Cursus Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling 2023-2024 PDF

s D uurzame Ruimtelijke Ontwikkeling Theorie 1ste jaar professionele bachelor in het Vastgoed - Vastgoed & Landmeten Uitgave 2023-2024 Verantwoordelijke uitgever Dieter Janssens Inhoudstafel ECTS-fiche ..............................................................................................

s D uurzame Ruimtelijke Ontwikkeling Theorie 1ste jaar professionele bachelor in het Vastgoed - Vastgoed & Landmeten Uitgave 2023-2024 Verantwoordelijke uitgever Dieter Janssens Inhoudstafel ECTS-fiche ........................................................................................................................... 5 Inleiding ............................................................................................................................... 7 Hoofdstuk 1: Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling ................................................ 9 1 Duurzame Ontwikkeling ........................................................................................... 9 1.1 Inleiding............................................................................................................. 9 1.2 Sustainable Development Goals ..................................................................... 11 1.3 Samengevat .................................................................................................... 17 2 Landgebruik en ecosystemen................................................................................. 18 2.1 Globaal landgebruik ........................................................................................ 18 2.2 Europees landgebruik ..................................................................................... 20 3 Het belang van SDG11 .......................................................................................... 25 Hoofdstuk 2: Geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling ............................................28 4 De eerste generatie steden .................................................................................... 28 4.1 Van een nomadenbestaan naar een sedentair bestaan .................................. 28 4.2 Van gezinsverband naar dorpsstructuur .......................................................... 29 4.3 Van een dorp naar een stad ............................................................................ 29 4.4 Besluit ............................................................................................................. 30 5 De Griekse stad ..................................................................................................... 31 5.1 De oudste Europese stad ................................................................................ 31 5.2 De Griekse koloniale steden............................................................................ 33 5.3 Hippodamus van Milete ................................................................................... 34 5.4 Besluit ............................................................................................................. 35 6 De Romeinse stad .................................................................................................. 36 6.1 De Etrusken .................................................................................................... 36 6.2 De stad Rome ................................................................................................. 37 6.3 De kolonisatie van het Romeinse Rijk ............................................................. 38 6.4 Besluit ............................................................................................................. 40 7 De Middeleeuwse stad ........................................................................................... 41 7.1 Voortzetting van een Romeinse stad ............................................................... 41 7.2 De natuurlijk gegroeide stad ............................................................................ 43 7.3 De getekende stad .......................................................................................... 44 7.4 Besluit ............................................................................................................. 45 8 De stad tijdens de Renaissance ............................................................................. 46 8.1 Invloed van de militaire bouwkunst .................................................................. 46 8.2 Invloed van de stadskunst ............................................................................... 47 8.2.1 Het perspectief ............................................................................................ 48 8.2.2 Decoratieve, monumentale ensembles ........................................................ 48 8.2.3 Architecturale voorschriften ......................................................................... 49 8.3 Invloed van de tuinarchitectuur........................................................................ 50 8.4 De koloniale steden ......................................................................................... 50 8.5 Besluit ............................................................................................................. 51 Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 2 9 De stad en haar omgeving tijdens de Industriële Revolutie .................................... 52 9.1 Grootschalige transformatiewerken ................................................................. 53 9.2 Filantropische ontwerpen ................................................................................ 54 9.3 Besluit ............................................................................................................. 56 10 De stedenbouw in de XX eeuw .............................................................................. 57 10.1 De tuinwijkgedachte ........................................................................................ 57 10.2 Congrès Internationaux d'Architecture Moderne .............................................. 59 10.3 Suburbanisatie en rurbanisatie ........................................................................ 60 10.4 Banlieuevorming ............................................................................................. 61 10.5 Nieuwe steden en groeisteden ........................................................................ 61 10.5.1 door het oprichten van subcentra................................................................. 61 10.5.2 door het kiezen van groeisteden .................................................................. 62 10.5.3 door het bouwen van nieuwe steden ........................................................... 62 10.6 Besluit ............................................................................................................. 63 11 De stedenbouw in de XXI eeuw ............................................................................. 64 Hoofdstuk 3: Begrippen uit de stadsgeografie ................................................................65 12 Stad en verstedelijking ........................................................................................... 65 12.1 Definities van de stad ...................................................................................... 