ESP Grade 10 Learners Module Unit 2 PDF

10 Y P Edukasyon sa Pagpapakatao O Modyul para sa Mag-aaral C Yunit  D...

10 Y P Edukasyon sa Pagpapakatao O Modyul para sa Mag-aaral C Yunit  D E P E Ang aklat na ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng mga D edukador mula mula sa mga publiko publiko at pribadong pribadong paaralan at pamantasan. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at mungkahi sa Kagawaran ng Edukasyon sa [email protected]. Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi. Kagawaran ng Edukasyon Republika ng Pilipinas 1 Edukasyon sa Pagpapakatao – Ikasampung Baitang Modyul para sa Mag-aaral Unang Edisyon 2015 ISBN: Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing Y ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon. Ang mga akda / materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, P ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay sa isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas Copyright O Licensing Society (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kumakatawan sa paghiling ng pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng tagapaglathala ( publisher) at mga may-akda ang karapatang-aring C iyon. Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC D Pangalawang Kalihim: Kalihim: Dina S. Ocampo, PhD E Mga Bumuo ng Modyul para sa Mag-aaral P Mga Konsultant: Manuel B. Dy Jr., PhD at Fe A. Hidalgo, PhD Editor: Luisita B. Peralta Mga Manunulat: Mary Jean B. Brizuela, Patricia Jane S. Arnedo, E Goeffrey A. Guevara, Earl P. Valdez, Suzanne M. Rivera, Elsie G. Celeste, Rolando V. Balona Jr., D Benedick Daniel O. Yumul, Glenda N. Rito, at Sheryll T. Gayola Tagaguhit: Gilbert B. Zamora Naglayout: Jerby S. Mariano Mga Tagapamahala: Dir. Jocelyn DR. Andaya, Jose D. Tuguinayo, Jr., Elizabeth G. Catao, at Luisita B. Peralta Inilimbag sa Pilipinas ng FEP Printing Corporation Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS) Ofce Address: 5th Floor Mabini Bldg., DepEd Complex Meralco Avenue, Avenue, Pasig City Philippines 1600 Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072 E-mail Address: [email protected] 2 Edukasyon sa Pagpapakatao – Ikasampung Baitang Modyul para sa Mag-aaral Unang Edisyon 2015 ISBN: Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing Y ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon. Ang mga akda / materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, P ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay sa isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas Copyright O Licensing Society (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kumakatawan sa paghiling ng pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng tagapaglathala ( publisher) at mga may-akda ang karapatang-aring C iyon. Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC D Pangalawang Kalihim: Kalihim: Dina S. Ocampo, PhD E Mga Bumuo ng Modyul para sa Mag-aaral P Mga Konsultant: Manuel B. Dy Jr., PhD at Fe A. Hidalgo, PhD Editor: Luisita B. Peralta Mga Manunulat: Mary Jean B. Brizuela, Patricia Jane S. Arnedo, E Goeffrey A. Guevara, Earl P. Valdez, Suzanne M. Rivera, Elsie G. Celeste, Rolando V. Balona Jr., D Benedick Daniel O. Yumul, Glenda N. Rito, at Sheryll T. Gayola Tagaguhit: Gilbert B. Zamora Naglayout: Jerby S. Mariano Mga Tagapamahala: Dir. Jocelyn DR. Andaya, Jose D. Tuguinayo, Jr., Elizabeth G. Catao, at Luisita B. Peralta Inilimbag sa Pilipinas ng FEP Printing Corporation Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS) Ofce Address: 5th Floor Mabini Bldg., DepEd Complex Meralco Avenue, Avenue, Pasig City Philippines 1600 Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072 E-mail Address: [email protected] 2  Talaan ng Nilalaman Ikalawang Markahan Modyul 5: Ang Pagkukusa Pagkukusa ng Makataong Kilos at Mga Salik na Nakaaapekto sa Pananagutan ng Tao sa Kahihinatnan ng Kilos at Pasiya.......................................................................................83 Ano ang Inaasahang Maipamamalas Maipamamalas Mo?.............................................................................................8...83 3 Paunang Pagtataya...................................................................................85 Pagtuklas ng Dating Kaalaman.................................................................87 Y Paglinang ng mga Kaalaman, Kakayahan, at Pag-unawa................................................90 90 Pagpapalalim............................................................................................92 P Pagsasabuhay ng mga Pagkatuto..........................................................104 O Modyul 6: Ang Layunin, Paraan, Sirkumstansiya, Sirkumstansiya, at Kahihinatna Kahihinatnan n ng Kilos..........................................................................................107 C Ano ang Inaasahang Maipamamalas Maipamamalas Mo?...................................... Mo?..............................................107........107 Paunang Pagtataya................................................................................108 Pagtuklas ng Dating Kaalaman........................ Kaalaman..................................................................................1......................1111 Paglinang ng mga Kaalaman, Kakayahan, at Pag-unawa...........................................1.113 13 D Pagpapalalim.....................................................................................................................................................................................1.115 15 Pagsasabuhay ng mga Pagkatuto............................................................122 E P Modyul 7: Ang Kabutihan o Kasamaan ng Kilos Ayon sa Paninindigan, Gintong Aral, at Pagpapahalaga..............................................125 E Ano ang Inaasahang Maipamamalas Maipamamalas Mo?............................................................................................1 125 Paunang Pagtataya..................................................................................................................................................................12 126 6 Pagtuklas ng Dating Kaalaman............................................................................................................1.128 28 D Paglinang ng mga Kaalaman, Kakayahan, at Pag-unawa........................129 Pagpapalalim...........................................................................................131 Pagsasabuhay ng mga Pagkatuto..........................................................138 Modyul 8: Mga Yugto ng Makataong Kilos at Mga Hakbang sa Moral na Pagpapasiya..............................................................................143 Ano ang Inaasahang Maipamamalas Maipamamalas Mo?..................................................................................143........143 Paunang Pagtataya................................................................................144 Pagtuklas ng Dating Kaalaman..............................................................146 Paglinang ng mga Kaalaman, Kakayahan, at Pag-unawa.......................149 Pagpapalalim............................................................................................151 Pagsasabuhay ng mga Pagkatuto..........................................................158  Edukasyon sa Pagpapakatao Baitang 10 Ikalawang Markahan MODYUL 5: ANG PAGKUKUSA NG MAKATAONG KILOS AT AT MGA SALIK NA NAKAAAPEKTO SA PANANAGUTAN NG TAO SA KAHIHINATNAN NG KILOS AT PASIYA Y A. ANO ANG INAASAHANG MAIP MAIPAMAMALAS AMAMALAS MO? P Sa Modyul 4 natutuhan mo, na ang kalayaan ang nagbibigay sa tao ng kakayahang pumili at maging O mapanagutan sa piniling pasiya. Kung lagi kang nagsisikap na piliin ang pasiya at kilos na nagpapakita C ng pagmamahal at tumutugon ka sa mga sitwasyong nangangailangan ng iyong paglilingkod, anuman ang balakid, masasabing nagtataglay ka ng tunay na D kalayaan. Ngunit may mga pagkakataon na ganitong ganitong E mga kataga ang naririnig mo “Matuto ka namang magkusa dahil hindi ka na bata!” Bakit gayon na P lamang ang laki ng inaasahan sa tao lalo na sa mga gawaing humahamon sa kaniyang kakayahan na E tumugon dito? dito? Sa modyul modyul na ito, sagutin mo ang Mahalagang Tanong: Tanong: Halika! Tahakin Tahakin ang landas D ng pagiging makatao sa pamamagitan ng pagpili ng mabuting opsiyon. Sa modyul na ito, inaasahang masasagot mo ang mga mahahalagang tanong na ito: 1. Bakit may pananagutan ang tao sa kahihinatnan (kabutihan o kasamaan) ng makataong kilos? 2. Bakit nakaaapekto ang kamangmangan, masidhing damdamin, takot, karahasan, at gawi sa pananagutan ng tao sa kahihinatnan ng kaniyang mga kilos? 