Çocuğun Gelişim Aşamaları ve Değerlendirilmesi- 4. PDF

GELİŞİM KURAMLARI DKTI57 Çocuğun Gelişim Aşamaları ve Değerlendirilmesi Doç. Dr. Mehmet Emrah CANGİ  Davranışsal ve Psikanalitik Bilişsel Sosyal Bilişsel Kuramlar Kuramlar Kur...

GELİŞİM KURAMLARI DKTI57 Çocuğun Gelişim Aşamaları ve Değerlendirilmesi Doç. Dr. Mehmet Emrah CANGİ  Davranışsal ve Psikanalitik Bilişsel Sosyal Bilişsel Kuramlar Kuramlar Kuramlar GELİŞİM KURAMLARI Eklektik Etolojik Ekolojik Kuramsal Kuramlar Kuramlar Yönelim [email protected]  BİLİŞSEL KURAMLAR VYGOTSKY’NİN GELİŞİM KURAMI Piaget gibi Rus gelişimci Vygotsky’de çocukların aktif bir şekilde kendi bilgilerini yapılandırdıklarını savundu. Ancak Vygotsky, bilişsel gelişiminde sosyal etkileşimlere ve kültüre Piaget’nin verdiğinden daha çok önemli bir rol verdi. Vygotsky’nin kuramı, kültürün ve sosyal etkileşimlerin bilişsel gelişime nasıl yön verdiğini vurgulayan sosyokültürel bilişsel kuramdır. [email protected]  BİLİŞSEL KURAMLAR VYGOTSKY’NİN GELİŞİM KURAMI Vygotsky çocuğun gelişimini sosyal ve kültürel etkinlikler içinde tanımlamıştır. Ona göre bilişsel gelişim, dil, matematik, sistemler ve bellek stratejileri gibi toplumun icatlarını kullanmayı öğrenmektir. Bu nedenle çocuk sayı saymayı, bir kültürde bilgisayar yardımıyla, bir diğerinde ise boncukları kullanarak öğrenebilir. [email protected]  BİLİŞSEL KURAMLAR VYGOTSKY’NİN GELİŞİM KURAMI Vygotsky’ye göre çocuğun bilişsel gelişimi, kendinden daha becerikli akranlarıyla ve erişkinlerle olan sosyal etkileşiminden ayrılamaz. Bu etkileşim sayesinde çocuklar, kendi kültürlerine uyum sağlamaları ve bu kültürde başarılı olmalarını sağlayacak araçları kullanmayı öğrenirler. [email protected]  BİLİŞSEL KURAMLAR BİLGİ İŞLEMLEME KURAMI Bilgi işlemleme kuramına göre, bireyler, bilgiyi ustalıkla kullanır, izler ve hakkında stratejiler geliştirir. Piaget’nin kuramdan farklı olarak, fakat Vygotsky’nin kuramına benzer şekilde bilgi işleme kuramı, gelişimi dönemler halinde tanımlamaz. Onun yerine, bu kurala göre bireyler, bilgiyi işlemek için derece derece artan bir kapasite geliştirirler ve bu kapasite onların giderek daha karmaşık bilgi ve becerileri kazanmalarına olanak sağlar. [email protected]  BİLİŞSEL KURAMLAR BİLGİ İŞLEMLEME KURAMI Düşünme, bilgiyi işlemedir. Diğer bir deyişle bireyler, bilgiyi algıladığında, kodladığında, temsil ettiğinde, depoladığında ve geri çağırdığında aslında düşünmektedirler. Gelişimin önemli bir yönü, bilgiyi işlemede iyi stratejileri öğrenmektir. Örneğin, daha iyi bir okuyucu olmak için öğrenilmesi gereken, okumakta olan materyalin anahtar temalarını izlemek olabilir. [email protected]  DAVRANIŞSAL VE SOSYAL KURAMLAR Davranışçılık, esas olarak doğrudan gözleyebildiğimizi ve ölçebildiğimizi bilimsel olarak araştırabileceğimizi savunur. Davranışsal geleneğin dışında, gelişimin çevresel deneyimler yoluyla öğrenilebilen gözlenebilir bir davranış olduğu düşüncesi ortaya atılmıştır. [email protected]  DAVRANIŞSAL VE SOSYAL KURAMLAR SKINNER’IN OPERANT