65 12.2 Begrippen i.v.m. verstedelijking ....................................................................... 66 13 Stedelijke plattegronden ......................................................................................... 67 14 De morfologische geleding van een stadsgewest ................................................... 67 14.1 De binnenstad ................................................................................................. 68 14.2 De 19de-eeuwse zone ...................................................................................... 68 14.3 De stadsrand ................................................................................................... 69 14.4 De banlieue ..................................................................................................... 70 15 Stedelijke structuurmodellen .................................................................................. 70 15.1 Het concentrisch model van Burgess .............................................................. 70 15.2 Het sectormodel van Hoyt ............................................................................... 71 15.3 Het meerkernenmodel van Harris en Ullman (nuclei) ...................................... 72 15.4 Evaluatie van de modellen .............................................................................. 72 16 Stedelijke invloedssferen en hiërarchische niveaus ................................................ 73 16.1 Begrippen........................................................................................................ 73 16.2 Rangschikken van steden: de Rank-Size Rule (1949) ..................................... 73 16.3 Het hiërarchisch stedennet .............................................................................. 73 16.4 Afbakenen van invloedssferen ........................................................................ 74 16.5 Stedelijke relatieschema’s ............................................................................... 75 16.5.1 De theorie van Christaller ............................................................................ 75 16.5.2 Toepassingen .............................................................................................. 77 Hoofdstuk 4: De hedendaagse stad ..................................................................................78 17 Kijk op de hedendaagse stad en haar nieuwe (woon)structuren ............................. 78 17.1 De uitbreiding van de stedelijkheid over gans Vlaanderen .............................. 79 17.2 BRV en bouwshift............................................................................................ 82 17.2.1 Duurzame steden ........................................................................................ 86 17.2.2 Duurzame dorpen ........................................................................................ 87 Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 3 17.3 Tendensen van stedelijkheid ........................................................................... 89 17.3.1 Het streven naar een hogere bebouwingsdichtheid ..................................... 89 17.3.2 Het ontwikkelen van duurzame (stads)mobiliteit .......................................... 96 17.3.3 Het bouwen van de stad op mensenmaat .................................................... 96 17.3.4 Het aanbieden van kwalitatieve publieke ruimte .......................................... 99 17.3.5 Het uitwerken van een slimme stad ........................................................... 100 17.3.6 Het implementeren van stedelijk groen ...................................................... 101 17.3.7 Sociale implicaties van stadsvernieuwing .................................................. 107 17.4 De duurzame ontwikkeling binnen de bebouwde omgeving .......................... 108 17.5 Besluit ........................................................................................................... 111 18 Realisatie van nieuwe structuren .......................................................................... 112 18.1 Aanpak .......................................................................................................... 112 18.2 Stadsvernieuwingsprojecten.......................................................................... 112 18.3 Casussen ...................................................................................................... 113 Hoofdstuk 5: Wetgevend kader voor ruimtelijke ontwikkeling .....................................114 Doelstellingen ...................................................................................................................115 Afbeeldingenlijst ..............................................................................................................116 Bibliografie .......................................................................................................................118 NIETS UIT DEZE CURSUS MAG WORDEN GEDUPLICEERD OF OVERGENOMEN ZONDER TOESTEMMING VAN DE AUTEUR Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 4 ECTS-fiche Een ECTS-fiche biedt essentiële informatie over een opleidingsonderdeel en/of over de componenten van een opleidingsonderdeel. Op iedere fiche vind je eerst administratieve gegevens zoals hoeveel uur les je hebt en wie je docent zal zijn. Na een korte omschrijving van het opleidingsonderdeel vind je vervolgens onder meer basisinfo over volgende aspecten: - - inhoud: welke thema’s er allemaal aan bod komen. eindcompetenties: wat je moet kennen en kunnen bij het afronden van het opleidingsonderdeel. De docent zal je de weg wijzen en je ondersteunen om de leerdoelen te bereiken, maar jij zal door actieve deelname aan lessen en activiteiten en door te studeren de doelen moeten bereiken. evaluatie: hoe zal er geëvalueerd worden (+ puntenverdeling) Je kan de studiefiches raadplegen via www.hogent.be/student/handige-links/studiefiches. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 5 “A good city is like a good party, people stay longer than really necessary because they are enjoying themselves.” Jan Gehl urbanist, architect, humanist Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 6 Inleiding “We borrow from nature the space upon which we build”. Deze quote van Tadao Ando geeft heel mooi weer wat ook de kern van mijn lessenreeks zal inhouden: de ruimte rondom ons is kwetsbaar en we moeten ze met de nodige zorg behandelen. Het wordt tijd dat we deze fragiliteit (h)erkennen en bewust omgaan met dat wat we van de natuur in bruikleen hebben gekregen. Kunnen we als samenleving ooit nog terug geven waar we zo dankbaar gebruik van hebben gemaakt? Met deze vraag wordt steeds bewuster omgegaan en zowel vanuit Europa als vanuit Vlaanderen komt dan ook de vraag om ons ruimtegebruik duurzaam te maken én ernstig terug te schroeven. We zullen de manier waarop we omgaan met ruimte en open ruimte in het bijzonder dus moeten aanpassen. Net zoals we beseffen dat grondstoffen en materialen eindig zijn en we deze dus maximaal moeten herbruiken, dienen we dat ook met onze ruimte te doen. In plaats van ongebreideld open ruimte te blijven aansnijden dienen we de reeds aangesneden en onderbenutte ruimte optimaal te herbruiken (C. Newton, 2020). Om deze duurzame ruimtelijke ontwikkeling een kans tot slagen te