83  Inaasahan ding maipamamalas mo sa modyul na ito ang sumusunod na kaalaman, kakayahan, at pag-unawa: 5.1 Nakikilala: a. na may pagkukusa ang makataong kilos kung nagmumula ito sa malayang pagsasagawa ng kilos-loob sa pamamatnubay ng isip b. ang bawat salik na nakaaapekto sa pananagutan ng tao sa kahihinatnan ng kaniyang kilos at pasiya Y 5.2 Nakapagsusuri ng: a. mga kilos na may pananagutan P b. mga sitwasyong nakaaapekto sa pagkukusa ng kilos dahil sa kamangmangan, masidhing damdamin, takot, karahasan, at gawi O 5.3 Naipaliliwanag ang Batayang Konsepto ng aralin 5.4 Nakapagsusuri ng: C a. sariling kilos na dapat panagutan at nakagagawa ng paraan upang maging mapanagutan sa pagkilos b. sariling pasiya batay sa mga salik na nakaaapekto sa pananagutan ng D tao sa kahihinatnan ng kilos at pasiya at nakagagawa ng mga hakbang upang mahubog ang kaniyang kakayahan sa pagpapasiya nang tama E at mabuti Naririto ang mga kraytirya ng pagtataya ng output sa kakayahang P pampagkatuto 5.4: E a. May angkop na ow chart na magiging gabay at nagpapakita ng kilos kung ito ay mabuti o masama kasama na ang mga salik na maaaring makaapekto D rito; b. May mga hakbangin sa paghuhusga ng isang kilos bilang mabuti o masama na nagsasaalang-alang ng mga salik na maaaring makaapekto rito; c. May paliwanag ang mga makataong kilos na nababawasan ang kapanagutan; at d. May kongkretong plano upang mapanatili ang kakayahan at ang kamalayan sa pagiging mapanagot sa makataong kilos. 84  Bago magsimula ang pagtalakay sa mga paksang susunod, mabuting sagutan ang mga maikling pagtataya bilang sukatan ng iyong mga kaalaman at maging puhunan mo sa mga susunod pang talakayan. Handa ka na ba? Paunang Pagtataya Panuto: Basahing mabuti ang bawat pangungusap at unawain ang tanong. Piliin ang pinakaangkop na sagot at isulat ang titik ng iyong napiling sagot sa iyong Y kuwaderno. 1. Kung kikilalanin ang katuruan ni Aristoteles, aling kilos ang ipinakita ng isang taong P nanakit sa kapuwa dahil sa galit bilang reaksiyon sa panloloko sa kaniya? a. Walang kusang-loob b. Kusang-loob O c. Di kusang-loob d. Kilos-loob C 2. Nakagagawa ng mali ang tao hindi dahil ninais niya kundi nakikita niya ito bilang mabuti at nakapagbibigay ito ng kasiyahan. Ito ay sa kadahilanang ang _____ niya ay nakatuon at kumikiling sa mabuti sa kanya na nakikita niya bilang tama. D a. Isip b. Kalayaan E c. Kilos-loob d. Dignidad P 3. Masipag at matalinong mag-aaral si Ali. Sa talakayan at pangkatang gawain ay hindi siya nagpapahuli. Marami siyang mga gawain na nagpapatunay ng kaniyang galing. E Dahil dito, naging paborito siya ng kaniyang mga guro at lagi siyang nabibigyan ng papuri sa magaganda niyang ginagawa. May pananagutan ba si Ali kung bakit nasa kaniya ang paghanga at mataas na pagtingin ng kaniyang mga guro? D a. Oo, dahil siya na lamang ang parating nagtataas ng kamay upang sumagot. b. Oo, dahil hindi niya pinagbibigyan ang ibang kaklase upang sumagot. c. Wala, dahil ginagawa niya ang tama bilang isang mag-aaral. d. Wala, dahil talagang may kumpetisyon sa isang klase. 4. Ang tao ay inaasahan na dapat palagiang gumagawa ng mabuting kilos. Anuman ang mabuti ay dapat isinasakatuparan niya. Ang mabuting gawa ba ay dapat gawin sa lahat ng pagkakataon? a. Oo, dahil ito ang dapat para sa kabutihan ng lahat. b. Oo, dahil ang hindi nito pagsakatuparan ay isang maling gawain. c. Hindi, dahil walang obligasyon ang tao na gawin ito. d. Hindi, dahil ang mabuting kilos ay kailangan lamang gawin kung ang hindi 85  pagsakatuparan nito ay magdadala ng isang maling bunga. 5. Alin sa sumusunod na halimbawa ang hindi madaraig ng kamangmangan? a. Pagliban ng isang estudyante na ang dahilan ay wala siya noong nagbigay ng takdang-aralin ang kanilang guro. b. Hindi pagsuot ni Mabel ng kaniyang ID kaya hindi siya pinapasok. c. Pagpasiya ng isang estudyante na pumasok sa klase kahit pa laging huli sa pagpasok ang kanilang guro. d. Pag-uwi ng maaga ni Pedro dahil sa may emergency meeting ang mga guro ng araw na iyon. Y 6. Alin sa mga ito ang kilos na dahil sa takot? P a. Ang pagnanakaw ng kotse. b. Ang pag-iingat ng isang doctor sa pag-oopera. c. Ang pagsisinungaling sa tunay na sakit. O d. Ang pag-ilag ni Manny Pacquiao sa suntok. C 7. Alin sa sumusunod ang tunay na dahilan kung bakit hindi mapananagutan ang kilos dahil sa karahasan? a. Dahil sa malakas na impluwensiya sa kilos b. Dahil sa kahinaan ng isang tao D c. Dahil hindi kayang maapektuhan ang isip d. Dahil hindi kayang maapektuhan ang kilos-loob E 8. Alin sa mga kilos na ito ang bawas ang pananagutan dahil sa damdamin? P a. Panliligaw sa crush. b. Pagbatok sa barkada dahil sa biglaang panloloko. c. Pagsugod sa bahay ng kaalitan. E d. Panlilibre sa barkada dahil sa mataas na markang nakuha. D 9. Alin sa mga ito ang hindi maituturing na gawi? a. Paglilinis ng ilong b. Pagpasok nang maaga c. Pagsusugal d. Maalimpungatan sa gabi 10. Isang matandang babae ang nagpapapalit ng malaking pera sa isang sari-sari store. Ngunit walang barya na maaaring ipalit sa kaniyang pera. Ngunit ang totoo ay mayroon naman dahil maraming benta ang kanilang tindahan. Ang tindera ay nagsinungaling. Anong salik ang nakaapekto sa sitwasyong ito? a. Takot c. Karahasan b. Kamangmangan d. Masidhing damdamin 86  B. PAGTUKLAS NG DATING KAALAMAN Gawain 1: Think, Pair, and Share Panuto: Basahin at suriin ang mga sitwasyon. Isulat sa iyong kuwaderno ang mga sagot. Pagkatapos, humanap ng kapareha at magbahaginan ng inyong sagot. Y Sitwasyon 1. Humanga ang iyong mga kaklase Tanong: P dahil sa pambihirang galing na ipinakita mo sa Dapat ka bang magpakita isang paligsahan. Lumapit sila sa iyo at binati ka. ng galit dahil sa iyong Hindi mo akalain na may kaklase ka na siniraan ka pagkapahiya? Bakit? O dahil sa inggit sa iyo. Ngunit mas minabuti mong manahimik at ipagsabalikat na lamang bagaman C nakaramdam ka ng pagkapahiya. May kaibigan ka na nagsabing naniniwala silang hindi iyon totoo. D Sitwasyon 2. Nasaksihan mo ang pananakit ng Tanong: E isang bully sa iyong kaklase sa loob ng klasrum. Mapapanagot ka ba sa iyong Dahil sa takot na baka madamay ka, hindi mo ito pananahimik? Bakit? P sinumbong sa kinauukulan. E D Sitwasyon 3. Nagbilin ang inyong guro na sabihan ang pangulo ng inyong klase na magpulong para sa paghahanda sa darating na Foundation Day ng paaralan. Biglaang nagyaya ang iyong mga Tanong: May sa pananagutan maaaring ka kahinatnan dahil hindi mo nasabi ang ba kaibigan na pumunta sa birthday party ng isang ipinagbilin sa iyo ? Bakit? kaklase kung kaya nakalimutan mong ipagbigay- alam ang bilin sa iyo. 87 Mga Tanong: 1. Ano ang iyong mga reaksiyon sa bawat sitwasyon? 2. Kung ikaw ang nasa unang sitwasyon, susundin mo ba ang udyok ng iyong damdamin? Bakit? Bakit hindi? 3. Sa ikalawang sitwasyon, makatutulong ba ang pananahimik mo na huwag magsumbong? Masasabi bang mayroon kang pananagutan bilang saksi sa ginawang pananakit ng iyong kaklase sa kapuwa mo kaklase? Ipaliwanag. 4. Sa ikatlong sitwasyon, gaano ang bigat ng iyong pananagutan sa pagbibigay ng bilin sa iyo na di sadya ay nakalimutan mo? Y 5. Kung ikaw ang nasa sitwasyon 1, 2, at 3, ano ang nararapat mong gawin na magpapamalas ng makataong kilos? 6. Paano dapat ipamalas ng tao sa kaniyang araw-araw na buhay ang paggamit ng P isip at kilos-loob sa pagtugon sa mga gawaing nangangailangan ng pananagutan? Gawain 2 O Panuto: Bumuo ng anim na pangkat. Pag-aralan ang mga sitwasyon sa ibaba. Gabay ang pormat, tukuyin ang mga salik na nakaaapekto sa pananagutan ng tao na naging C dahilan kung bakit naging mahina ang tauhan sa pagpili ng mabuting opsiyon at hindi naging mapanagutan ang kaniyang kilos. Ang mga salik ay kamangmangan, masidhing damdamin, takot, karahasan, at gawi. Gawin sa loob ng 15 minuto. Pumili D ng lider na magpapaliwanag sa awtput. Para sa Pangkat 1 E Si Fatima ay laging nahuhuli P sa klase dahil Pananagutan ng tumatawid pa siya Salik Tauhan E sa main highway __________ ______________ sa kanilang __________ ______________ lugar papunta sa __________ ______________ D paaralan. ______________ ____________ Para sa Pangkat 2 Nakasanayan ni Edgardo ang mag- inat at humikab. Pananagutan ng Isang araw, nagalit Salik Tauhan ang kanilang guro __________ ______________ dahil napalakas __________ ______________ ang paghikab niya __________ ______________ habang nagtuturo ______________ ito. ____________ 88 Para sa Pangkat 3 Pinatawag Pananagutan ng si Omar ng Tauhan kaniyang guro Salik __________ ______________ ng dahil hindi __________ ______________ siya nakilahok sa ______________ ginawang re drill __________ ______________ ng paaralan. ____________ Y Para sa Pangkat 4 P Papauwi na si Princess nang O hinarang siya ng mga tambay at Pananagutan ng sapilitang kinuha Tauhan C ang kaniyang Salik pera. Sa sobrang __________ ______________ nerbiyos ay __________ ______________ naibigay din __________ ______________ D ______________ niya ang perang ____________ nasingil mula sa E kontribusyon nila para sa proyekto. P Para sa Pangkat 5 E Isang tness D instructress ang naglalakad pauwi. Tinangkang kunin ng snatcher ang Pananagutan ng Tauhan bag niya. Hindi Salik niya ito binigay at ______________ __________ siya’y nanlaban. ______________ __________ Bigla niyang naisip ______________ __________ na sumigaw upang ______________ humingi ng saklolo ____________ habang nakikipag- agawan ng bag sa snatcher. 