‫‪1‬ــ کوچ‪ :‬دو نظریه متفاوت مربوط به ساکنان هزاره دوم پ‪.‬م در ایران وجود دارد‪.‬الف) اقوام آریایی را مهاجرین به فالت ایران‬ ‫می دانند‪.‬ب) اقوام آریایی بومی ایران بودند که براساس شیوه زندگی چوپانی کوچ نشین بوده اند‪.‬در پژوهش های نوین فرضیه دوم قوی تر‬ ‫است‪.‬‬ ‫‪2‬ــ عصر اول آهن از ‪ 1400‬تا ‪ 1200‬پ‪.‬م (هزاره دوم) است‪.‬‬ ‫‪18‬‬  ‫اشیاء خاکستری رنگ ساخته شده در این دوره به طور معمول برای مراسم تدفین و به دور از‬ ‫نیازهای روزمره تهیه می شوند‪.‬تدفین در این دوره با ساخت مقابر ساده  ای همراه بوده به گونه ای که‬ ‫اجساد در آنها به همراه ظروف خاص‪ ،‬سالح و جواهرات‪ ،‬مهرهای تزیینی و اتصاالت کوچک فلزی‬ ‫لباس‪ ،‬دفن می شدند‪.‬‬ ‫نمونه مشخص سفالگری دوره (عصر اول آهن) نوعی تلفیق سفالگری و پیکرسازی در تپه‬ ‫مارلیک است (شکل ‪2‬ــ‪.)3‬در این منطقه باستانی مجموعه آثار باشکوهی از ظروف طالیی‪ ،‬نقره ای‬ ‫و مفرغی با تزئینات هندسی و جانوران افسانه ای مانند گاوهای بالدار یافت شده که خود داللت بر غنای‬ ‫فرهنگی و میراث هنری این منطقه است (شکل ‪3‬ــ‪.)3‬‬ ‫شکل ‪3‬ــ‪3‬ــ جام طالیی‪ ،‬مارلیک‪،‬‬ ‫شکل ‪2‬ــ‪3‬ــ گاو کوهاندار سفالین‪ ،‬تپه مارلیک‪ ،‬گیالن‪،‬‬ ‫هزاره اول پ‪.‬م‬ ‫هزاره اول پ‪.‬م‬ ‫در دوره عصر دوم‪ 1‬آهن در منطقه تپه سیلک کاشان نمونه های منحصر به فردی از تکامل‬ ‫ظروف منقاردار‪ ،‬دهان گشاد و پایه بلند تولید شده است‪.‬این ظروف منقاری همراه با شکل جانوری و‬ ‫طرح هایی هندسی به رنگ قرمز در زمینه کرم تزیین می شدند (شکل ‪4‬ــ‪.)3‬‬ ‫از دیگر مناطق دارای سفال خاکستری می توان به تپه حسنلو در جنوب غربی دریاچه ارومیه‬ ‫اشاره کرد که به عنوان نمونه شاخص فرهنگ شمال غربی ایران معرفی شده است‪.‬در بخش جنوب‬ ‫غربی تپه‪ ،‬مجموعه ای از چهار ساختمان اصلی با حیاط محصور شده مشخص گردیده که ورودی‬ ‫آن ستون دار است‪.‬به نظر می رسد این ساختمان های ستون دار از پیشگامان راهروها و تاالرهای‬ ‫ستون دار دوران بعد از خود از جمله معماری هخامنشیان باشند (شکل ‪  5‬ــ‪.)3‬‬ ‫‪1‬ــ عصر دوم آهن به حدود ‪ 1200‬تا ‪ 1000‬پ‪.‬م (هزاره دوم) باز می گردد‪.‬‬ ‫‪19‬‬  ‫شکل ‪4‬ــ‪3‬ــ ظرف سفالی منقاری‪ ،‬تپه سیلک‪ ،‬کاشان‪ ،‬هزاره اول پ‪.‬م‬ ‫شکل ‪  5‬ــ‪3‬ــ بقایای دژ حسنلو‪ ،‬جنوب دریاچه ارومیه‪ ،‬هزاره دوم پ‪.