geven, zullen we in de eerste plaats moeten inzetten op onze steden. Wetende dat tegen 2030 meer dan 60% van de wereldbevolking stedelijk zal wonen, zijn zij vandaag (en zullen dat nog meer worden in de toekomst) dé sleutel tot succes. In het eerste hoofdstuk van deze syllabus zullen we dan ook het concept “duurzaamheid” van naderbij bekijken. Zonder te begrijpen wat dit principe inhoudt, kan je ook het vervolg van de cursus niet correct interpreteren. We bestuderen het duurzaamheidprincipe aan de hand van de invulling die de Verenigde Naties hieraan geven via de ‘2030 Agenda for Sustainable Development’. In het tweede hoofdstuk van deze syllabus “Geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling” keren we dan terug naar het verleden en gaan we op zoek naar het ontstaan van de steden en hun verder ontwikkeling doorheen de geschiedenis. Deze geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling is van essentieel belang om het functioneren van onze steden vandaag te kunnen begrijpen. Het stedelijk functioneren in het verleden en vandaag kan vaak aan de hand van modellen onderbouwd worden. Iets wat vooral in het tweede hoofdstuk “Begrippen uit de stadsgeografie” aan bod komt. Hier leren we ook de morfologische geleding van de stad kennen en welke impact deze onderverdeling heeft op bijvoorbeeld de waarde van het vastgoed. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 7 Uiteindelijk komen we terecht in het heden en zullen we in het vierde hoofdstuk “Een kijk op de hedendaagse stad en haar nieuwe structuren” de stad van vandaag met haar eigen problematiek én opportuniteiten bestuderen. De elfde doelstelling uit de agenda 2030 van de VN staat hierbij centraal, maar wordt ook lokaal toegepast op onze Vlaamse stedelijke ruimte. Het “Wetgevend kader voor ruimtelijke ontwikkeling” verschaft inzicht in de wetten en plannen die de inrichting en het gebruik van onze ruimte bepalen. Willen we namelijk inzetten op een duurzaam ruimtegebruik, dan zal de overheid hier een wetgevend (en planmatig) kader moeten voor ontwikkelen. Dit planologisch kader maakt geen deel uit van deze syllabus, maar zal in het olod ‘Projectontwikkeling’ (VAS) en ‘Ruimtelijk Instrumentarium’ (LAM) toegelicht worden. Op het einde van deze cursus heb ik een reeks ‘doelstellingen’ opgenomen. Na het instuderen van de theorie, zou je in staat moeten zijn om op deze vragen een correct antwoord te geven. De cursus “Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling” vormt een referentiekader dat later in de opleiding verder uitgediept zal worden met het nodige ruimtelijk instrumentarium. Ter info: aanwezig zijn in de les verhoogt je slaagkansen drastisch. Een absolute aanrader dus! Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 8 Hoofdstuk 1: Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling 1 Duurzame Ontwikkeling 1.1 Inleiding Onze samenleving boekte de afgelopen eeuwen een opmerkelijke “vooruitgang”. Sinds de industriële revolutie staat in het Westen alles in het teken van ongebreidelde ontwikkeling en economische groei, waarin productie en consumptie van materiële goederen centraal staan. Helaas ging dit ook gepaard met heel wat negatieve gevolgen. Onze algemene welvaart is toegenomen, maar de ongelijkheid is nog niet verdwenen. Ook hebben onze groei en ontwikkeling een grote impact gehad op onze planeet, die hierdoor de limieten van haar draagkracht bereikt en overschrijdt. We zijn er ons met z’n allen van bewust dat het zo niet verder kan en dat we dringend onze huidige consumptie- en productiepatronen moeten veranderen: we moeten streven naar een “duurzame ontwikkeling”. Deze term dook voor het eerst op in 1987. Toen presenteerde de VN-commissie World Commission on Environment and Development, die opgericht werd om na te denken over twee uitdagingen die de wereld te wachten stonden, namelijk ontwikkeling en milieu, haar Brundtland-rapport. Het gaf aanleiding tot de eerste Rio Conferentie, die in 1992 georganiseerd werd. De definitie uit 1987 luidt als volgt: “Duurzame ontwikkeling is ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen.” Duurzame ontwikkeling is echter een holistisch begrip dat drie aspecten omvat: sociale ontwikkeling (people), economische ontwikkeling (profit) en milieubescherming (planet). Men gaat uit van twee vooronderstellingen: ten eerste zijn de grondstoffen en natuurlijke hulpbronnen van de aarde beperkt; ten tweede moet de economie in functie van de mens en de aarde staan en mag het geen doel op zich zijn. Momenteel putten we de aarde elke dag verder uit. Het concept “Earth Overshoot Day” is hiervoor het meest treffend. Dit is de dag van een bepaald jaar wanneer - vanaf 1 januari geteld - de mensheid wereldwijd net zoveel van de aardse grondstoffen heeft opgebruikt als wat de Aarde in één jaar tijd terug kan opbrengen en geproduceerde afvalstoffen kan verwerken. Al decennia verbruiken we de grondstoffen van meer dan 1,5 Aardes per jaar. En ooh ja, we hebben er maar één! Sinds 2005 valt deze dag in augustus, terwijl dat eigenlijk niet voor 31 december zou mogen zijn. Meer nog, indien de hele wereldbevolking zou leven zoals wij (in België), zou Earth Overshoot Day reeds begin april vallen. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 9 Figuur 1 : Earth Overshoot Day In de ‘Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling’ hebben alle lidstaten van de Verenigde Naties zich dus geëngageerd om de nodige initiatieven en beslissingen te nemen die nodig zijn om onze planeet en maatschappij op een duurzame koers te brengen. De Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling bouwt verder op de voorgaande internationale afspraken aangaande duurzame ontwikkeling en op de Millenniumdoelstellingen van de Verenigde Naties. Deze laatste liepen in 2015 af en waren hoofdzakelijk gericht op het uitbannen van armoede en haar gevolgen in het Zuiden. Met de Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling, die 17 doelstellingen en 169 subdoelstellingen vooropstelt, beschikken we voor het eerst over een breed en wereldwijd actieplan die zowel economische-, sociale- als ecologische uitdagingen samenbrengt. Tegen 2030 moet onze wereld er dan ook helemaal anders uitzien. De 17 Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen, Sustainable Development Goals of SDG’s in het Engels, gaan uit van verandering, van een noodzakelijke transitie. De SDG’s staan bovendien niet op zich, maar zijn onderling met elkaar verbonden. We zullen dus op alle domeinen vooruitgang moeten boeken willen we erin slagen tegen 2030 in een duurzamere wereld en maatschappij te leven. Bovendien zal hiervoor samenwerking nodig zijn: samenwerking tussen landen in ontwikkeling en ontwikkelde landen, maar ook samenwerking tussen overheden, de private sector, vakbonden, ngo’s, academische instellingen en burgers. Enkel door samen te werken en partnerschappen aan te gaan zullen we erin slagen de uitdagingen het hoofd te bieden. De Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling en de bijhorende SDG’s vormen dus het kompas om onze wereld, onze maatschappij en onze acties, initiatieven en handelingen richting te geven in de volgende jaren. Aangezien vrijwel elk internationaal erkend, onafhankelijk land lid is van de VN (193 lidstaten), is het belang van deze SDG’s niet te onderschatten. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 10 1.2 Sustainable Development Goals De 17 doelstellingen en hun 169 subdoelstellingen en een hele waaier aan concrete indicatoren werden onderverdeeld in 5 groepen die de komende jaren moeten aanzetten tot actie in domeinen die van cruciaal belang zijn voor de mensheid en de planeet: - MENSEN - PLANEET - WELVAART - VREDE - PARTNERSCHAP Figuur 2 : SDG's onderverdeeld in 5 domeinen Merk zeker op dat we hier overschakelen van het oude concept van de 3 P’s naar een nieuwe visie met 5 P’s. Alle SDG’s moeten zowel een internationale, nationale als regionale vertaling krijgen. Dit wil zeggen dat de maatregelen, die nodig zijn om onze wereld te transformeren, genomen moeten worden door álle beleidsniveaus. Heel specifiek voor ons wil dit zeggen dat de SDG’s opgenomen worden in zowel de Europese, Belgische als Vlaamse wetgeving. De Vlaamse Regering wil 48 doelstellingen realiseren tegen 2030. Deze zijn opgenomen in "Vizier 2030". Hiermee geeft de regering invulling aan de oproep van de Verenigde Naties om de duurzame ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's) te vertalen naar eigen doelstellingen en beleid. De Vlaamse Regering hechtte op 5 april 2019 haar goedkeuring aan deze visienota zonder dat dit voorstel een financieel of budgettair engagement inhield. Hieronder beschrijven we de 17 internationale doelstellingen van de duurzame ontwikkeling zoals deze door de VN werden aangenomen (www.sdgs.be, 2021). Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 11 1. GEEN ARMOEDE Beëindig armoede overal en in al haar vormen Ondanks de strijd tegen armoede via Millennium Development Goals (2000-2015) komt armoede vandaag nog steeds voor. Daarom hebben de Verenigde Naties een ambitieuzer plan opgesteld: het uitroeien van armoede in al haar vormen en overal ter wereld. Het VN-Ontwikkelingsprogramma (UNDP) zegt dat er wereldwijd nog zo’n 700 miljoen mensen zijn die met minder dan $1,9 per dag moeten rondkomen, wat de VN als maatstaf gebruikt om extreme armoede te meten. (Impact COVID-19!!) 2. GEEN HONGER Beëindig honger, bereik voedselzekerheid en verbeterde voeding en promoot duurzame landbouw Sinds 1990 is het aantal ondervoede mensen in ontwikkelingslanden met bijna 50% verminderd. Die daling kunnen we ondermeer toeschrijven aan de succesvolle implementatie van de eerste Millenniumdoelstelling. Die was erop gericht om het aantal mensen dat honger lijdt te halveren tussen 1990 en 2015. Vandaag worden 690 miljoen mensen nog steeds bedreigd door honger en malnutritie, dat is één persoon op tien (en de aantallen zijn terug stijgende). Malnutritie is de oorzaak van bijna de helft van alle sterfgevallen bij kinderen onder de vijf jaar, dat zijn 3,1 miljoen kinderen per jaar. Wereldwijd lijdt één op vier kinderen aan een groeistoornis. In ontwikkelingslanden kan dat aantal oplopen tot één op drie. 3. GOEDE GEZONDHEID EN WELZIJN Verzeker een goede gezondheid en promoot welvaart voor alle leeftijden Deze doelstelling is opgedeeld in vier grote pijlers die aandacht besteden aan moeder en kind, epidemieën, verkeersveiligheid en gezondheidszorg. De eerste pijler ijvert voor een duurzame ontwikkeling van moeder en kind door het aantal moedersterftes te verminderen. Dagelijks sterven 800 moeders door complicaties tijdens de zwangerschap die vermeden konden worden en maar liefst 99% van de moedersterftes vindt plaats in ontwikkelingslanden. Daarnaast moet men het overlijden van pas geboren baby’s en neonatale sterfte vermijden. Ten tweede vraagt deze ontwikkelingsdoelstelling aandacht voor ziektes als aids, tuberculose en malaria. Zo stierven in 2014 nog ongeveer 1,5 miljoen mensen aan aids. Vooral de ontwikkelingslanden lijden erg onder deze epidemieën, omdat er zeer weinig kennis beschikbaar is over deze ziekten en de toegang tot de juiste medicatie of hulp vaak ontbreekt. Als derde pijler wil deze ontwikkelingsdoelstelling verkeersveiligheid in de verf zetten. Dagelijks verliezen 85 mensen hun leven op de Europese wegen. Om die reden strijdt deze doelstelling er ook voor om verkeersgewonden én verkeersdoden met de helft te verminderen tegen 2030. Tot slot is er nog het streefdoel van algemeen toegankelijke gezondheidszorg en ontwikkeling. Enerzijds moet de gezondheidszorg universeel gedekt zijn, anderzijds moet medicatie voor iedereen verkrijgbaar en betaalbaar zijn. Volgens cijfers van de Wereldgezondheidsorganisatie hebben zo’n 150 miljoen mensen moeite om hun gezondheidszorg te betalen. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 12 4. KWALITEITSVOL ONDERWIJS Verzeker gelijke toegang tot kwaliteitsvol onderwijs en bevorder levenslang leren voor iedereen Het recht op onderwijs ligt aan de basis van alle andere mensenrechten. Toch zijn 260 miljoen kinderen nog nooit naar school geweest of ze hebben de schoolbanken vroegtijdig verlaten. Dit staat in schril contrast met de belofte van de internationale gemeenschap om tegen 2015 ‘onderwijs voor iedereen’ te creëren. 5. GENDERGELIJKHEID Bereik gendergelijkheid en empowerment voor alle vrouwen en meisjes Vrouwen maken meer dan de helft van de wereldbevolking uit. Toch krijgen vrouwen nog vaak te maken met discriminatie. Zo zijn ze vaak het slachtoffer van geweld en hebben ze in veel landen geen toegang tot gezondheidszorg. Hoewel vrouwen een belangrijke rol spelen bij alle SDG’s, is SDG 5 de enige doelstelling die zich specifiek op gender focust. Het hoofddoel van de doelstelling is om gendergelijkheid en de empowerment van alle vrouwen en meisjes te bereiken. 6. SCHOON WATER EN SANITAIR Verzeker toegang tot duurzaam beheer van water en sanitatie voor iedereen Elk jaar sterven er drie miljoen mensen door slechte waterkwaliteit en een gebrekkige toegang tot drinkwater. De meerderheid van die slachtoffers zijn kinderen jonger dan vijf jaar. Water vormt de kern van duurzame ontwikkeling. Zo kunnen watervoorraden op verschillende manieren een bijdrage leveren aan armoedebestrijding, economische groei en milieubescherming. Van voedsel- en energiezekerheid tot de gezondheid van de mens en het milieu, water draagt bij aan de bevordering van sociale welvaart en gelijkaardige economische groei en heeft invloed op het levensonderhoud van miljarden mensen. 7. BETAALBARE EN DUURZAME ENERGIE Verzeker toegang tot betaalbare, betrouwbare, duurzame en moderne energie voor iedereen In bijna elke grote uitdaging en kans in de wereld staat energie centraal. Zowel voor jobs, veiligheid, klimaatverandering, voedselproductie als voor het verhogen van de inkomens is toegang tot energie essentieel. Toch heeft één op vijf mensen in de wereld geen toegang tot moderne elektriciteit. Drie miljard mensen zijn voor koken en verwarming nog steeds afhankelijk van hout, steenkool, houtskool of dierlijk afval. Energie draagt het meeste bij aan de klimaatverandering, aangezien het verantwoordelijk is voor ongeveer 60 procent van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen. Het aandeel van CO2-uitstoot bij energie beperken, is een van de hoofddoelen om klimaatveranderingen op lange termijn onder controle te houden. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 13 8. WAARDIG WERK EN ECONOMISCHE GROEI Bevorder aanhoudende, inclusieve en duurzame economische groei, volledige en productieve tewerkstelling en waardig werk voor iedereen Vandaag werken wereldwijd 168 miljoen kinderen, 74 miljoen jongvolwassenen zijn werkloos en 60% van de arbeiders werkt zonder contract. De arbeidsmarkt moet veranderen om rechtvaardiger, gelijkwaardiger en veiliger te worden. Deze Duurzame Ontwikkelingsdoelstelling streeft naar de afschaffing van dwangarbeid, de uitbanning van slavernij en mensenhandel en het verbod op kinderarbeid (waaronder het werven en inzetten van kindsoldaten). De economische productiviteit moet toenemen door middel van diversificatie, technologische vernieuwing en innovatie. Economische groei mag niet langer een van de oorzaken zijn van milieuvervuiling. 9. INDUSTRIE, INNOVATIE EN INFRASTRUCTUUR Bouw veerkrachtige infrastructuur, bevorder inclusieve en duurzame industrialisering en stimuleer innovatie Investeringen in infrastructuur (transport, irrigatie, energie, informatie en communicatietechnologie) leiden tot groei in productiviteit en inkomen en verbeteringen in gezondheidszorg en onderwijs. Technologische vooruitgang biedt namelijk duurzame oplossingen voor economische uitdagingen en milieuproblemen: het creëert nieuwe jobs en zorgt voor betere energie-efficiëntie. Nieuwe jobs en duurzame economische groei genereren meer inkomen, wat leidt tot een hogere levensstandaard. Daarenboven biedt technologische innovatie ook oplossingen voor ecologische uitdagingen. 10. ONGELIJKHEID VERMINDEREN Dring ongelijkheid in en tussen landen terug Deze ontwikkelingsdoelstelling wil niet alleen de ongelijkheid tussen staten verminderen, maar ook de ongelijkheid in de staten zelf. Vandaag is de gecumuleerde rijkdom van de rijkste 1% van de wereld groter dan die van de overige 99%. Wereldwijd blijven ongelijkheden en extreme armoede bestaan, ook al neemt ze in het algemeen af. Ondanks dat in de meeste opkomende landen de armoede in de voorbije decennia is gedaald, leven grote delen van de bevolking, zoals de boeren in China en Brazilië, nog steeds in armoede, terwijl een kleine groep een groot deel van de rijkdom bezit. 11. DUURZAME STEDEN EN GEMEENSCHAPPEN Maak steden en menselijke nederzettingen inclusief, veilig, veerkrachtig en duurzaam Vandaag leven 2 op 3 Europeanen en bijna 4 miljard mensen wereldwijd – meer dan de helft van de wereldbevolking! – in steden. Dat aantal zal alleen maar toenemen en volgens de meest recente cijfers zou 60% van de wereldbevolking in een stedelijke omgeving leven tegen 2030 (steden zorgen nu wel al voor 60% van het globale GDP). De stedelijke bevolking zal het snelst toenemen in de ontwikkelingslanden. Daar heeft de huidige groei al geleid tot een boom in megasteden. In 1990 waren er 10 metropolen met 10 miljoen of meer inwoners, in 2020 waren dat er al 37. In totaal Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 14 wonen er in deze metropolen meer dan 700 miljoen mensen. In de volgende decennia zal 95% van de stedelijke groei plaatsvinden in ontwikkelingslanden. De snelle stedelijke groei brengt ook een paar specifieke uitdagingen met zich mee. Extreme armoede concentreert zich vaak in steden en nationale overheden kunnen met moeite de nodige voorzieningen verzekeren voor de groeiende bevolking. Daardoor hebben veel stadsbewoners vaak geen toegang tot de basisvoorzieningen of veilige en betaalbare woningen. Vandaag leven zo’n 828 miljoen mensen in sloppenwijken en ook dat aantal blijft toenemen. Als we duurzame ontwikkeling willen bereiken, zullen we eerst de sloppenwijken moeten opknappen en de ruimtelijke planning verbeteren. Ook om de groeiende seniorenbevolking op te vangen, zullen steden zich moeten aanpassen. Tegen 2050 zullen er 900 miljoen senioren in onze steden leven. Om die groeiende bevolkingsgroep goed op te vangen, moeten steden nu al beginnen investeren in de juiste voorzieningen voor ouderen en openbare ruimten veiliger en toegankelijker maken. Dat zijn echter niet de enige uitdagingen die verstedelijking met zich meebrengt. Als steden blijven groeien, zal ook hun impact op het milieu en klimaatverandering toenemen. Steden beslaan zo’n 3% van het aardoppervlak, maar verbruiken 60% van de energievoorraad en zijn verantwoordelijk voor 70% van de globale CO2-uitstoot. Daarnaast zet snelle verstedelijking de voorraad zoet water, rioleringen, de leefomgeving en publieke gezondheid onder druk. De impact van steden is zelfs zo hoog dat ze het algemeen succes van de SDG’s zal bepalen. Volgens voormalig Vice-Secretaris-Generaal van de VN, Jan Eliasson, zal de strijd voor duurzame ontwikkeling in de steden gewonnen of verloren worden. Steden vormen daardoor een belangrijk middel dat lokale overheden en civiele actoren kunnen gebruiken om de agenda 2030 te bereiken. Om de inspanningen van lokale overheden te belonen, ontwikkelde de Europese Commissie de European Green Capital Award (EGCA). Elk jaar wordt de ECGA uitgereikt aan een stad die het voortouw neemt in milieuvriendelijk leven. De voorbije jaren mochten onder andere Ljublijana, Bristol, Nantes, Oslo, Nijmegen, Lissabon en Kopenhagen de prijs al in ontvangst nemen. 12. VERANTWOORDE CONSUMPTIE EN PRODUCTIE Verzeker duurzame consumptie- en productiepatronen We verspillen vandaag 30% van de wereldwijde voedselproductie. We produceren en consumeren zonder voldoende rekening te houden met de impact op de natuurlijke rijkdommen van de planeet. De huidige situatie is onhoudbaar en daarom moeten we “meer doen, met minder”. De wereldbevolking zou tegen 2050 9,6 miljard mensen tellen: als we de huidige levenswijze van de ontwikkelde landen behouden, zullen we grondstoffen voor drie planeten nodig hebben. Een andere sprekende vergelijking: ieder jaar verbruiken we 250 km³ water om levensmiddelen te produceren die verloren gaan of verspild worden. Dit komt overeen met een volume water dat drie maal groter is dan het volume van het meer van Genève, of vergelijkbaar is met het jaarlijkse debiet van de Wolga, de Russische rivier die de grootste van Europa is. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 15 13. KLIMAATACTIE Neem dringend actie om klimaatverandering en haar impact te bestrijden Klimaatverandering heeft een effect op elk land, op elk continent. Het ontwricht nationale economieën en beïnvloedt levens, met grote kosten voor mensen, gemeenschappen en landen, nu en in de toekomst. Iedereen kan de impact van klimaatverandering ondervinden, of het nu gaat om veranderende weerpatronen, de stijgende zeespiegel of om frequentere extreme weerverschijnselen. De uitstoot van broeikasgassen door menselijke activiteiten versnellen de klimaatverandering en blijven ondertussen nog stijgen. De uitstoot is nu 50% hoger dan het niveau van 1990 en staat dus op recordhoogte. Zonder maatregelen zal de temperatuur van de aarde met 3 graden Celsius stijgen en op sommige plaatsen zelfs nog meer. De armste en meer kwetsbare mensen zullen daar het eerste en grootste slachtoffer van zijn. 14. LEVEN IN HET WATER Behoud en maak duurzaam gebruik van de oceanen, de zeeën en maritieme hulpbronnen Waterbronnen, en de manier waarop ermee omgegaan wordt, hebben een impact op de maatschappij en de economie, vooral op vlak van gezondheid, voedselproductie, hygiëne, energie, industrie en de werking van ecosystemen. Daarnaast zijn visvangst en visteelt de bron van inkomsten voor meer dan 200 miljoen mensen. De verandering van de waterkwaliteit kan leiden tot een verlies aan biodiversiteit, gezondheidsrisico’s voor de mens en kan activiteiten op zee belemmeren, waaronder vissen, toerisme en hobby’s. 60 tot 95% van het