89 Para sa Pangkat 6 Nagsauli ng mga proyekto ang guro ni Abdullah Pananagutan ng sa kanilang klase. Tauhan Nang makita niya Salik ______________ ang kaniyang __________ ______________ mataas na marka __________ ______________ ay bigla siyang __________ ______________ Y napayakap ng ____________ hindi sinasadya sa kaniyang P kaklaseng babae. O Sagutin ang mga tanong: a. Ano ang iyong masasabi sa mga sitwasyong sinuri ng inyong pangkat? Bakit ito ang C naging salik na nakaapekto sa pananagutan ng tao sa kahihinatnan ng kaniyang kilos at pasiya? b. Paano nakahahadlang ang mga salik na ito tungo sa mabuting pagpili at pagpapasiya? Ipaliwanag. D c. Ano ang pananagutan ng bawat tauhan sa kaniyang kilos na makapagpasiya ng mabuting opsiyon tungo sa makataong kilos? E P C. PAGLINANG NG MGA KAALAMAN, KAKAYAHAN, AT PAG-UNAWA E Gawain 3 D Panuto: Gamit ang talahanayan, tukuyin kung ang kilos sa unang kolum ay nagpapakita ng presensiya ng isip, kilos-loob, at kung ito ay mapanagutang kilos. Lagyan ng tsek (ü) kung ang kilos ay ginamitan ng isip, kilos-loob, at mapanagutan, at ekis naman (X) kung hindi. Kilos- Mapanagutang Mga Kilos at Gawain ng Tao Isip Paliwanag loob kilos 1. Pagdala ng drayber ng taxi sa ospital sa kaniyang matandang pasahero na inatake sa puso 2. Pagsauli ng sobrang sukli sa tindera sa palengke 90  3. Paghikab ng malakas na hindi tinatakpan ang bibig 4. Pagsasalita habang natutulog 5. Pagtanggi sa isang alok ng barkada na magpunta sa comedy bar dahil sa maaga pa ang pasok bukas at may report sa trabaho Y kinabukasan na dapat tapusin P 6. Paghimas sa tiyan dahil sa gutom O 7. Pagsisikap na bumuo ng mga tanong na may mapanuring pag-iisip sa ginagawang C investigatory project 8. Pagkurap ng mata D 9. Pagtuturo ng guro sa kaniyang klase nang handa at may E pagnanais na magbahagi ng kaniyang kakayahan ayon sa learning competency ng P kaniyang aralin E 10. Pagsigaw dahil sa pagkagulat sa paputok D Sagutin ang mga tanong: a. Aling kilos ang nagpapakita ng paggamit ng isip at kilos-loob? Ipaliwanag. b. Aling kilos ang nagpapakita ng hindi paggamit ng isip at kilos-loob? Bakit? c. Bakit mahalaga na magpakita ng kapanagutan sa mga kilos na ginagawa? d. Paano magiging mapanagutan ang isang tao sa kaniyang piniling kilos? e. Bilang mag-aaral sa Baitang 10, ano-ano ang iyong mga gingawa sa araw-araw na nagpapakita ng makatao at mapanagutang kilos? Ipaliwanag. 91 Gawain 4 Panuto: Bumuo ng apat na pangkat. Bawat pangkat ay may diyaryo o anumang artikulo o balita na tungkol sa mga pangyayaring naganap. Pumili ng lider at tagasulat ng ulat. Pumili ng artikulo o balita at suriin ito kung ang mga kilos na ipinakita ng tauhan ay mapanagutan o hindi. Tukuyin ang mga salik na nakaaapekto sa pagkukusa ng kilos dahil sa kamangmangan, masidhing damdamin, takot, karahasan, at gawi. Pagkatapos sagutin ang mga tanong sa ibaba. Y Sagutin ang sumusunod: a. Ano ang ipinakitang sitwasyon? P b. Dapat ba talagang managot ang may gawa ng kilos? Bakit? c. Batay sa pangyayari o sitwasyon na inilahad, ano ang maaaring ipataw, pabuya, o O kaparusahan? Ipaliwanag. C D. PAGPAPALALIM D Panuto: Basahin at unawaing mabuti ang sanaysay. E Ang Makataong Kilos Sa mga nakaraang modyul, natutuhan P mo na ginagamit ng tao ang isip at kilos-loob, konsensiya at kalayaan hindi lamang upang E mabuhay siya bilang tao, kundi upang siya ay magpakatao. Sadyang natatangi nga ang tao. Ipinagkaloob sa kaniya ang lahat ng kakayahan D at pakultad upang hubugin ang kaniyang pagkatao at upang magpakatao. Kaya isang malaking hamon sa tao ang magpakatao at gamitin ang taglay niyang mga kakayahan sa pagkamit nito. Paano nga ba nahuhubog ang pagkatao ng tao? Paano niya ginagamit ang mga salik na nabanggit sa pagsisikap niyang magpakatao? Ayon kay Agapay, anumang uri ng tao ang isang indibiduwal ngayon at kung magiging anong uri siya ng tao sa mga susunod na araw, ay nakasalalay sa uri ng kilos na kaniyang ginagawa ngayon at gagawin pa sa mga nalalabing araw ng kaniyang buhay. Dahil sa isip at kilos-loob ng tao, kasabay ang iba pang pakultad na kaniyang taglay tulad ng kalayaan, siya ay may kapangyarihang kumilos ayon sa kaniyang 92 nais at ayon sa katuwiran. Bawat segundo ng kaniyang buhay, siya ay kumikilos, naghahatid ng pagbabago sa kaniyang sarili, sa kaniyang kapuwa at sa mundong kaniyang ginagalawan. Ayon pa rin kay Agapay, ang kilos ang nagbibigay patunay kung ang isang tao ay may kontrol at pananagutan sa sarili. Sa puntong ito sa tulong ng babasahing ito, mahalagang lakbayin mo ang pag-unawa sa kilos mo bilang tao at ang pananagutan mo kaugnay nito. May dalawang uri ng kilos ang tao: ang kilos ng tao (acts of man) at makataong kilos (human act). Ang kilos ng tao (act of man) ay mga kilos na Y nagaganap sa tao. Ito ay likas sa tao o ayon sa kaniyang kalikasan bilang tao at hindi ginagamitan ng isip at kilos-loob. Ang kilos na ito ay masasabing P walang aspekto ng pagiging mabuti o masama - kaya walang pananagutan ang tao kung naisagawa ito. Halimbawa nito ay ang mga biyolohikal at O pisyolohikal na kilos na nagaganap sa tao tulad ng paghinga, pagtibok ng puso, pagkurap ng mata, pagkaramdam ng sakit mula sa isang sugat, C paghikab, at iba pa. Ang makataong kilos (human act) naman ay kilos na isinagawa ng tao nang may kaalaman, malaya, at kusa. Ang kilos na ito ay resulta ng kaalaman, ginamitan ng D isip at kilos-loob kaya’t may kapanagutan ang tao sa pagsasagawa nito. Karaniwang tinatawag itong kilos na niloob, sinadya at kinusa sapagka’t isinasagawa ito ng tao E sa panahon na siya ay responsable, alam niya ang kaniyang ginagawa at ninais niyang gawin ang kilos na ito. Ang makataong kilos ay kilos na malayang pinili mula sa paghuhusga at pagsusuri ng konsensiya. Pananagutan ng taong nagsagawa ng P makataong kilos ang bunga ng kaniyang piniling kilos. Kung mabuti ang kilos, ito ay katanggap-tanggap. At kung masama ang kilos, ito naman ay kahiya-hiya at dapat E pagsisihan. Maaari bang maging makataong kilos ang kilos ng tao? Ang sagot ay oo. D Halimbawa: Si Jasmin ay isang mag-aaral sa Baitang 10. Hilig niya ang magpunta sa library at doon ay magbasa ng mga paborito niyang dyornal. Sa kaniyang paglalakad ay naririnig niya ang kuwentuhan ng kaniyang mga kaklase tungkol sa maagang pag-aasawa ng isa nilang kamag-aaral. Hindi sadya na marinig niya ito at magkaroon ng kaalaman tungkol dito. Kaya hindi niya ito inintindi at nagpatuloy siya sa paglalakad patungo sa library. Pagsusuri: Maliwanag na walang kamalayan si Jasmin sa tsismis sa loob ng kanilang klase. Kahit narinig pa niya ang mga ito sa kaniyang paglalakad 93 patungo sa library, hindi ito tumimo sa kaniyang isip gayundin ang mga detalye ng kuwento. Kaya, ang kilos na pagkakarinig ay hindi sinadya. Ang kakayahan niyang tumugon sa mga narinig ay hindi niya pinili. Kaya, ang kilos na pagdinig sa usapan ay hindi malayang pinili. Samakatwid, maipapalagay natin na isang kilos ng tao ang makarinig ngunit ang kilos na narinig mula sa usapan galing sa umpukan ay isang kilos ng tao na maaaring maging Y makataong kilos. Halimbawa: Sa mga narinig mula sa umpukan habang naglalakad, nahikayat si Jasmine at P naengganyo sa usapan tungkol sa kaklase nilang maagang nakapag- asawa. Siya ay lumapit sa umpukan, O tuluyang nakihalubilo sa kanila, at nagbigay pa ng mga reaksiyon sa usapan. C Pagsusuri: Si Jasmin ay nagkaroon ng kaalaman sa mga usapan sa pamamagitan ng pagkakaroon ng interes sa tsismis. Binigyan niya ng mga ideya ang kaniyang isip na maengganyo sa tsismis at pagtanong pa tungkol dito. Kaya, ang kilos na ito ay D sinadya at pinag-isipan. Sa pagkakataong ito, ginamit ni Jasmin ang kaniyang kakayahang pumili at E malayang kilos-loob sa pagtukoy at pagpili ng kaniyang kilos. Ipinakita niya ito nang siya ay lumapit at makinig sa usapan/tsismis. Kaya, ang kilos ay malayang pinili. P Siya ay hindi lamang nakinig kundi nakihalubilo, nagtanong at nagbigay pa ng kaniyang reaksiyon - isang indikasyon na ito ay ginusto at sinadya. Ang kilos ay E nagpakita ng pagkukusang kilos (voluntary act). Dahil sa ang simpleng narinig ay naging kilos na ang intensiyon ay makarinig D at makipagtsismisan, ang dating kilos ng tao ay naging makataong kilos. Sa kasong ito, ang kilos ay may kapanagutan (imputable) para kay Jasmin na siyang responsable sa piniling kilos. Ang pananagutan ay nararapat na may kaalaman at kalayaan sa piniling kilos upang masabing ang kilos ay pagkukusang kilos ( voluntary act). Ang bigat (degree) ng pananagutan sa kinakaharap na sitwasyon ng isang makataong kilos ay nakabatay sa bigat ng kagustuhan o pagkukusa. Ang mga ito ( degree of willfulness o voluntariness) ay nasa lalim ng kaalaman at kalayaan na tinatamasa. Sa madaling salita, kung mas malawak ang kaalaman o kalayaan, mas mataas o mababang digri ang pagkukusa o pagkagusto. Kung mas mataas o mababang digri ang pagkukusa, mas mabigat o mababaw ang pananagutan. 94 Tatlong uri ng Kilos ayon sa Kapanagutan (Accountability) Kailangang maging maingat ang tao sa paggawa ng makataong kilos sapagkat ang mga ito ay maaaring maging isyung moral o etikal. Ito ay dahil ang kilos na ito ay ginagawa nang may pang-unawa at pagpipili dahil may kapanagutan (accountability). Ayon kay Aristoteles, may tatlong uri ng kilos ayon sa kapanagutan: kusang-loob, di kusang-loob, at walang kusang-loob. Y Kusang-loob. Ito ang kilos na may kaalaman at pagsang-ayon. Ang gumagawa ng P kilos ay may lubos na pagkaunawa sa kalikasan at kahihinatnan nito. Halimbawa: Ang isang gurong nasa sekondarya na gumaganap ng kaniyang tungkulin bilang guro. Gumagamit siya ng iba’t ibang istratehiya sa pagtuturo para sa kaniyang O klase. Nagbubuo rin siya ng banghay-aralin ( lesson plan) bilang preparasyon sa kaniyang araw-araw na pagtuturo. Naghahanda siya ng mga angkop at kawili-wiling C kagamitang pampagtuturo upang mapaunlad ang pagkatuto ng mga mag-aaral. Gumagawa rin siya ng mga angkop na pagsusulit upang matiyak ang mga minimithing pagkatuto ng mga mag-aaral. D Pagsusuri: Ang halimbawang ibinigay ay nagpakita ng isang tunay o lubos na E kaalaman tungkol sa isang gawain at kung paano ito dapat isagawa sa pamamagitan ng pagganap kung paano ito isakatuparan at maging matagumpay ito. P Maliwanag sa halimbawa na may lubos na kaalaman ang guro sa kaniyang ginagawang kilos. Ipinakita rin niya ang malayang kilos-loob na isakatuparan ang E piniling kilos at maging mapanagutan dito. Kaya, masasabi nating ang kilos ay kusang- loob. D Di kusang-loob. Dito ay may paggamit ng kaalaman ngunit kulang ang pagsang-ayon. Makikita ito sa kilos na hindi isinagawa bagaman may kaalaman sa gawain na dapat isakatuparan. Halimbawa: Si Arturo, isang barangay ofcial ay naglingkod bilang COMELEC member para sa lokal at pambansang eleksiyon. Binulungan siya ng kaniyang chairman na tulungan ang isang kandidato sa pamamagitan ng “dagdag-bawas.” Alam niyang ito ay ilegal at labag sa kanilang moral na tungkulin kaya hindi siya pumayag. Sa kabila nito, ginawa parin niya ang pabor na hinihingi dahil baka matanggal siya bilang miyembro kung hindi siya susunod bagaman labag ito sa kaniyang kalooban. 