‬م‬ ‫از میان آثار سفالی‪ ،‬عاجی‪ ،‬سنگی و فلزی حسنلو که دلیل غنای هنری و فرهنگی منطقه است‪،‬‬ ‫جام معروف حسنلو از نمونه های برجسته آن می باشد (شکل ‪  6‬ــ‪.)3‬‬ ‫‪20‬‬  ‫شکل ‪  6‬ــ‪3‬ــ جام طالیی‪ ،‬حسنلو‪ ،‬جنوب دریاچه ارومیه‪ ،‬هزاره دوم پ‪.‬م‬ ‫همه اشیاء کشف شده در این منطقه دارای سبک و شیوه هنری مستقل و بدون هیچ گونه‬ ‫تأثیرپذیری از تمدن های همجوار است‪.‬مهم ترین تجلی آثار هنری دوره سوم آهن ‪ 1‬را می توان در‬ ‫تمدن زیویه در ناحیه غربی ایران‪ ،‬در نزدیکی شهر سقز در کردستان جستجوکرد‪.‬موقعیت این‬ ‫منطقه را وجود بنایی حکومتی بر فراز تپه ای با دیوارهای مستحکم و بلند مشخص می کند که دژی با‬ ‫پلکان سنگی بوده است‪.‬از آثار بارز این منطقه‬ ‫آثار عاجی حکاکی شده‪ ،‬سپر طالیی با تزیین‬ ‫حیوانات افسانه ای‪ ،‬پیکره بالدار انسانی و دیگر‬ ‫اشیاء طالیی است (شکل ‪7‬ــ‪.)3‬‬ ‫آثار کشف شده در این منطقه احتمال‬ ‫ارتباط میان دو منطقه حسنلو و زیویه را قوت‬ ‫می بخشد که بیانگر جایگاه فرمانروایان بومی‬ ‫زاگرس و یا حکومت اقوام جنوب شرقی‬ ‫شکل ‪7‬ــ‪3‬ــ قطعه ای طالیی‪ ،‬زیویه‪ ،‬کردستان‪ ،‬هزاره اول پ‪.‬م‬ ‫دریاچه ارومیه است‪.‬‬ ‫‪1‬ــ دوره سوم آهن بین سال های ‪ 800‬ــ ‪ 1000‬پ‪.‬م (هزاره اول) است‪.‬‬ ‫‪21‬‬ ‫منطقه لرستان‪ ،‬این دوره با ساخت محصوالت فاخر صنایع دستی‪ ،‬همراه با مهارت و استادی‬ ‫کاملی در زمینه مفرغ سازی دیده می شود‪.‬آثار فراوانی در این دوره تولید شده اند که امروزه در بسیاری‬ ‫از موزه ها و مجموعه های خصوصی موجود هستند‪.‬موضوع اصلی این آثار جانوران هستند که‬ ‫برخی با حالتی افسانه ای و گاهی با ویژگی های انسانی بیان شده اند‪.‬نقوش جانوری این آثار بیشتر بز و‬ ‫شیر می باشند (شکل ‪ 8‬ــ‪.)3‬جانوران به صورت ترکیبات طبیعت گرایانه‪ 1‬با چشم های برجسته کروی‪،‬‬ ‫گوش های برجسته و اندام های کشیده ساخته شده اند و معموال ً به حلقه ای منتهی می شوند (شکل ‪9‬ــ‪.)3‬‬ ‫شکل ‪  8‬ــ‪3‬ــ تبرمفرغی‪ ،‬لرستان‪ ،‬هزاره اول پ‪.‬م‬ ‫شکل ‪9‬ــ‪3‬ــ لگام جانوری مفرغی‪ ،‬لرستان‪ ،‬هزاره اول پ‪.‬م‬ ‫‪1‬ــ طبیعت گرایانه (‪ :)Naturalism‬نوعی گرایش به بازنمایی و تقلید از طبیعت و اصول طبیعت است‪.‬‬ ‫‪22‬‬  ‫در برخی از آنها‪ ،‬پیکره های انسانی با بینی های نوک تیز‪ ،‬چشم و گوش های برآمده و صورتی‬ ‫ساده تجسم یافته اند (شکل ‪10‬ــ‪.)3‬همه این ویژگی ها بیانگر سبک و شیوه خاص اشیاء مفرغی لرستان‬ ‫است‪.