ŞARTLANMASI Skinner‘a göre operant şartlanmayla, bir davranışın sonuçları, o davranışın yeniden ortaya çıkma olasılığındaki değişimi yaratır. Bir davranışın arkasından ödüllendirici bir uyaran gelirse, o davranışın tekrarlanma olasılığı artar, oysa cezalandırıcı bir uyarıcının izlediği davranış daha zayıf olasılıkla o davranış tekrarlanır. Örneğin, çocuk bir şey yaptıktan sonra erişkin ona gülümsediğinde, çocuk yüksek olasılıkla o davranışı tekrarlar. [email protected]  DAVRANIŞSAL VE SOSYAL KURAMLAR SKINNER’IN OPERANT ŞARTLANMASI Oysa yetişkinin, davranışı onaylamadığını belirten bir bakışı, çocuğun o davranışı tekrarlama olasılığını azaltır. Skinner’e göre, ödüller ve cezalar gelişimi şekillendirir ve gelişimin ana kavramı düşünceler ve duygular değil davranıştır. Skinner için gelişim, ödül ve cezaların ortaya çıkardığı davranışsal değişim örüntülerinden ibarettir. Örneğin, Skinner, bir çocuğun, utangaç olmayı büyürken edindiği deneyimlerin bir sonucu olarak öğrendiğini söyleyebilir. Bu nedenle çevreyi değiştirme, utangaç kişinin daha sosyal olmasına yardımcı olabilir. [email protected]  DAVRANIŞSAL VE SOSYAL KURAMLAR BANDURA’NIN SOSYAL BİLİŞSEL KURAMI Bazı psikologlar, gelişimin çevresel etkileşimlerden güçlü bir şekilde etkilendiği ve öğrenilmiş olduğu yönündeki davranışı anlayışıyla görüş birliği içindedir. Ancak, Skinner’dan farklı olarak gelişimin kavramı da biliş de önemli bir faktör olarak görülür. Sosyal bilişsel kurama göre davranış, çevre ve biliş gelişimin anahtar kavramlarıdır. [email protected]  DAVRANIŞSAL VE SOSYAL KURAMLAR BANDURA’NIN SOSYAL BİLİŞSEL KURAMI Banudra, bilişsel süreçlerin çevreyle ve davranışla önemli bağlantıları olduğunu vurgular. Onun ilk araştırma programı, ağırlıklı olarak gözlem yoluyla öğrenmeye (taklit veya model alma da denir) yani başkasının ne yaptığını gözlemleyerek öğrenmeye odaklanmıştır. Örneğin küçük bir çocuk babasının başka birine öfkeyle bağırdığını ve insanlara kötü davrandığını gözlemleyebilir; daha sonra bu çocuk babasının davranışına benzer özellikler göstererek akranlarına oldukça saldırganca davranır. [email protected]  DAVRANIŞSAL VE SOSYAL KURAMLAR BANDURA’NIN SOSYAL BİLİŞSEL KURAMI Sosyal bilişsel kuramcılar, insanların, başkalarını gözlemleyerek oldukça geniş bir yelpazede davranışlar, düşünceler ve duygular kazandıklarını ve bu gözlemlerin yaşam boyu gelişimin önemli bir kısmını oluşturduğunu vurgulamaktadırlar. Bandura’nın gözlem yoluyla öğrenme yaklaşımında bilişsel olan nedir? Ona göre, insanlar diğerlerinin davranışını bilişsel olarak temsil ederler ve sonra bu davranışı benimseyebilirler. Bandura’nın’nın en yeni öğrenme ve gelişim modeli üç öge içerir: davranış, kişi/biliş ve çevre. Bu bir bireyin başarısını kontrol edebileceğine olan güveni kişi ögesi bir örnek, stratejiler ise biliş ögesi örnektir. [email protected]  DAVRANIŞSAL VE SOSYAL KURAMLAR Davranışsal sosyal bilişsel kuramların değerlendirilmesi: Davranışsal ve sosyal bilişsel kuramların katkıları, bilimsel araştırmaya