95 Pagsusuri: Ang isinagawang kilos na mag “dagdag-bawas” ay naisakatuparan bagaman labag sa taong gumanap nito. Ito ay dahil may takot siya na matanggal sa kaniyang posisyon bilang miyembro ng COMELEC kung siya ay tatanggi. Ang kilos ay may pagkukusa (voluntary). Malaya siyang nagpasiya sa piniling kilos na tumulong na gawin ang maling gawain. Sa sitwasyong ito, may depektibo sa intensiyon at pagsang-ayon ng taong nagsagawa kahit pa labag ito sa kaniyang kalooban. Kaya, masasabi nating ang kilos ay kulang ng pagsang-ayon at pagkukusa. Y Walang kusang loob. Dito ang tao ay walang kaalaman kaya’t walang pagsang-ayon sa kilos. Ang kilos na ito ay hindi pananagutan ng tao dahil hindi niya alam kaya’t P walang pagkukusa. Halimbawa: May kakaibang ekspresyon si Dean sa kaniyang mukha. Madalas ang O pagkindat ng kaniyang kanang mata. Nakikita ang manerismong ito sa kaniyang pagbabasa, pakikipagkuwentuhan sa kaibigan, at panonood ng telebisyon. Minsan sa kaniyang pamamasyal ay may lumapit na dalaga at nagalit sa kaniyang pangingindat. C Nagulat siya dahil hindi niya alam na nabastos niya nang hindi sinasadya ang dalaga. Hindi humingi ng paumanhin si Dean dahil iyon ay isang manerismo niya. D Pagsusuri: Bagaman may kaalaman si Dean sa kaniyang manerismo, hindi naman ang pagkindat ang kaniyang paraan ng pagpapahayag ng pagkagusto sa dalaga. E Sa kaniyang pagkilos, makikita na wala siyang kaalaman na sadyang bastusin o magpakita ng interes sa dalaga at magkusa siyang makipagkilala. Kung kaya, ang P kilos ay walang pagkukusa dahil walang pagsang-ayon sa taong gawin ang kaniyang naisip dahil iyon ay kaniyang manerismo. E Layunin: Batayan ng Mabuti at Masamang Kilos D Makikita sa layunin ng isang makataong kilos kung ito ay masama o mabuti. Dito mapatutunayan kung bakit ginawa o nilayon ang isang bagay. Ayon kay Aristoteles, ang kilos o gawa ay hindi agad nahuhusgahan kung masama o mabuti. Ang pagiging mabuti at masama nito ay nakasalalay sa intensiyon kung bakit ginawa ito. Halimbawa, sa pagtulong sa kapwa, hindi agad masasabing mabuti at masama ang ipinakita maliban sa layunin ng gagawa nito. Magiging mabuti ito kung gagawin para sa isang tao na nangangailangan ng tulong mula sa pagbuhat ng mabigat na bagay at may kagustuhan siyang tumulong. Magiging masama ito kung may intensiyon siyang nakawin ang gamit ng kaniyang tinulungan. 96  Ang lahat ng bagay ay likas na may layunin o dahilan. Kung ilalapat sa mga sitwasyon, ang bawat kilos ng tao ay may layunin. Ang layuning ito ay nakakabit sa kabutihang natatamo sa bawat kilos na ginagawa. Ang kabutihang ito ay nakikita ng isip na nagbibigay ng pagkukusa sa kilos-loob na abutin o gawin tungo sa kaniyang kaganapan - ang kaniyang sariling kabutihan o mas mataas pang kabutihan. Ito ay ang itinuturing na pinakamataas na telos – ang pagbabalik ng lumikha sa tao, ang Diyos. Ngunit kailan ba obligado ang isang tao na ilayon o gustuhin ang isang Y kabutihan? Dapat ba na gawin at abutin ang lahat ng bagay na nagbibigay ng kabutihan? Ang kabutihan ng inuman ay maaaring nilalayon ng isang tao. Dito ay P maraming bagay na nakapagdudulot sa kaniya ng kasiyahan. Ngunit kailangan ba niyang pumasok sa inuman lalo na kung ito ay may posibilidad na may masamang O resulta at hindi lamang ang kasayahan? Sa lahat ng ito ang pagpasok sa inuman ay isang makataong kilos na ginamitan ng isip at kilos-loob. Ibig sabihin, ito ang kilos na may pagkukusang-loob. Kaya ang isang taong lasing na nakapanakit ay hindi C masisisi sa pananakit ngunit masisisi naman sa dahilan kung bakit siya nalasing. Ang taong sangkot ay may kapanagutan sa kilos na hindi niya direktang nilayon. Hindi mapananagot ang isang tao kung ang bunga ng kilos niya ay walang kaugnayan sa D mismong ikinilos niya. Halimbawa nito ay kung nasaktan ang kaklase mo dahil sa hindi mo siya pinakopya. Ang nasaktang damdamin niya ay hindi maaaring iugnay sa E iyo sapagkat hiwalay na ito sa pasiya mo na huwag magpakopya. Pero sa kaso ng inuman, ang masamang bunga ng isang kilos ay hindi mangyayari kung hindi naman P magaganap ang mas kinusang-loob na kilos. Ibig sabihin nito kailangan mong maging maingat sa pagpapasiya sa bawat kilos. Kailangan nga ba obligado ang isang tao na E kumilos patungo sa kabutihan? Makataong Kilos at Obligasyon D Ayon kay Santo Tomas, hindi lahat ng kilos ay obligado. Ang isang gawa o kilos ay obligado lamang Ano ang mga halimbawa kung ang hindi pagtuloy sa paggawa nito ay may ng obligasyon na kung masamang mangyayari. Dapat piliin ng tao ang mas hindi ilalayon o isasagawa ay may masamang mataas na kabutihan - ang kabutihan ng sarili at ng mangyayari? iba, patungo sa pinakamataas na layunin. Halimbawa, ang pag-akay sa isang matanda na tatawid sa kalye. Kung hindi mo tutulungan ay maaaring mahagip ng mga sasakyan. At kung iyong itutuloy ang pag-akay sa kaniyang pagtawid, makasisiguro kang magiging maayos ang kaniyang kalagayan. Iba pang halimbawa, ang hindi mo pagbayad ng buwis. Mayroon ba itong masamang bunga? Mayroon, dahil sa huli ng argumento ay maaapektuhan ka ng 97 layunin kung bakit kailangan mong magbayad ng buwis. Mayroon kayang masamang bunga kung hindi ka mag-aaral nang mabuti? Mayroon, dahil ang kaalaman sa isang gawain na hinihingi ng hanapbuhay na papasukin o negosyong itatayo balang araw ay hindi makakamtan. Kabawasan ng Pananagutan: Kakulangan sa Proseso ng Pagkilos Ayon kay Aristoteles, may eksepsiyon sa kabawasan sa kalalabasan ng isang kilos kung may kulang sa proseso ng pagkilos. May apat na elemento sa prosesong Y ito: paglalayon, pag-iisip ng paraan na makarating sa layunin, pagpili ng pinakamalapit na paraan, at pagsasakilos ng paraan. P 1. Paglalayon. Kasama ba sa nilalayon ang kinalabasan ng isang makataong kilos? Kung sa kabuuan ng paglalayon ay nakikita ng tao ang isang masamang epekto ng kilos na sa kaniya ang kapanagutan ng kilos. O Halimbawa, kung ang hindi mo pagbigay ng tulong sa isang kaklase na mahirap C umunawa ng aralin ay nagbigay sa kaniya ng mababang marka, maaaring isisi sa iyo ang pagbaba ng kaniyang marka. 2. Pag-iisip ng paraan na makarating sa layunin. Ang pamaraan ba ay tugma sa D pag-abot ng layunin at hindi lamang kasangkapan sa pag-abot ng naisin? Dito ay ginagamit ang tamang kaisipan at katuwiran. E Halimbawa, ang pagbibigay ng regalo sa kaklase o kaya ay pagiging mabait sa kaniya upang makapangopya sa panahon ng pagsusulit. P 3. Pagpili ng pinakamalapit na paraan. Sa puntong ito, itatanong mo: E - Nagkaroon ba ng kalayaan sa mga opsiyon na pagpipilian o pinili lamang ang mas nakabubuti sa iyo na walang pagsasaalang-alang sa maaaring epekto nito? - Iniwasan mo ba ang pagpipilian/opsiyon na mas humihingi ng masusing pag-iisip? D - Ang lahat ba ay bumabalik lamang sa pansariling kabutihan na hindi nagtataguyod ng kabutihan ng iba? 4. Pagsasakilos ng paraan. Dito ay ginagamit ang kilos-loob na lalong nagpapalakas ng isang makataong kilos upang maging tunay na mapanagutan. Ang pagkilos sa pamaraan ay ang paglapat ng pagkukusa na tunay na magbibigay ng kapanagutan sa kumikilos. Halimbawa, ang planong pagtulong sa isang komunidad. Ang paglikom at paghanap ng sponsors at benefactors ang siyang unang naging punto ng plano at kasunod ay ang mga beneciaries. Lahat ay nabigyan ng kaukulang pansin dahil lahat ng komite ay nagbahagi ng kanilang makakaya. 