afval op de bodem van de zee is plastic, voornamelijk verpakkingen als boodschappentassen, flessen,… 15. LEVEN OP HET LAND Bescherm, herstel en bevorder het duurzaam gebruik van ecosystemen, beheer bossen duurzaam, bestrijd woestijnvorming en landdegradatie en draai het terug en roep het verlies aan biodiversiteit een halt toe De mens heeft de aarde nodig om te kunnen overleven. Ongeveer 18% van onze voeding is plantaardig en landbouw vormt niet alleen een belangrijke economische hulpbron, maar ook een instrument voor ontwikkeling. Toch zien we vandaag een ongekende landdegradatie en de beschikbare landbouwgrond neemt sneller af dan ooit tevoren. Sinds 2008 lijden al meer dan 1,5 miljard mensen onder de gevolgen van landdegradatie. Menselijke activiteit heeft zelfs 75% van het aardoppervlak veranderd! Ook verliezen we spijtig genoeg elk jaar meer dan 13 miljoen hectare bos. Daardoor komt het levensonderhoud van 1,6 miljard mensen onder serieuze druk te staan, net als de habitat van meer dan 80% van alle dieren, planten en insecten. Ter info: als het gaat om de beschermingsstatus van de habitats, staat België op de allerlaatste plaats binnen Europa! (EEA Report No 10/2020) “Pas als de laatste boom gestorven is, de laatste rivier vergiftigd en de laatste vis gevangen, zullen we ons realiseren dat we geen geld kunnen eten.” (Native American) Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 16 16. VREDE, JUSTITIE EN STERKE PUBLIEKE DIENSTEN Bevorder vreedzame en inclusieve samenlevingen met het oog op duurzame ontwikkeling, verzeker toegang tot justitie voor iedereen en creëer op alle niveaus doeltreffende, verantwoordelijke en open instellingen Het ultieme doel van de Verenigde Naties is het bewerkstelligen van vreedzame samenlevingen. Helaas moeten we vaststellen dat bepaalde regio’s gekenmerkt blijven door instabiliteit en conflicten. Daarom is het noodzakelijk de bronnen van geweld aan te pakken en de illegale geldstromen, wapenhandel en corruptie tegen 2030 aanzienlijk te verminderen. Dit wordt een enorme uitdaging: volgens Amnesty International bedraagt de internationale wapenhandel naar schatting meer dan 105 miljard euro per jaar. 17. PARTNERSCHAP OM DOELSTELLINGEN TE BEREIKEN Versterk de implementatiemiddelen en revitaliseer het wereldwijd partnerschap voor duurzame ontwikkeling De Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen kunnen enkel gerealiseerd worden met een sterk engagement voor internationale partnerschappen en samenwerking. Hoewel de officiële ontwikkelingshulp van de ontwikkelde landen tussen 2000 en 2014 met 66% is gestegen, blijven humanitaire crises door conflicten of natuurrampen financiële middelen en hulp vergen. Verscheidene landen hebben ontwikkelingshulp nodig om de groei en handel te stimuleren. Vandaag is de wereld meer dan ooit onderling verbonden. Een betere toegang tot technologie en kennis is een belangrijke manier om ideeën uit te wisselen en innovatie te bevorderen. Het beleid moet erop gericht zijn om ontwikkelingslanden te helpen met hun schuldbeheer en investeringen in die landen aan te moedigen. Dit is van vitaal belang om duurzame groei en ontwikkeling te bereiken. 1.3 Samengevat Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 17 2 Landgebruik en ecosystemen Wanneer we een visie willen ontwikkelen over een duurzame ruimtelijke ontwikkeling in Vlaanderen is het noodzakelijk om eerst een aantal globale en Europese processen en tendensen te bespreken. 2.1 Globaal landgebruik Naast de klimaatopwarming is ons volledig uit de hand gelopen landgebruik een van de meest kritische globale problemen. ‘Bodem’ is en blijft de motor van de planeet! Jammer genoeg is de oppervlakte ervan eindig en kan je elke vierkante meter maar één maal gebruiken. Je zou je zelfs de vraag kunnen stellen omtrent de kip of het ei. Met een landgebruik dat de (ecologische) draagkracht van onze planeet niet zou overschrijden, zou allicht ook de klimaatopwarming controleerbaar blijven (en geen ecologische, economische, culturele en sociale tragedie veroorzaken). Alles inzetten op CO2 reductie, isolatie, zonnepanelen,… zal dus niets veranderen aan ons desastreus en destructief bodemgebruik! De overbevolking van de planeet is hier natuurlijk niet vreemd aan. Een gezonde planeet Aarde, waar alle ecosystemen kunnen floreren en waar de impact van de mens de draagkracht van de planeet niet overstijgt, zou tussen de 2 en 4 miljard inwoners tellen. Vandaag zijn we de 8 miljard net voorbij en de Verenigde Naties verwachten dat onze aarde tegen 2030 zo’n 8,5 miljard mensen zal tellen. Rond 2100 zijn het er mogelijk meer dan 11 miljard. En al die mensen hebben nood aan energie, voedsel,… Een studie die de verandering van het landgebruik tussen 1700 en 2000 bestudeerde, kwam tot ongelofelijke resultaten. Terwijl in 1700 de helft van het landoppervlak nog volledig wild was en zowat 45% lichte sporen van landbouw en bewoning vertoonde, draaide dit tegen 2000 volledig om. Tegen het jaar 2000 bleef slechts 25% van het landoppervlak nog wild, 19% vertoonde lichte sporen van landbouw en bewoning terwijl 55% reeds ingenomen werd door landbouw, dorpen en steden. (Ellis, Erle C, Kees Klein Goldewijk, Stefan Siebert, Deborah Lightman, and Navin Ramankutty, ‘Anthropogenic Transformation of the Biomes, 1700 to 2000’, Global Ecology and Biogeography, 19.5 (2010), 589–606) Figuur 3 : Veranderingen in het globaal landgebruik Op Aarde leven zo’n 8 miljoen soorten organismen (dieren en planten). Eén enkele soort hiervan neemt meer dan 70% van de aardoppervlakte in! Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 18 In het "Living Planet Report" van 2020 heeft het WWF gekeken naar gegevens over 4.392 diersoorten, verspreid over 20.811 populaties. Gemiddeld 68 procent van de populaties is tussen 1970 en 2016 verdwenen. Habitatverlies is daarbij de belangrijkste oorzaak! Dieren verdwijnen vooral omdat hun habitat of natuurlijke leefgebied verdwijnt. En daar is de mens verantwoordelijk voor. We kappen bossen voor hout (pellets?!) of om plaats te maken voor landbouwgebied (wat veel gebeurt in Brazilië in Zuid-Amerika), leggen moerassen droog om er steden te bouwen en maken het leven in oceanen onmogelijk door ze te vervuilen. Met al die activiteiten vernietigen we het natuurlijke leefgebied van de dieren. Meer dan 50% van alle vruchtbare bodem op Aarde wordt namelijk ingenomen door landbouw! Hiervan bijna 80% door vee (wat goed is voor nog geen 20% van de globale calorievoorziening). De laatste 300 jaar groeide de oppervlakte bestemd voor akkerbouw en veeteelt met respectievelijk 460% en 560%. (UN Food and Agriculture Organization, 2019) Deze veeteelt (zo’n 40 miljoen km²) staat ook garant voor 15% van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen. In Ierland loopt dit zelfs op tot meer dan 33%. Ter vergelijking, transport is eveneens verantwoordelijk voor 15% van de globale uitstoot aan broeikasgassen. Als we dan weten dat 70% van al het drinkbaar water dat we gebruiken dient voor landbouw én dat de wereldbevolking nog enorm zal toenemen én dat grote delen van de wereld zich nog moeten “ontwikkelen” dan is de som snel gemaakt. We moeten ons ruimtegebruik ernstig in vraag durven stellen. We moeten inzetten op een duurzame ruimtelijke ontwikkeling! In deze syllabus zullen we ons in wat volgt concentreren op een duurzame stedelijke ontwikkeling in het