ve davranışın çevresel belirleyicilerine yaptıkları vurgudur. Eleştiriler, Skinner‘ın görüşünde bilişe çok az vurgu olması ve gelişimsel değişime verilen önemin az olmasıdır. [email protected]  ETOLOJİK KURAM Etoloji, davranışın biyolojiden kuvvetli bir şekilde etkilendiğini ve evrimle bağlantısını vurgular ve kritik veya hassas dönemleri öne çıkarır. Bu dönemler, belli zaman aralıklarıdır ve etolojistlere göre belirli deneyimlerin olmasının veya olmamasının bireyler üzerinde uzun süreli etkisi vardır. [email protected]  ETOLOJİK KURAM Etololojik kuram John Bowbly tarafından insan davranışına uygulanmıştır. Bowbly, bu önemli uygulama sonunda yaşamın ilk yılında bir bakıcıya bağlanmanın tüm yaşam boyunca önemli sonuçları olacağını öne sürmüştür. Bu görüşe göre, eğer bağlanma olumlu ve güvenli ise kişi muhtemelen çocukluk ve erişkinliğinde olumlu gelişim gösterecektir. Eğer bağlanma olumsuz ve güvensiz ise, yaşam-boyu gelişim muhtemelen ideal olmayacaktır. [email protected]  ETOLOJİK KURAM Etololojik kuramın değerlendirilmesi: Etololojik kuramın katkıları, gelişimin evrimsel ve biyolojik temellerini odaklanması ve doğal ortamlarda dikkatli gözlemleri kullanmış olmasıdır Eleştirilerse biyolojik temellerin çok fazla vurgulanması ve kritik ve hassas dönem kavramlarının çok katı olabileceği ile ilgilidir. [email protected]  EKOLOJİK KURAM Etolojik kuramlar biyolojik faktörleri vurgularken, ekolojik kuram çevresel faktörleri vurgular. Yaşam-boyu gelişimi anlamada önemli doğruları olan bir ekolojik kuram Bronfenbrener’in ekolojik kuramıdır. Bu kuram, gelişimin, birkaç çevresel sistemin etkisini yansıttığı iddiasındadır. Kuram beş çevresel sistemi tanımlar: Mikrosistem, mezosistem, egzosistem, makrosistem ve kronosistem. [email protected]  EKOLOJİK KURAM Mikrosistem: Bireyin içinde yaşadığı ortamdır. Bu ortam, kişinin ailesi, akranları, okulu ve mahallesi gibi bağları içerir. Sosyal aktörlerle örneğin ebeveynlerle, akranlarla ve öğretmenlerle doğrudan etkileşimler bu mikrosistem sistem içinde gerçekleşir. Bireyler bu ortamlardaki deneyimlerin pasif bir alıcısı değil, aynı zamanda ortamların yapılandırılmasına yardım eden kişilerdir. [email protected]  EKOLOJİK KURAM Mezosistem: Mikrosistemler arasındaki ilişkileri veya bağlar arasındaki bağlantıları içerir. Örnek olarak, ailedeki deneyimlerle okul deneyimleri arasındaki ilişki ve ailedeki deneyimlerin akran deneyimleri ile ilişkisi verilebilir. Örneğin, ebeveynlerince reddedilmiş bir çocuk öğretmenleri ile olumlu ilişkiler geliştirmekte güçlük çekebilir. [email protected]  EKOLOJİK KURAM Ekosistem: Kişinin aktif rolünün olmadığı bir sosyal ortamda, kişinin yakın bağlamı arasındaki bağlantılardan oluşur. Örneğin, evde bir kocanın veya çocuğun yaşantıları, annenin iş yaşantısından etkilenebilir. Anne, işinde daha çok seyahati gerektiren bir terfi alabilir ve bu durum, kocasıyla çatışmasını arttırabilir ve çocuğuyla da etkileşimini değiştirebilir. [email protected]  EKOLOJİK KURAM Makrosistem: Kişilerin