98  Ikaw naman, ano-ano ang mga angkop na halimbawa ayon sa sitwasyong kinakaharap mo bilang mag-aaral sa Baitang 10? Ayon kay Aristoteles, kung may kulang sa mga ito, nagkakaroon ng kabawasan sa kapanagutan ng isang tao ang ginawang kilos. Ngunit hindi nawawala ang kapanagutang ito maliban sa kung apektado ito ng mga salik na maaaring makapagpawala ng kapanagutan. Dahil dito, maaaring mabawasan o mawala ang Y kapanagutan. Ibig sabihin, ang kahihinatnan ng makataong kilos, kasama na ang pagpapataw ng parusa kung mayroon man, ay nababawasan din o nawawala. P Mga Salik na Nakaaapekto sa Makataong Kilos O Ang makataong kilos ay maaaring mabawasan o kaya ay mauwi sa pagiging isang ordinaryong kilos ng tao dahil sa mga salik na nakaaapekto rito. Ang mga salik C ay direktang nakaaapekto o nakapagpapabago ng kalikasan ng isang makataong kilos lalo na sa papel ng isip at kilos-loob. Maaari ring mabawasan ang pananagutan ng makataong kilos dahil sa impluwensiya ng mga salik na ito. May limang salik na D nakaaapekto sa makataong kilos: ang kamangmangan, masidhing damdamin, takot, karahasan, at gawi. E 1. Kamangmangan. Isa sa pinakamahalagang elemento ng makataong kilos ay ang papel ng isip. Ang kamangmangan ay tumutukoy sa kawalan o kasalatan ng kaalaman P na dapat taglay ng tao. Ito ay may dalawang uri: nadaraig ( vincible) at hindi nadaraig (invincible). Ang kamangmangan na nadaraig ay ang kawalan ng kaalaman sa isang E gawain subalit may pagkakataong itama o magkaroon ng tamang kaalaman kung gagawa ng paraan upang malaman at matuklasan ito. Ang kamangmangan na hindi D nadaraig ay maaaring kamangmangan dahil sa kawalan ng kaalaman na mayroon siyang hindi alam na dapat niyang malaman. O kaya naman walang posibleng paraan upang malaman ang isang bagay sa sariling kakayahan o sa kakayahan man ng iba. Sa madaling salita, naibigay na ang lahat ng paraan upang maitama ang kamangmangan. Kung walang paraan upang maitama ang kamangmangan, ang isang gawa ay hindi itinuturing na makataong kilos at walang pananagutan sa bahagi ng gumawa. Halimbawa ay ang gawa ng isang taong itinuturing na 99 wala sa matinong pag-iisip. Hindi siya mapapanagot sa sirkumstansiyang ito. Ngunit kung ang kamangmangan na kayang baguhin sa pamamagitan ng isang masikap na paraan na alamin ang isang bagay bago gawin, may kapanagutan na siya sa kaniyang kilos. Maaari itong makapagbawas ng pananagutan dahil sa kaunting kakulangan sa pagsisikap na malabanan ang kamangmangan. Halimbawa nito ang isang tao na dumating sa Maynila galing sa probinsya. Tumawid siya sa isang kalsada na kung saan ipinagbabawal ang pagtawid. Ang kapanagutan sa ginawa niya ay hindi direktang makikita dahil sa kawalan niya ng kaalaman tungkol sa batas ng jaywalking. Y 2. Masidhing Damdamin. Ito ay ang dikta ng bodily appetites, pagkiling sa isang bagay o kilos (tendency) o damdamin. Maituturing ito na paglaban ng masidhing P damdamin sa isip - para bang ang pangangailangan ng masidhing damdamin ay mas matimbang kaysa sa dikta ng isip. Ito ay ang malakas na utos ng sense appetite na O abutin ang kaniyang layunin. Tumutukoy ito sa masidhing pag-asam o paghahangad na makaranas ng kaligayahan o kasarapan at pag-iwas sa mga bagay na nagdudulot ng sakit o hirap. Halimbawa nito ay ang pag-ibig, pagkamuhi, katuwaan, pighati, C pagnanais, pagkasindak, pagkasuklam, pagnanasa, desperasyon, kapangahasan, pangamba, at galit. D Ang masidhing damdamin o passion ay normal na damdamin subalit ang tao ay may pananagutan upang pangasiwaan ang kaniyang emosyon at damdamin dahil E kung hindi, ang mga emosyon at damdaming ito ang mangangasiwa sa tao. Ang paghubog ng mga positibong damdamin at maayos na pagtanggap sa mga limitasyon sa buhay ay isang daan upang mapangasiwaan ang damdamin. P Ang masidhing damdamin ay maaaring nauuna (antecedent) o kaya’y nahuhuli E (consequent). Ang nauuna (antecedent) ay damdamin na nadarama o napupukaw kahit hindi niloob o sinadya. Ito ay umiral bago pa man gawin ang isang kilos. Ang kilos D sa ilalim ng damdaming ito ay hindi malaya kaya ito ay kilos ng tao (act of man). Ang nahuhuli (consequent ) naman ay damdaming sinadyang mapukaw at inalagaan kaya ang kilos ay sinadya, niloob, at may pagkukusa. Bago pa isagawa ang kilos ay dapat na magkaroon ng panahon upang labanan nang mas mataas na antas na kakayahan – ang isip – upang mawala ang sidhi ng damdamin. Narito ang isang halimbawa: Sa sobrang kagalakan ng lalaki dahil sa pagkapasa niya sa Bar Exam ay bigla niyang nayakap ang katabi niyang babae. Maaari ba siyang akusahan ng sexual harassment? Depende ito sa uri ng damdamin. Ito ay tinatawag na nauna (antecendent) kung ito ay umiral bago pa man gawin ang isang kilos at nahuhuli (consequent) naman kung ito ay nagkaroon muna ng pagkukusa mula sa kilos-loob. 100  Ang naunang damdamin (antecedent) ay hindi nakapag-aalis ng kapanagutan subalit nakapagpapababa lamang ito. Sinasabing sa ilalim ng damdaming ito nababawasan ang pagkukusa sapagka’t ito ay nakabatay sa kaalaman at kalayaan. Naaapektuhan ng damdaming nauuna (antecedent) ang isip kaya’t naaapektuhan nito ang paghuhusga at pagpapasiya. Katulad ng halimbawa natin sa lalaking nayakap ang kaniyang katrabaho sa sobrang galak. Hindi siya masisisi ng pagiging guilty ng harassment dahil hindi niya kinusa na matapakan ang karapatan ng iba. Ngunit kailangan pa rin niyang humingi ng paumanhin sa kaniyang maling kilos. Y Ang nahuhuling damdamin (consequent ) naman ay ang pagkakaroon ng panahon na alagaan ang damdamin at ginagamit na dahilan o paraan sa ikinikilos. Katulad P ng galit na kinimkim at naging dahilan sa paghihiganti, ang may gawa ay direkta at lubos na mapanagot sa kaniyang ginawa. Sa kabilang dako, ang damdaming nauuna ay maaaring maging damdaming nahuhuli kung ito ay aalagaan at ipagpapatuloy na O manatili. 3. Takot. Katatapos lang ni Diego na manood ng isang C nakatatakot na palabas. Habang nag-iisa, naglalaro sa isip niya ang mga napanood kaya pakiramdam niya ay may nakatingin sa kaniya. Biglang may tumalon na pusa sa harapan niya D kaya siya ay napasigaw. Dahil dito, nagulat at nataranta ang mga tao sa bahay nila. Siya ba ay may pananagutan ng alarm E at scandal? Ang pagkatakot ay isa sa mga halimbawa ng masidhing silakbo ng damdamin. P Ang takot ay ang pagkabagabag ng isip ng tao na humaharap sa anumang uri ng pagbabanta sa kaniyang buhay o mga mahal sa buhay. Tumutukoy din ito sa pagpataw E ng puwersa gaya ng pananakit o pagpapahirap upang gawin ng isang tao ang kilos na labag sa kaniyang kalooban. Kasama rin dito ang pananakot sa tao o sa kaniyang D mga mahal sa buhay upang mapasunod itong gumawa ng masama. Sa buhay natin may mga pagkakataong kumikilos tayo nang may takot o di kaya ay dahil sa takot kaya nagawa natin ang isang bagay. Hindi nawawala ang pananagutan ng isang tao sa kilos na ginawa dahil sa takot kundi nababawasan lamang. Ito ay dahil malinaw pa rin sa isip ang ginagawa mo. Halimbawa, ikaw ay nakakita ng pambubulas (bullying). Dahil takot ka sa mga sigang mag-aaral, pinili mo na lamang na manahimik sa pag-usisa ng guro dahil sa takot sa pangyayaring nakita mo. Nabawasan ang kapanagutan ng pagsisinungaling mo sa sitwasyong ito. Kung ang takot ay makapagdadala sa isang tao ng pansamantalang kaguluhan ng isip at mawala ang kakayahang makapag-isip nang wasto, ang pananagutan ay nawawala. 101 4. Karahasan. Ito ay ang pagkakaroon ng panlabas na puwersa upang pilitin ang isang tao na gawin ang isang bagay na labag sa kaniyang kilos-loob at pagkukusa. Ito ay maaaring gawin ng isang taong may mataas na impluwensiya. Maaaring mawala ang pananagutan ng kilos o gawa na may impluwensiya ng karahasan. Ito ay kung nagkaroon ang tao ng sapat na paraan para labanan ang karahasan subalit nauwi sa wala at mas nasunod ang kalooban ng labas na puwersa. Ang tanging naaapektuhan ng karahasan ay ang panlabas na kilos ngunit ang pagkukusa o kilos-loob ay hindi. Ngunit kailangan mong maglapat ng ibang paraan sa gitna ng karahasan bago masabing hindi ka mapanagot. Halimbawa, isang kaklase mong siga ang pinipilit kang Y kumuha ng pagkain sa kantina. Binantaan ka niya na aabangan sa labas kung hindi mo siya susundin. Sa pagtanggi mo ay pinitik niya ang iyong tenga kaya napilitan P ka na sundin siya. Sa pagkakataong ito, hindi ka mapananagot sa ginawa mo. Pero tandaan na kailangan mo munang mag-isip ng paraan para maiwasan ito. O 5. Gawi. Ang mga gawain na paulit-ulit na isinasagawa at naging bahagi na ng sistema ng buhay sa araw-araw ay itinuturing na gawi (habits). Kung ang isang gawa o kilos C ay nakasanayan na, nababawasan ang pananagutan ng isang tao ngunit hindi ito nawawala. Ito ay dahil ang isang gawi bago nakasanayan ay nagsimula muna bilang isang kilos na may kapanagutan at pagkukusa sa taong gumagawa. Kaya ang gawi D ay hindi kailanman nakapagpapawala ng kapanagutan sa kahihinatnan ng makataong kilos. Halimbawa nito ay ang pagmumura na naging pang-araw-araw ng ekspresyon E ng isang tao. Mapanagot ka pa rin dahil nagsimula ito bilang kusang pagsasalita nang hindi maganda at nakasanayan na lamang. P Maraming gawa o kilos ang tinatanggap na ng lipunan dahil ang mga ito ay bahagi na ng pang-araw-araw na gawain ng mga tao. Bilang bahagi ng sistema, may E posibilidad na ituring ang mga ito na katanggap-tanggap na kilos na noong una ay hindi naman. Ang gawi ay masama kahit ito man ay maging isang uri ng kilos ng tao D (act of man) dahil sa pinakaunang pagkilos nito ay may pag-iral ng kaalaman at kilos- loob. Ang bawat kilos na niloob ng tao ay may kakabit na pananagutan. Ang antas ng pananagutan ay nakadepende sa antas ng kilos na ginawa. Nangangahulugan ito na may maliit at malaking pananagutan para sa maliit at malaking bagay na nagawa. Ang Likas na Batas Moral ay patuloy na iiral upang manatili at umiral ang katarungan. Lahat ng bagay ay may kapalit, malaki man ito o maliit pa. Maituturing mo na ba ang sarili mo bilang isang tao na may pananagutan sa ginagawa? May kakayahan ka na gumawa ng mapanagutang pasiya? Malinaw na ba sa iyo kung kailan ka lamang maaaring ma-excuse sa mga ginagawa mo? Handa ka na bang kumilos kaakibat ang mapanagutang resulta o kahihinatnan ng ano mang pasiya mo? Sa mga sagot mo sa tanong na ito, ano ang mga patunay sa katatagan mo bilang isang mapanagutang indibidwal na may makataong kilos? 102 Tayahin ang Iyong Pag-unawa Ano ang naunawaan mo sa iyong binasa? Upang masubok ang lalim ng iyong naunawaan, sagutin ang sumusunod na tanong sa iyong kuwaderno. 1. Ano ang mga kilos na maituturing na makatao at dapat mapanagutan? Ipaliwanag. 2. Sa tatlong uri ng kilos na maituturing na makatao, alin ang karapat-dapat Y panagutan? Bakit? 