‬البته باید یادآور شد که مهم ترین اشیاء کشف شده در این منطقه نوعی اشیاء کاربردی و تزیینی‬ ‫برای اسب است (شکل ‪11‬ــ‪.)3‬‬ ‫شکل ‪  10‬ــ‪3‬ــ تندیس مفرغی‪ ،‬لرستان‪ ،‬هزاره اول پ‪.‬م‬ ‫شکل ‪11‬ــ‪3‬ــ لگام و دهنه اسب‪ ،‬لرستان‪ ،‬هزاره اول پ‪.‬م‬ ‫‪23‬‬ ‫با این حال این دوره کوچ و مهاجرت دارای ویژگیهای منحصر به فرد و تأثیراتی است که توانسته‬ ‫زمینه را برای شکل گیری تمدن ها و مناطق مهم تاریخی و باستانی بعد از خود فراهم سازد‪.‬‬ ‫گاه نگار درس سوم‬ ‫دوره کوچ‬ ‫هزاره دوم تا هزاره اول‬ ‫‪ 800‬ــ ‪ 2000‬پ‪.‬م‬ ‫هنرها‪ :‬سفالگری‪ ،‬فلزکاری‪ ،‬معماری‪ ،‬ساخت دژ‪ ،‬تندیس سازی و …‬ ‫مناطق‪ :‬سیلک‪ ،‬خوروین‪ ،‬املش‪ ،‬مارلیک‪ ،‬گیان‪ ،‬لرستان‪ ،‬زیویه‬ ‫عصر اول آهن‬ ‫هزاره دوم پ‪.‬م‬ ‫‪ ١٢٠٠‬ــ ‪ ١٤٠٠‬پ‪.‬م‬ ‫هنرها‪ :‬سفالگری‪ ،‬فلزکاری‪ ،‬معماری‪ ،‬ساخت دژ‪ ،‬تندیس سازی و …‬ ‫مناطق‪ :‬سیلک‪ ،‬خوروین‪ ،‬املش‪ ،‬مارلیک‪ ،‬گیان‪ ،‬لرستان‪ ،‬زیویه‬ ‫عصر دوم آهن‬ ‫هزاره دوم پ‪.‬م‬ ‫‪ ١0٠٠‬ــ ‪ ١2٠٠‬پ‪.‬م‬ ‫هنرها‪ :‬سفالگری‪ ،‬فلزکاری‪ ،‬معماری‪ ،‬ساخت دژ‪ ،‬تندیس سازی و …‬ ‫مناطق‪ :‬سیلک‪ ،‬خوروین‪ ،‬املش‪ ،‬مارلیک‪ ،‬گیان‪ ،‬لرستان‪ ،‬زیویه‬ ‫عصر سوم آهن‬ ‫هزاره اول پ‪.‬م‬ ‫‪ 800‬ــ ‪ ١0٠٠‬پ‪.‬م‬ ‫هنرها‪ :‬سفالگری‪ ،‬فلزکاری‪ ،‬معماری‪ ،‬ساخت دژ‪ ،‬تندیس سازی و …‬ ‫مناطق‪ :‬سیلک‪ ،‬خوروین‪ ،‬املش‪ ،‬مارلیک‪ ،‬گیان‪ ،‬لرستان‪ ،‬زیویه‬ ‫‪24‬‬  ‫پرسش‬ ‫هزاره چندم است؟ مناطق مهم حضور‬ ‫ٔ‬ ‫دوره مهاجرت (کوچ) مربوط به‬ ‫‪1‬ــ ٔ‬ ‫اقوام در این دوره را نام ببرید‪.‬‬ ‫هزاره دوم پ‪.‬م چه ویژگی هایی‬ ‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ آثار سفالی حسنلو‪ ،‬سیلک و مارلیک‬ ‫داشته اند؟‬ ‫‪3‬ــ آثار به جای مانده حدود ‪ 1400‬پ‪.‬م را با توجه به مکان آنها دسته بندی‬ ‫کنید‪.‬‬ ‫هزاره دوم پ‪.‬م را ذکر کرده‪ ،‬نوع و جنس و‬ ‫ٔ‬ ‫‪٤‬ــ آثار به جای مانده از زیویه در‬ ‫نقش آنها را شرح دهید‪.‬‬ ‫‪٥‬ــ جنس‪ ،‬شکل و نقش آثار تمدن لرستان را بیان کنید‪.‬‬ ‫ویژه ظروف تپه سیلک را شرح دهید‪.‬‬ ‫‪  6‬ــ شکل ٔ‬ ‫جمله زیر را با عبارت مناسب کامل کنید‪:‬‬ ‫‪٧‬ــ ٔ‬ ‫نقوش آثار تمدن لرستان بیشتر ‪.............‬و ‪.............‬می باشد‪.‬‬ ‫‪25‬‬