algemeen en op de Vlaamse ruimtelijke situatie in het bijzonder. Figuur 4 : Uitzicht vanuit Apollo 11 toont de aarde die boven de horizon van de maan uitstijgt (NASA/JSC, 20 juli 1969) Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 19 2.2 Europees landgebruik Door de eeuwen heen zijn landschappen steeds aan verandering onderhevig geweest, door invloeden van de natuur maar ook door activiteiten van de mens. Gebergten worden omhooggeduwd en zakken omlaag, gesteente erodeert, rivieren drogen op of krijgen een andere loop, overstromingsgebieden ontstaan en verdwijnen. De mens heeft heuvels vlak gemaakt, kustlijnen gewijzigd, moerasgebieden drooggelegd, bergtoppen afgegraven voor mijnbouw, kunstmatige meren en dammen aangelegd, bossen gekapt voor akkers en weidegrond en nieuwe landschappen aangelegd. Eerder zagen we dat een steeds groter deel van het landschap en de bodembedekking op aarde op de een of andere manier door menselijke activiteiten is beïnvloed. Op dit moment is zo'n 80% van het oppervlak van Europa gevormd door steden/dorpen en landbouw. Figuur 5 : Duurzaam landgebruik in Europa (EEA 2019) De druk op land en bodem neemt echter nog steeds toe. Stedelijke gebieden in Europa groeien, vaak ten koste van vruchtbare landbouwgrond. Beton en asfalt dekken de bodem af, met als gevolg dat deze zijn oorspronkelijke functies niet kan uitoefenen. Denk bijvoorbeeld aan het opslaan van water, het produceren van voedsel en biomassa, klimaatregulering, werking als buffer voor gevaarlijke chemische stoffen en het creëren van biotopen. Regen die op verharde oppervlakken valt, stroomt weg in plaats van langzaam in de bodem te zakken, waar het water kan worden gefilterd en het grondwater kan aanvullen. Wegen, spoorwegen, kanalen en steden versnipperen het landschap, waardoor diersoorten tot steeds kleinere gebieden worden beperkt. En dat is schadelijk voor de biodiversiteit. De nefaste manier waarop we in Europa het land gebruiken, is een van de redenen waarom de EU niet op koers ligt voor het behalen van de doelstelling om verder biodiversiteitsverlies te voorkomen. Ook ligt Europa niet op koers om het beleidsdoel ‘geen netto-ruimtebeslag in 2050’ (no net land take by 2050) te bereiken. Natuur- en landbouwgebieden moeten steeds meer plaats maken voor uitdijende woongebieden, bedrijventerreinen, recreatiegebieden,… Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 20 Figuur 6 : Netto-ruimtebeslag in de EU tussen 2000 en 2018 Ondanks een afname in de afgelopen tien jaar (het ruimtebeslag was meer dan 1000 km²/jaar tussen 2000-2006), bedroeg het ruimtebeslag in de EU28 tussen 2012-2018 nog steeds 539 km²/jaar. (ter info: in 2022-2023 zijn de cijfers van 2018 nog steeds de meest recente) Het concept netto-ruimtebeslag combineert ruimtebeslag (land take) met landteruggave (recultivation) naar niet-kunstmatige grondcategorieën (natuur, bos, heide,…). Terwijl in de periode 2000-2018 een deel van de grond in de EU-28 werd teruggegeven aan natuur, werd 11 keer meer land ingenomen. In verhouding tot hun oppervlakte hadden Cyprus, Nederland en Albanië tussen 2000 en 2018 het hoogste ruimtebeslag. De teruggave van land nam geleidelijk toe van 2012 tot 2018, onder leiding van Luxemburg, Nederland, het Verenigd Koninkrijk en België. Figuur 7 : Land take versus re-cultivation in EEA-39 Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 21 Uit de grafiek kan je afleiden dat België tussen 2012 en 2018 het 6de hoogste ruimtebeslag had van de huidige 27 EU lidstaten. Kijken we naar de teruggave van land aan natuur dan stonden we in diezelfde periode op een 3de plaats (EU-27). Wanneer je ruimtebeslag echter al extreem hoog is (België, Nederland en Luxemburg) is het niet zo moeilijk om goed te scoren op ‘re-cultivation’… Toch is ongeveer 60% tot 70% van de bodems in de EU niet gezond. Elk jaar wordt er in de EU ongeveer 1 miljard ton bodem door erosie weggespoeld, waarmee de EU naar schatting elk jaar 1,25 miljard euro aan landbouwproductie verliest. Als gevolg van niet-duurzaam landgebruik, overexploitatie en emissies van verontreinigende stoffen hebben bodems ook te lijden van een afname van organisch materiaal, vervuiling, verlies van biodiversiteit, verzilting en afdekking. We mogen niet langer voorbijgaan aan de risico's die voortvloeien uit de verslechterende situatie van de Europese bodem. We hebben een transformatie nodig waarbij bescherming, duurzaam beheer en herstel van bodems deel uitmaken van het sociaaleconomische model. Elk jaar wordt in de EU voor stedelijke ontwikkeling en infrastructuur netto meer dan 400 km² grond onttrokken, voornamelijk ten koste van landbouwgrond. Intensief grondbeheer en verandering in landgebruik hebben een negatief effect op de biodiversiteit van de bodem. Deze overmatige consumptie van bodem/land is niet enkel het gevolg van de bevolkingsgroei. In Europa stijgt het ruimtebeslag veel sneller dan de bevolkingsgroei, het neemt zelfs toe in gebieden met bevolkingsafname. Een voorbeeld daarvan zijn de Baltische staten. Gezonde bodems zullen de veerkracht van de EU versterken en haar kwetsbaarheid voor klimaatverandering verminderen. Bodems vormen het grootste terrestrische koolstofreservoir op aarde. Zij slaan meer koolstof op dan de atmosfeer en alle biomassa samen. Gezien de cruciale rol van de bodem in de watercyclus is de bodem ook een essentiële bondgenoot bij de aanpassing aan de klimaatverandering. Omdat zij in staat zijn veel water vast te houden, verminderen bodems de gevolgen van overstromingen en de negatieve effecten van droogte. Ter verwezenlijking van de EU-doelstelling om het netto ruimtebeslag tegen 2050 tot nul terug te dringen, moeten de lidstaten tegen 2023 hun eigen ambitieuze nationale, regionale en lokale doelstellingen voor de netto vermindering van ruimtebeslag voor 2030 vaststellen en de “ruimtelijke ordeningshiërarchie” (vermijden - hergebruiken - compenseren) toepassen om nieuwe afdekking (verharding/bebouwing) van natuur- of landbouwgrond te voorkomen. Figuur 8 : Future Brief: No net land take by 2050 (issue 14) Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 22 De gevolgen van land- en bodemdegradatie zijn namelijk enorm en kosten de EU 50 miljard euro per jaar! Bodemerosie kost Europa alleen al 1,25 miljard euro aan jaarlijks productiviteitsverlies in de landbouw. De economische gevolgen van bodemdegradatie voelen we dus allemaal. De kosten van het nemen van maatregelen zijn echter veel lager dan de kosten van niets doen. Het tot staan brengen en ombuigen van de huidige trend van bodemaantasting zou wereldwijd tot 1,2 biljoen euro aan economische voordelen per jaar kunnen opleveren. Gezonde bodems zijn onze beste verzekering om ons welzijn op de lange termijn veilig te stellen, dus is het economisch gezien verstandig om in bodempreventie en -herstel te investeren. Wat er moet gebeuren om over te stappen naar een duurzaam landbeheer is duidelijk: er moet dringend verandering komen in de manier waarop we het land en de hulpbronnen die het biedt, gebruiken en beheren. Hierbij moeten we kijken naar het landschap als geheel, met alle bijbehorende activiteiten en elementen. - Bij het bouwen van steden en het aanleggen van verbindingen, moeten we niet de omgeving bedekken met beton en asfalt, maar uitgaan van hergebruik en herbestemming van reeds ingenomen land. Een rapport van het IPBES (intergouvernementeel