3. Kailan natin matutukoy na ang gawain o kilos ng tao ay hindi makakapanagot P sa masamang epekto ng makataong kilos? Ipaliwanag. 4. Ang layunin ba ng kilos ay batayan din sa paghusga kung ang kilos ay mabuti o hindi mabuti? Pangatuwiranan. O 5. Kailangan obligado ang tao na isagawa ang isang makataong kilos? Ipaliwanag. C Paghinuha ng Batayang Konsepto Panuto: Mula sa iyong mga pagkatuto sa babasahin, tapusin ang sinimulang D pangungusap upang mabuo ang Batayang Konsepto. E 1. Ang makataong kilos ay sinadya at niloob ng tao, __________________________ _________________________________________________________________ P _________________________________________________________________ ________________________________________________________________. E 2. Nakaaapekto ang _______________ sa pananagutan ng tao sa _____________ _________________________________________________________________ D _________________________________________________________________ ________________________________________________________________. 103  E. PAGSASABUHAY NG MGA PAGKATUTO Pagganap Panuto: Ang mapanagutang kilos ay may papel ng isip at kilos-loob. Bilang tao, hindi natin hangad ang masamang bunga ng ating piniling kilos o gawa; kung kaya dapat na maging maingat sa mga pagpapasiya. Kung maharap ka sa mga sitwasyon sa ibaba, Y ano ang dapat mong gawin? Ipaliwanag. P 1. Sa isang pangkatang gawain, hinati kayo ng guro sa tig-aapat sa bawat pangkat. Ngunit may isa kayong kaibigan na nais makisama sa inyong pangkat. 2. May napulot kang cellphone sa tricycle na sinasakyan mo. O 3. May mali sa panuto ng guro at maaaring mamali kayo sa pagsagot. 4. Nalaman mo na may kasintahan na ang nakababata mong kapatid. C Pagninilay Panuto: Pagnilayan ang sumusunod. Isulat sa kuwaderno ang iyong sagot. D 1. Ano ang pagkatao ng isang taong may matibay na paninindigan sa kaniyang kilos? 2. Ano ang mga paraan na maaari mong gawin upang hindi ka maapektuhan ng mga E salik sa makataong kilos? P Pagsasabuhay E Gunitain ang mga pangyayari sa buhay mo kung saan may mga tao kang nasaktan (maaaring dahil sa kapabayaan mo o dahil sa pansariling kabutihan lang D ang inisip mo). Isulat ang mga sitwasyong ito at ang kapuwang nasaktan sa una at ikalawang kolum. Magtala sa ikatlong kolum ng mga hakbang upang ayusin ang mga pagkakatong may nasirang tiwala, samahan, o ugnayan sa pagitan mo at ng iyong magulang, kapatid, kaibigan, kaklase, o kapitbahay. Sitwasyon kung saan may Kapuwang nasaktan Mga Hakbang upang nasaktan akong kapuwa (Halimbawa: Magulang at aking ayusin ang mga iba pa) ugnayan 104 Mga Kakailanganing Kagamitan (websites, software, mga aklat, worksheet) Mga Sanggunian: Mga Aklat: Agapay, R. (2001). Ethics and the Filipino: A Manual on Morals for students and educators. Mandaluyong City, Philippines: National Book Store. Articulo, A. & Florendo G. (2003).Values and Work Ethics. Bulacan: Trinitas Y Publishing, Inc. Babor, E. (1999). Ethics: The Philosophical Discipline of Action. Manila, Philippines: P Rex Book store. Blackburn, S. (2005).Oxford Dictionary of Philosophy. Oxford: Oxford University O Press. C Carino, M. et al. (2008). A Pocketful of Virtues. Rizal: Glad Tidings Publishing, Inc. Glenn, P. J. (1930). Ethics: A Class Manual in Moral Philosophy. London: B. Herder Book Co. D Law, S. (2007). Eyewitness Companions Philosophy. London: A Penguin Company. Montemayor, F. (1994).Ethics: The Philosophy of Life. Mandaluyong City, E Philippines: Rex Book Store. P Punsalan, T. et al. (2007).Kaganapan sa Maylalang IV. Quezon City: Rex Printing Company, Inc. E Reyes, R. (1989). Rev. Ed (2009). Ground and Norm of Morality: Ethics for College Students. Quezon City: ADMU Press. D Sambajon Jr., M (2011). Ethics for Educators: A College Textbook for Teacher Education and Educators in All Areas of Discipline. C & E Publishing, Inc. Dyornal Kaisipan (Ang Opisyal na Dyornal ng Isabuhay, Saliksikin, Ibigin ang Pilosopiya o ISIP) Vol. 1 No. 1 ISSN-2350-6601 pp. 18-27 105 Mula sa Internet Babor, E. R. Ethics Updated Edition The Philosophical Discipline of Action. Retrieved 13 February 2014 from http://books.google.com.ph/oks? id=qzETCc5fhkkC&pg=PA170&lpg=PA170&dq=modiers+of+human +acts&source=bl&ots=Ayk6WY9Frw&sig=PChgiQHUUrdD35QdZpwD4m3PB dI&hl=en&sa =X&ei=fCj7Up7jJ-SdiAewyYDIAg&ved=0CGEQ6AEwCA#v=onepa ge&q= modiers%20of%20human%20acts&f=false Fernandez, KM. Modiers of Human Acts. Retrieved 09 February 2014 from http:// Y www.slideshare.net/KlmnMoisesFernandez/modiers-of-human-acts Glenn. P. J. A Tour of the Summa. Retrieved 09 February 2014 from http://www. P catholictheology.info/summa-theologica/summa-part2A.php?q=438 Gilby OP, T. St. Thomas Aquinas Summa Theologiae Retrieved 13 February 2014 O from http://books.google.com.ph/books?id=aHO__VcXhfYC&pg=PA5&lp g=PA5&dq=voluntariness+of+human+acts&source=bl&ots=ad8kfvAHb C 0&sig=i1U24oQbFifVmBEkld-dVjcyvU4&hl=en&sa=X&ei=MRb7UuTwA- e0iQfshoGQCQ&ved=0CEgQ6AEwBjgK#v=onepage&q=voluntariness%20of %20human%20acts&f=false D Panuncialman, R. Modiers of Human Acts. Retrieved 13 February 2014 from http:// researchpaper-juniors.blogspot.com/2012/06/modiers-of-human-acts.html E Paulin OP, T. The Human Acts Report in Moral Theology. Retrieved 13 February 2014 from http://prezi.com/5f6znb9qokst/the-human-acts/ P E D 106  Edukasyon sa Pagpapakatao Baitang 10 Ikalawang Markahan MODYUL 6: LAYUNIN, PARAAN, SIRKUMSTANSIYA, AT KAHIHINATNAN NG MAKATAONG KILOS A. ANO ANG INAASAHANG MAIPAMAMALAS MO? Y Kilos ko, pananagutan ko! Ito ang mga salitang nagsasabing bilang tao, nararapat P na suriin nating mabuti ang bawat kilos na ginagawa natin. Pamilyar ka ba sa iyong mga isinasagawang kilos? Nakikita mo ba ang mabuti o masama sa mga ito? O Sa Modyul 5, nalaman mo na gamit ang katwiran, sinadya at niloob ng tao ang makataong kilos; kaya pananagutan niya anuman ang kalabasan nito, mabuti man C o masama. Nakaaapekto rin ang kamangmangan, masidhing damdamin, takot, karahasan, at gawi sa kaniyang pananagutan dahil maaaring mawala ang pagkukusa ng kilos. D Layunin naman ng modyul na ito na higit na makapagsuri ka ng kabutihan o E kasamaan ng iyong isinasagawang kilos at pasiya. Sa pamamagitan nito, matutulungan kang lubos na mapagnilayan kung paano ka nakapagsasagawa ng makataong kilos P at mula rito ay masasagot mo ang Mahalagang Tanong na: Bakit mahalagang maunawaan na ang layunin, paraan, sirkumstansiya, at kahihinatnan ng kilos ay E nagtatakda ng pagkamabuti o pagkamasama ng kilos ng tao? Halika na! Simulan mong tuklasin ang kahalagahan ng iyong pagkilos bilang isang tao. D Sa modyul na ito, inaasahang maipamamalas mo ang sumusunod na kaalaman, kakayahan, at pag-unawa: 6.1 Naipaliliwanag ang layunin, paraan, sirkumstansiya, at kahihinatnan ng makataong kilos 6.2 Nakapagsusuri ng kabutihan o kasamaan ng sariling pasiya o kilos sa isang sitwasyon batay sa layunin, paraan sirkumstansiya, at kahihinatnan nito 6.3 Napatutunayan ang Batayang Konsepto ng aralin 6.4 Nakapagtataya ng kabutihan o kasamaan ng pasiya o kilos sa isang sitwasyong may suliranin (dilemma) sa layunin, paraan (kilos) at sirkumstansiya nito 107  Naririto ang mga kraytirya ng pagtataya ng output sa kakayahang pampagkatuto 6.4: 1. Nasuri nang maaayos ang sitwasyong may suliranin (dilemma) batay sa layunin, paraan, at sirkumstansiya nito 2. Natukoy ang kabutihan o kasamaan ng pasiya o kilos 3. Nakapagbigay ng sariling sitwasyon mula sa karanasan na nabibigyan ng tamang pagtukoy sa layunin, paraan, at sirkumstansiya gayundin ang kabutihan o kasamaan nito Y Paunang Pagtataya P Panuto: Basahin at unawaing mabuti ang mga aytem at piliin ang titik ng pinakatamang sagot. Isulat ito sa iyong kuwaderno. O 1. Ito ang bunga ng ating isip at kagustuhan na nagsasabi ng ating katangian. a. pasiya C b. kilos c. kakayahan d. damdamin D 2. Bakit sinasabing ang moral na kilos ay ang makataong kilos ayon sa etika ni Sto. Tomas de Aquino? E a. Sapagkat nahuhusgahan nito ang tama at maling kilos. b. Sapagkat nakapagpapasiya ito nang naaayon sa tamang katwiran. c. Sapagkat malayang patungo ito sa layunin na pinag-isipan. P d. Sapagkat napatutunayan nito ang sariling kilos kung ito ay mabuti o masama. E 3. Si Jimmy ay isang pulis. Kilala siyang matulungin sa kanilang lugar kaya’t mahal na mahal siya ng kaniyang mga kapitbahay ngunit lingid sa kaalaman ng kaniyang mga tinutulungan, na ang itinutulong niya sa mga ito ay galing sa pangongotong D na kinukuha niya sa kaniyang mga nahuhuling tsuper sa kalsada. Tama ba o Mali ang kilos ni Jimmy? a. Tama, dahil marami naman siyang natutulungan na nangangailangan. b. Mali, dahil hindi sa kaniya galing ang kaniyang itinutulong. c. Tama, dahil mabuti naman ang kaniyang panlabas na kilos. d. Mali, dahil kahit mabuti ang panlabas na kilos, nababalewala pa rin ang panloob na kilos. 4. Kung ang papel na ginagampanan ng isip ay humusga at mag-utos, ano naman ang papel ng kilos-loob? a. Umunawa at magsuri ng impormasyon. b. Tumungo sa layunin o intensiyon ng isip. c. Tumulong sa kilos ng isang tao. d. Gumabay sa pagsasagawa ng kilos. 108 5. Alin sa sumusunod ang hindi kahulugan ng sirkumstansiya? a. Ito ay tumutukoy sa isang kondisyon o kalagayan kung saan ang kilos na ginawa ay nakaaapekto sa kabutihan. b. Ito ay tumutukoy sa panloob na kilos na nakabatay kung saan nakatuon ang kilos-loob. c. Ito ay nakapagbabawas o nakapagdaragdag sa kabutihan o kasamaan ng isang kilos. d. Ito ay nakapagpapabago sa halaga ng isang kilos. 