içinde yaşadıkları kültürdür. Bir kültürün diğer bir veya birkaç kültürle karşılaştırmasını sağlayan kültürler arası çalışmaların, gelişimin ne derecede genel olduğu hakkında bilgi sağlar. [email protected]  EKOLOJİK KURAM Kronosistem: Sosyotarihsel koşulların, yaşam boyu geçişlerin ve çevresel olayların nasıl bir örüntü içinde gerçekleştiğidir. Örneğin, boşanma bir geçiştir. Araştırmacılar, boşanma sonrasındaki ilk yıl için boşanmanın çocuklar üzerindeki olumsuz etkilerinin zirve yaptığını, boşanmadan iki yıl sonraysa ilişkilerin daha durgunlaştığını bulmuşlardır. Sosyotarihsel koşullara bir örnek olarak da 1960‘lardan bu yana kadınların kariyer yapmaları için tanınan fırsatların ne kadar arttığı düşünülebilir [email protected] EKOLOJİK KURAM [email protected]  EKOLOJİK KURAM Ekolojik kuramın değerlendirilmesi: Kuramın katkısı, çevresel sistemlerin makro ve mikro boyutlarının sistematik olarak incelenmesi ve çevresel sistemler arasındaki bağlantılara dikkat çekmesidir. Kuramın daha ileri düzeyde katkısı; komşular, din, okul ve iş yeri gibi çocuğun gelişiminde etkili olan aile dışı sosyal bağlara geniş çaplı vurgu yapılmasıdır. Eleştiriler ise biyolojik faktörlere yeteri kadar dikkat çekmemesi ve bilişsel faktörlere çok az vurgu yapmasıdır. [email protected]  EKLEKTİK KURAMSAL YÖNELİM Bu bölümde tanımlanan kuramların hiçbiri yaşam boyu gelişimin karmaşıklığını tüm yönleriyle açıklayamaz, fakat her biri gelişimi anlamamıza katkıda bulunur. Psikanalitik kuram bilinçdışı zihni en iyi açıklar. Erikson‘ın kuramı yetişkin gelişimindeki değişmeleri en iyi şekilde tanımlar. Piaget’nin, Vygotsky‘nin görüşleri ve bilgi işlemleme kuramları bilişsel gelişimin en eksiksiz tanımlanmasını sağlar. Davranışsal, sosyobilişsel ve ekolojik kuramlar gelişimin çevresel belirleyicilerini incelemede en ehil olanlarıdır. [email protected]  EKLEKTİK KURAMSAL YÖNELİM Ekolojik kuramlar ise gelişimde biyolojinin rolünü ve hassas dönemlerin önemini vurgular. Kısaca her ne kadar kuramlar yararlı bir yol gösterici ise de, gelişimi açıklamak için tek bir kavrama güvenmek muhtemelen bir hatadır. Eklektik yaklaşım, herhangi bir kuramı izlemek yerine her kuramın en iyi olduğu düşünülen özelliklerini seçer. Bu şekilde siz, farklı varsayımları olan, farklı görgülü problemleri vurgulayan ve bilgiyi keşfetmek için farklı stratejiler kullanan farklı kuramcıları dikkate alarak gelişimi gerçekten var olduğu şekliyle görebilirsiniz. [email protected] KAYNAKLAR Onur, B. (1979). Ahlak eğitiminin psikolojik temelleri. An- kara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 12 (1), 1-13. Ören, M. (2014). İlkokul yıllarında sosyal ve duygusal geli- şim. Berrin Akman (Ed.), Erken Çocukluk Döneminde Gelişim içinde (s. 426-462). Ankara: Çam, Z., Çavdar, D., Seydooğulları, S. ve Çok, F. (2012). Ah- lak gelişimine klasik ve yeni kuramsal yaklaşımlar. Ku- ram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 12(2), 1211-1225. Berk, L.E. (2013). Çocuk gelişimi, Çev. A. Dönmez. Ankara: İmge.