platform voor wetenschap en beleid inzake biodiversiteit en ecosysteemdiensten) stelt zelfs dat het goedkoper is om land- en bodemrijkdommen te beschermen dan om ze te herstellen of saneren (bijv. door vervuilde grond op oude fabrieksterreinen schoon te maken). Bovendien bieden compacte steden met een goede mobiliteit en verbindingen vaak de beste stedelijke levenskwaliteit en hebben ze minder directe milieueffecten. - We moeten ook meer doen om landecosystemen beter te beschermen. We kunnen bijvoorbeeld natuurgebieden met elkaar verbinden en ecologische doorgangen creëren door te investeren in groene infrastructuur. Gezonde, veerkrachtige bodemecosystemen spelen bovendien een essentiële rol in de beperking van de gevolgen van en aanpassing aan klimaatverandering. - Voor een duurzaam beheer van bodemrijkdommen moeten we de druk van economische activiteiten, en in het bijzonder de landbouw, aanzienlijk verlagen. Om een duurzame, productieve landbouw te waarborgen, moeten we verontreiniging aanpakken en nieuwe oplossingen zoeken voor een efficiënt landgebruik. Daarbij moeten we ook rekening houden met het levensonderhoud en de levenskwaliteit van plattelandsgemeenschappen. Inzet van en samenwerking met landbouwers zijn nodig om het land en de biodiversiteit van het platteland te beschermen. Duurzame landbouw is niet mogelijk zonder aanzienlijke veranderingen in voedingspatronen en een vermindering van voedselverspilling in Europa en de rest van de wereld. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 23 Landbeheer is een complexe zaak, maar we zijn allemaal gebaat bij wat gezond land en een gezonde bodem te bieden hebben: voedsel en schoon water, bescherming tegen ziekten of bouwmaterialen. We zijn met ons allen verantwoordelijk voor de bescherming van deze onmisbare hulpbronnen – van consumenten tot landbouwers en van lokale tot Europese en mondiale beleidsmakers. Momenteel is er op EU-niveau geen wettelijk bindend beleidsdoel met betrekking tot ruimtebeslag. In de nieuwe EU-bodemstrategie voor 2030 worden de lidstaten echter opgeroepen om doelen voor ruimtebeslag voor 2030 vast te stellen, met als doel om tegen 2050 ruimtebeslagneutraliteit te bereiken. In het laatste hoofdstuk zullen we zien hoe het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen hier met de Bouwshift reeds hard op inzet. Figuur 9 : Globale grondstof reserves (Vlaanderen Circulair) Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 24 3 Het belang van SDG11 Vandaag leven 2 op 3 Europeanen en bijna 4,4 miljard mensen wereldwijd – meer dan de helft van de wereldbevolking! – in steden. Dat aantal zal alleen maar toenemen en volgens de meest recente cijfers zou 60% van de wereldbevolking in een stedelijke omgeving leven tegen 2030 (steden zorgen nu wel al voor 60% van het globale GDP). Dit zal oplopen tot 68% in 2050. (UN Department of Economic and Social Affairs, 2018) De stedelijke bevolking zal het snelst toenemen in de ontwikkelingslanden. Daar heeft de huidige groei al geleid tot een boom in megasteden. In 1990 waren er 10 metropolen met 10 miljoen of meer inwoners, in 2020 waren dat er al 37. In totaal wonen er in deze metropolen meer dan 700 miljoen mensen. In de volgende decennia zal 95% van de stedelijke groei plaatsvinden in ontwikkelingslanden. De snelle stedelijke groei brengt ook een paar specifieke uitdagingen met zich mee. Extreme armoede concentreert zich vaak in steden en nationale overheden kunnen met moeite de nodige voorzieningen verzekeren voor de groeiende bevolking. Daardoor hebben veel stadsbewoners vaak geen toegang tot de basisvoorzieningen of veilige en betaalbare woningen. Vandaag leven zo’n 828 miljoen mensen in sloppenwijken en ook dat aantal blijft toenemen. Als we duurzame ontwikkeling willen bereiken, zullen we eerst de sloppenwijken moeten opknappen en de ruimtelijke planning verbeteren. (www.unric.org, 2023) Ook om de groeiende seniorenbevolking op te vangen, zullen steden zich moeten aanpassen. Tegen 2050 zullen er 900 miljoen senioren in onze steden leven. Om die groeiende bevolkingsgroep goed op te vangen, moeten steden nu al beginnen investeren in de juiste voorzieningen voor ouderen en openbare ruimten veiliger en toegankelijker maken. Dat zijn echter niet de enige uitdagingen die verstedelijking met zich meebrengt. Als steden blijven groeien, zal ook hun impact op het milieu en klimaatverandering toenemen. Steden beslaan zo’n 3% van het aardoppervlak, maar verbruiken 60% van de energievoorraad en zijn verantwoordelijk voor 70% van de globale CO2-uitstoot. Stadsplanning kan ook een grote rol spelen bij het vormgeven van onze behoefte aan auto's. Dat is van belang omdat persoonlijke mobiliteit 17% uitmaakt van de ecologische voetafdruk van de mensheid. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 25 Daarnaast zet snelle verstedelijking de voorraad drinkwater, rioleringen, de leefomgeving en publieke gezondheid onder druk. De impact van steden is zelfs zo hoog dat die het algemeen succes van de SDG’s zal bepalen. Volgens voormalig Vice-Secretaris-Generaal van de VN, Jan Eliasson, zal de strijd voor duurzame ontwikkeling in de steden gewonnen of verloren worden. Steden vormen daardoor een belangrijk middel dat lokale overheden en civiele actoren kunnen gebruiken om de agenda 2030 te bereiken. Om de inspanningen van lokale overheden te belonen, ontwikkelde de Europese Commissie de European Green Capital Award (EGCA). Elk jaar wordt de ECGA uitgereikt aan een stad die het voortouw neemt in milieuvriendelijk leven. De voorbije jaren mochten onder andere Ljublijana, Bristol, Nantes, Oslo, Nijmegen, Lissabon en Kopenhagen de prijs al in ontvangst nemen. De 11de doelstelling (maak steden en menselijke nederzettingen inclusief, veilig, veerkrachtig en duurzaam) zal dus cruciaal blijken om ook de andere 16 doelen te halen. Zoals alle andere SDG’s, werd ook SDG11 uitgesplitst in een aantal deeldoelen: - Toegang voorzien tot goede, veilige en betaalbare huisvesting - Toegang voorzien tot betaalbare, toegankelijke en duurzame vervoerssystemen, waarbij de verkeersveiligheid verbeterd wordt - Inclusieve en duurzame stadsontwikkeling en capaciteit opbouwen - Inspanningen verhogen om het culturele en natuurlijke erfgoed van de wereld te beschermen en veilig te stellen - Aantal slachtoffers van rampen aanzienlijk verminderen met inbegrip van rampen die met water verband houden, waarbij de klemtoon ligt op het beschermen van de armen en van mensen in kwetsbare situaties - Nadelige milieu-impact van steden per capita reduceren, ook door bijzondere aandacht te besteden aan de luchtkwaliteit en aan het afvalbeheer - Universele toegang voorzien tot veilige, inclusieve en toegankelijke, groene en openbare ruimtes, in het bijzonder voor vrouwen en kinderen, ouderen en personen met een handicap - Positieve economische, sociale en ecologische verbanden ondersteunen tussen stedelijke, voorstedelijke en landelijke gebieden - Aantal steden en menselijke nederzettingen aanzienlijk verhogen die geïntegreerde beleidslijnen en plannen goedkeuren en implementeren inzake inclusie, doeltreffendheid van hulpbronnengebruik, mitigatie en adaptatie aan klimaatverandering en weerbaarheid tegen rampen - De minst ontwikkelde landen steunen, ook via financiële en technische bijstand, in het opbouwen van duurzame gebouwen waarbij gebruik wordt gemaakt van lokale materialen D