6. Alin sa sumusunod ang hindi kahulugan ng Layunin? Y a. Ito ay tumutukoy sa panloob na kilos. b. Ito ang pinakatunguhin ng kilos. P c. Ito ay nakapagbabawas o nakapagdaragdag ng kabutihan o kasamaan ng kilos. d. Ito ay nakabatay kung saan nakatuon ang kilos-loob. O 7. Isang araw habang wala sa bahay ang mga magulang ni Bren ay pumasok siya sa kanilang silid at kumuha ng 500 piso sa loob ng kabinet kung saan nakatago ang C pera nila. Ang pagkuha ni Bren ng pera ay masama. Nadaragdagan ng panibagong kasamaan ang kaniyang ginawa dahil___________. a. kinuha niya ito nang walang paalam b. kinuha niya ito nang wala ang kaniyang mga magulang D c. ang kinuhanan niya ng pera ay ang kaniyang mga magulang d. ang pagkuha niya ng pera ay hindi nagpakita ng pagrespeto E 8. May babae na nagustuhan at minahal si Alex ngunit ang babaeng ito ay mayroon ng asawa. Ngunit sa kabila nito, ipinagpatuloy pa rin niya ang kaniyang pagmamahal P sa babae hanggang sa magkaroon sila ng relasyon. Ano kayang prinsipyo ang sumasakop sa sirkumstansiya ng kilos ang makikita sa sitwasyon? E a. Ang sirkumstansiya ay maaaring makalikha ng kakaibang kilos ng mabuti o masama. b. Ang sirkumstansiya ay hindi maaaring gawing mabuti ang masama. D c. Ang sirkumstansiya ay maaaring gawin ang mabuting kilos na masama. d. Ang sirkumstansiya ay maaaring lumikha ng mabuti o masamang kilos. 9. Kaarawan ni Mang Robert, nagpunta ang kaniyang mga kaibigan at sila ay nagsaya. Humiram sila ng videoke at sila ay nagkantahan hanggang umabot sila ng madaling-araw. Naiinis na ang kaniyang mga kapit-bahay dahil sa ingay na dulot nito. Ano kayang prinsipyo ang sumasakop sa sirkumstansiya ng kilos ang makikita rito? a. Ang sirkumstansiya ay maaaring gawin ang mabuting kilos na masama. b. Ang sirkumstansiya ay maaaring makalikha ng kakaibang kilos ng mabuti o masama. c. Ang sirkumstansiya ay maaaring gawing mabuti ang masama. d. And sirkumstansiya ay lumikha ng mabuti o masamang kilos. 109 10. Naging pangulo ng kanilang pangkat si Julianna. Simula sa araw nang siya ay manalo, ginampanan niya nang lubos ang kaniyang tungkulin at responsibilidad. Ano kayang prinsipyong sumasakop sa sirkumstansiya ng kilos ang makikita rito? a. Ang sirkumstansiya maaaring lumikha ng mabuti o masamang kilos. b. Ang sirkumstansiya ay maaaring magdulot ng bagong kabutihan sa masamang kilos at bagong masamang hangarin sa masamang kilos. c. Ang sirkumstansiya ay maaaring makalikha ng mabuti o masama. d. Ang sirkumstansiya ay hindi maaaring gawing mabuti ang masama. 11. Ang sumusunod na pangungusap ay nagsasaad ng kahulugan ng kahihinatnan ng Y kilos maliban sa _______________. a. Ang lahat ng ginagawang kilos ng tao ay may dahilan, batayan, at kaakibat na P pananagutan. b. Ang kilos ay dapat makita sa layunin ng taong nagsasagawa nito. c. Ang bawat kilos ay dapat pag-isipan bago ito isagawa. O d. Ang kilos ay kailangan ng sapat na pagpaplano upang makita ang mga bagay na dapat isaalang-alang. C 12. Si Gene ay isang espesyalistang doktor sa puso. Siya ay maingat sa pagbibigay kung anong gamot ang nararapat sa pasyente dahil alam niya bilang doktor na hindi lahat ng gamot na kaniyang ibinibigay ay may magandang idudulot sa mga D pasyenteng iinom nito. Alin sa mga Salik na Nag-uugnay sa makataong kilos ang ipinakita ni Gene? E a. Layunin b. Kilos P c. Sirkumstansiya d. Kahihinatnan E 13. Ito ay tinatawag na panlabas na kilos na kasangkapan o paraan upang makamit ang layunin. a. Layunin D b. Kilos c. Sirkumstansiya d. Kahihinatnan 14. Mayroon kang mahabang pagsusulit ngunit hindi ka nakapag-aral dahil ginabi ka nang umuwi galing sa kaarawan ng iyong kaibigan. Nakikita mo ang sagot mula sa iyong katabi. Tama ba o mali na kopyahin mo ito? a. Tama, dahil hindi ko naman hiningi ang sagot, kusa ko naman itong nakita. b. Mali, dahil hindi ko dapat kopyahin nang walang paalam sa kaniya. c. Tama, dahil ang aking layunin ay makapasa sa pagsusulit. d. Mali, dahil kung ano lamang ang nalalaman ko ang dapat kong isulat na sagot sa pagsusulit. 110 15. Bakit hindi maaaring paghiwalayain ang panloob at panlabas na kilos? a. Dahil kung masama ang panloob, magiging masama rin ang buong kilos, kahit mabuti ang panlabas. b. Dahil kung ano ang kilos ng panlabas ay nagmumula sa panloob na kilos. c. Dahil hindi magiging maganda ang kalalabasan ng lahat ng kilos. d. Dahil maaaring madaig ng panlabas na kilos ang panloob na kilos. B. PAGTUKLAS NG DATING KAALAMAN Gawain 1 Y P Panuto: Basahin ang bawat sitwasyon. Tukuyin ang layunin, paraan, at sirkumstansiya O sa bawat ipinakitang kilos. Isulat ang iyong sagot sa kuwaderno. C 1. May markahang pagsusulit si Erick. Siya ay pumasok sa kaniyang silid at nagbasa ng kaniyang mga napag-aralan. D E P Layunin _______________________________________________________ E Paraan _______________________________________________________ Sirkumstansiya _________________________________________________ D 2. Magaling sa asignaturang Matematika si Glenda. Siya ang panlaban ng paaralan sa mga kompetisyon at palagi siyang nananalo. Siya ay nagtuturo sa kapuwa niya kamag-aral na mahina sa asignaturang Matematika tuwing hapon bago siya umuwi. Layunin _______________________________________________________ Paraan _______________________________________________________ Sirkumstansiya _________________________________________________ 111  3. Si Jomar ay malungkot dahil naiwan siyang mag-isa sa kanilang bahay. Tinawagan siya ng kaniyang barkada at niyayang mag-inuman sila ng alak sa bahay ng isa pa nilang barkada. Dahil nag-iisa si Jomar at nalulungkot, siya ay nakipag-inuman. Y Layunin ______________________________________________________ Paraan _______________________________________________________ P Sirkumstansiya ________________________________________________ 4. O Matagal nang nais ni Kim na magkaroon ng cellphone. Isang araw, habang mag-isa lamang siya sa kanilang silid-aralan ay nakita niyang naiwan ng kaniyang kamag-aral ang cellphone nito. Kinuha ito ni Kim C at itinago. D Layunin _________________________________________________ E Paraan _________________________________________________ Sirkumstansiya ___________________________________________ P Mga Tanong: E 1. Ano-ano ang layunin, paraan, at sirkumstansiya sa bawat sitwasyon? 2. May pagkakaiba ba ang kilos sa sitwasyon bilang 1 at 2 sa sitwasyon bilang 3 at D 4? Ipaliwanag. 3. Kung ikaw ang tatanungin, ano ang mas tamang kilos, sitwasyon 1 at 2 o sit- wasyon 3 at 4? Patunayan. Gawain 2 Panuto: 1. Tingnan ang Gawain 1. Isulat ang iyong mga konsepto tungkol sa kahulugan ng layunin, paraan, at sirkumstansiya ng makataong kilos. Isulat ito sa iyong kuwaderno. 2. Matapos mong maisulat ang mga konsepto ay bumuo ng tatlong pangkat. 3. Ibahagi ang sagot sa bawat isa at mula sa mga sagot ay bumuo kayo ng inyong malaking konsepto mula sa kahulugan ng layunin, paraan, at sirkumstansiya ng makataong kilos. 112 4. Maging malikhain sa gagawing presentasyon. 5. Mga Tanong: a. Ano ang iyong natuklasan sa kahulugan ng layunin, paraan, at sirkumstansiya ng makataong kilos? b. Bakit mahalaga na malaman ito ng tao? c. Paano ito nakatutulong sa tao sa kaniyang pagpili ng isasagawang kilos at pasiya? C. PAGLINANG NG MGA KAALAMAN, KAKAYAHAN, Y AT PAG-UNAWA P Gawain 3 Panuto: O Suriin ang bawat sitwasyon sa ibaba at tingnan kung mabuti o masama ang ginawang pasiya o kilos ng tauhan. Lagyan ng tsek ang kolum ng mabuting kilos C kung ikaw ay naniniwala na ito ay mabuti at lagyan ng ekis ang kolum ng masamang kilos kung naniniwala kang ito ay masama. Isulat sa susunod na kolum ang iyong paliwanag sa iyong napili. Isulat ang iyong sagot sa iyong kuwaderno. D Mga Sitwasyon Mabuting Kilos Masamang Kilos Paliwanag E 1. Nanalo si Mang Philip bilang baranggay captain sa kanilang lugar. Wala siyang inaksayang oras P upang ibigay ang sarili sa kaniyang paglilingkod nang buong katapatan. E 2. Nais ni Jaymee na matulungan ang kaniyang kamag-aral na pumasa kaya’t pinakopya niya ito sa kanilang D pagsusulit. 3. Habang nasa loob ng simbahan si Pol at Andrew ay pinag-uusapan nila ang kanilang kamag-aral na di umano’y nakikipagrelasyon sa kanilang guro. 4. Si Mang Gerry ay matulungin sa kaniyang mga kapitbahay. Ngunit lingid sa kaalaman ng kaniyang mga tinutulungan, na ang perang ibinibigay niya sa mga ito ay galing sa pagbebenta niya ng ipinagbabawal na gamot. 113 Mga Tanong: a. Sino-sino sa tauhan ang nagpakita ng mabuting kilos? Sino-sino ang hindi? b. Ano ang masasabi mo sa bawat tauhan? Pangatwiranan. c. Paano mo nahusgahan kung mabuti o masama ang pasiya at kilos na ginawa ng mga tauhan sa bawat sitwasyon? Gawain 4 Panuto: Y 1. Mag-isip ng isang sitwasyon sa iyong buhay na kung saan nagpapakita ng iyong kilos. Isulat ito sa loob ng kahon. Gawin ito sa iyong kuwaderno. 2. Tukuyin mo ang layunin, paraan, at sirkumstansiya ng iyong pasiya o kilos sa P sitwasyon. Sitwasyon na nagsagawa ng pasiya at kilos O C D Layunin Paraan (kilos) E P E D Sirkumstansiya Mga Tanong: 1. Ano ang masasabi mo sa iyong kilos, mabuti ba o masama? Patunayan. 2. Ano ang iyong reyalisasyon matapos mong gawin ang gawain? Naging masaya ka ba o hindi? Ipaliwanag. 3. Paano nakatutulong sa iyo ang pagsusuri ng kilos bago ito isagawa? Upang higit na mapalalim ang iyong kaalaman sa kahalagahan ng layunin, paraan, o sirkumstansiya ng makataong kilos pagnilayan ang babasahin. Tayo na! Sasamahan kita upang maunawaan ang babasahin. 114  D. PAGPAPALALIM Panuto: Basahin at unawaing mabuti ang sanaysay. Layunin, Paraan, Sirkumstansiya, at Kahihinatnan ng Makataong Kilos Y “Kilos ay suriin, mabuti lagi ang piliin.” Kung ikaw ang tatanungin, ano ang pakahulugan mo sa mga salitang ito? Marami kang pinagkakaabalahan araw-araw P mula sa gawaing bahay, sa pagpasok sa paaralan, sa pakikisalamuha sa iyong mga kaibigan, ay nagsasagawa ka ng maraming kilos. Nasusuri mo ba ang lahat ng ito? O Napipili mo ba ang mabuti? Tumutugma ba ang paraan ng pagsasagawa mo ng kilos sa iyong mga layunin? Iyan ay ilan lamang sa mga tanong na magpapaalala sa iyo ng iyong dapat gawin bilang tao. C Sa Modyul 5, natutuhan mong pananagutan ng tao ang anumang kahihinatnan ng kaniyang kilos, mabuti Ang makataong kilos D man o masama. Mahalagang mapagnilayan niya ang ay bunga ng ating bawat kilos na kaniyang isasagawa dahil hindi magiging isip at kagustuhan ganap ang pagiging tao niya kung hindi siya kumikilos E na nagsasabi ng ayon sa kabutihan. Pero teka muna, naaalala mo pa ba ating katangian. ang ibig sabihin ng kilos? P Kung ano tayo at kung ano ang Hindi lahat ng kilos ng tao ay maituturing na makatao. E Ang makataong kilos ay bunga ng ating isip at kagustuhan kalabasan ng ating na nasasalamin ang ating pagkatao. Kung ano tayo at kilos ay batay sa kung ano ang kalabasan ng ating kilos ay batay sa ating D ating pagpapasiya. pagpapasiya. Nangangahulugan ito na hindi lahat ng ating isinasagawang kilos ay mabuti. Sa etika ni Sto. Tomas de Aquino, ang moral na kilos ay ang makataong kilos sapagkat malayang Sa bawat makataong patungo ito sa layunin na pinag-isipan. Ang papel kilos, ang kilos-loob ang na ginagampanan ng isip ay humusga at mag-utos. tumutungo sa isang layunin. Ang papel naman ng kilos-loob ay tumutungo sa Hindi makapaghahangad ng anuman ang isang tao kung layunin o intensiyon ng isip. Ang panloob na kilos wala itong pinakahuling ay nagmumula sa isip at kilos-loob. Samantalang layunin at ito ay ang ang panlabas na kilos ay ang pamamaraan na makapiling ang Diyos sa ginagamit upang isakatuparan ang panloob na kilos. kabilang buhay. Hindi maaaring maging hiwalay ang dalawang ito 115 sapagkat kung masama ang panloob, magiging masama rin ang buong kilos, kahit mabuti ang panlabas. Halimbawa nito si Robin Hood? Siya ay kilala sa kaniyang pagiging matulungin lalo na sa mga mahihirap. Ngunit saan ba niya kinukuha ang kaniyang ibinibigay na tulong sa kanila? Hindi ba sa pagnanakaw? Masasabi mo ba na tama ang kaniyang kilos? Ikaw ba ay sumasang-ayon dito? Kung ating titingnan, mabuti ang kaniyang panloob na kilos ngunit masama naman ang kaniyang panlabas na kilos. Kailangang parehong mabuti ang panloob at panlabas na kilos dahil nababalewala ang isa kung hindi kasama ang isa. Ayon pa rin kay Sto. Tomas de Aquino, sa bawat makataong kilos, ang kilos-loob ang tumutungo sa isang layunin. Y Hindi makapaghahangad ng anuman ang isang tao kung wala itong pinakahuling layunin at ito ay ang makapiling ang Diyos sa kabilang buhay. Napakaganda, hindi P ba? Kaya’t marahil ay nararapat lamang na mapagnilayan ng tao ang bawat layunin ng kaniyang isinasagawang kilos. Mahalaga ito upang lubos na malaman kung paano nagiging mabuti o masama ang isang kilos. O May mga salik na nakaaapekto sa resulta ng kilos, kung ito ay maituturing na mabuti o masama. Ang mga ito ang batayan sa paghuhusga kung ang kilos ay moral C o hindi. Una, Layunin. Ito ay tumutukoy sa panloob na kilos kung saan nakatuon ang D kilos-loob. Ito rin ay tumutukoy sa taong gumagawa ng kilos ( doer); hindi ito nakikita o nalalaman ng ibang tao dahil ito ay personal sa taong gumagawa ng kilos. Ito ang pinakalayunin o pinatutunguhan ng kilos. Ayon kay Sto. Tomas de Aquino, ang E mismong kilos ay hindi maaaring husgahan kung mabuti o masama kung hindi nito isasaalang-alang ang layunin ng taong gumagawa nito. Mahalagang tingnan ang P kabuuang kilos na kasama ang layunin ng tao na nagsasagawa nito. Ang pamantayan sa kabutihan ng layunin ay kung iginagalang ng taong nagsasakilos ang dignidad ng E kaniyang kapuwa. Halimbawa, binigyan ni Tanya ng pagkain ang kaniyang kamag-aral na walang baon. Ginawa niya ito dahil nais niyang kumopya sa kaniyang kaklase sa pagsusulit sa Matematika. Mabuti ba ang layunin ng kilos? May paggalang ba ito sa D dignidad ng kamag-aral? Dito ipinapakita na mabuti ang pagbibigay ng pagkain sa kamag-aral na walang baon ngunit ang layunin ay masama. Dito ay mahuhusgahan na ang kilos ay masama sapagkat masama ang kaniyang layunin. Naharap ka na ba sa sitwasyon kung saan ang layunin ng kilos ay hindi mabuti? 116  Ikalawa, Paraan. Ito ay ang panlabas na kilos na kasangkapan o paraan upang makamit ang layunin. Ayon kay Sto. Tomas de Aquino, may nararapat na obheto ang kilos. Halimbawa, sa kilos na kumain, ang obheto ay makakain. Ngunit kung kakain ka ng bato, ito ay masama dahil hindi kinakain ang bato. Ang kilos ng uminom ay may obheto na makainom. Ngunit kung iinom ka ng muriatic acid ito ay masama dahil nakamamatay ito. Samakatuwid, ang paraan ng kilos ay ang nararapat na kilos dahil ang kabutihan ng panlabas na kilos ay ang nararapat na obheto nito. Ang bawat kilos ay may layunin. Ngunit paano mo ba nahuhusgahan kung ang layunin mo ay mabuti o masama? Halimbawa, sa pagsusulit, ano ba ang layunin nito? Y Paano kung ang isang mag-aaral ay mangopya ng sagot mula sa iba dahil hindi siya nakapag-aral ng leksiyon? Tingnan ang larawan sa ibaba. Pangongopya P O C D E Ano ang layunin ng kilos? Makasagot sa pagsusulit. P Ano ang nararapat na obheto? Ang pagsulat ng nalalaman mo, hindi ang nalalaman ng iba. E Tanong: Ang kilos ba na ginawa ay sang-ayon sa obheto? D Mabuti ang kaniyang layunin na makapasa ngunit mali ang kaniyang pamamaraan o kilos na ginamit sa sitwasyon. Ikaw, naranasan mo na rin ba ang mangopya? Paano mo hinusgahan ang iyong kilos na ito? ________________________________________________________ ______________________________________________ _________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ 117  Ikatlo, Sirkumstansiya. Ito ay tumutukoy sa isang kondisyon o kalagayan ng kilos na nakababawas o nakadaragdag sa kabutihan o kasamaan ng isang kilos. Narito ang iba’t ibang sirkumstansiya: 1. Sino. Ito ang tumutukoy sa tao na nagsasagawa ng kilos o sa taong maaaring maapektuhan ng kilos. Halimbawa, si Arnold ay pumunta sa bahay ng kaniyang Lola Ester. Nakita niya kung saan itinatago ng kaniyang lola ang pera nito. Isang araw ay pumunta siya sa bahay nito at kinuha niya ang pera sa lagayan. Masama ba ang ginawang kilos ni Arnold? Bakit? Ang pagkuha ni Arnold Y ng pera ay masama dahil pagnanakaw ito. Nadaragdagan ito ng panibagong kasamaan dahil ang pinagnakawan niya ay ang mismo niyang lola. P Ikaw, ano ang masasabi mo ukol dito? ___________________________________________________________ O _________________________________________________________ C 2. Ano. Ito ang tumutukoy sa mismong kilos, gaano ito kalaki o kabigat. Halimbawa, gamit pa rin ang halimbawa sa bilang isa, ang kaniyang Lola Ester ay naubusan ng gamot para sa sakit nito. Kinailangan nito ng pera upang makabili ng gamot ngunit nawala sa lagayan ang pera nito. D Kung ikaw ang tatanungin, nadagdagan ba o nabawasan ang masamang E kilos ni Arnold? ___________________________________________________________ _________________________________________________________ P Ang uri ng kilos ni Arnold ay nagpakita ng mas masamang kilos dahil nahirapan sa E paghinga ang kaniyang lola hanggang madala ito sa ospital. 3. Saan. Ito ang tumutukoy sa lugar kung saan ginagawa ang kilos. Halimbawa, D nagtawanan nang malakas ang ilang kabataan dahil pinag-uuspan nila ang isang kamag-aral na biglang naghirap dahil nalulong sa sugal ang ama nito. Ginawa nila ito sa sambahan. Sa iyong palagay, nararapat ba na gawin nila ito sa kanilang kamag-aral? Bakit? __________________________________________________________ __________________________________________________________ Ang paninirang puri sa kanilang kamag-aral ay masamang kilos at hindi makatarungan sapagkat hindi alam ng tao na siya ay pinag-uusapan at wala man lang siyang magawa upang ipagtanggol ang kaniyang sarili. Isa pa, nadaragdagan ang masamang kilos dahil sa lugar kung saan isinagawa ito. 118 4. Paano. Ito ay tumutukoy sa paraan kung paano isinagawa ang kilos. Halimbawa, matalinong mag-aaral si Nestor. Pinaghandaan niya nang mabuti ang kanilang pagsusulit upang siya ay mapasama muli sa Top Ten sa kanilang seksiyon. Ngunit habang sumasagot siya sa pagsusulit, mayroon siyang hindi maalala na sagot sa tanong. Nanghihinayang si Nestor na hindi ito masagutan dahil alam niyang pinag- aralan niya ito, iyon nga lamang ay nakalimutan niya. Napatingin siya sa papel ng kaniyang katabi at nakita niya ang sagot, kaya’t kinopya niya ito. Mabuti ba o masama ang ginawa ni Nestor? Bakit? ___________________________________________________________ Y _________________________________________________________ P Maaaring makabawas o makaragdag ng kasamaan o kabutihan ang sirkumstansiya. Sa kaso ni Nestor, nababawasan ang kasamaan ng kaniyang kilos dahil hindi ito O pinagplanuhan o pinaghandaang gawin. Kaya, lumiliit ang bigat ng parusa rito. 5. Kailan. Ito ay tumutukoy kung kailan isasagawa ang kilos. Halimbawa, nasunugan C ang isang pamilya sa lugar nila Chris. Sa halip na tulungan niya ang mga ito, sinamantala niya ang pagkakataon upang makapagnakaw sa pamilya. Ano ang masasabi mo sa kilos ni Chris? D ___________________