Քաղաքական Գաղափարախոսություններ PDF

ՀԱՍԱՐԱԿԱԳԻՏՈՒ ԹՅՈՒՆ– 10 2.3. ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵԶՐՈՒՅԹՆԵՐ Պո­պու­լիզ­մ — քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն և հրա­պա­րա­կա­խո­սու­թյուն է՝ ուղղ­ված «ժո­ղովրդա­ ­կան լայն զանգ­ված­նե­րին», որը հան­դես է գա­լիս «հա­սա­րակ մար­դու խնդիր­նե­րին...

ՀԱՍԱՐԱԿԱԳԻՏՈՒ ԹՅՈՒՆ– 10 2.3. ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵԶՐՈՒՅԹՆԵՐ Պո­պու­լիզ­մ — քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն և հրա­պա­րա­կա­խո­սու­թյուն է՝ ուղղ­ված «ժո­ղովրդա­ ­կան լայն զանգ­ված­նե­րին», որը հան­դես է գա­լիս «հա­սա­րակ մար­դու խնդիր­նե­րին ան­հա­ղորդ վերնախավե­րից»՝ այդ «հա­սա­րակ մար­դու» պաշտ­պա­նու­թյամբ: Ռե­ակ­ցի­ո­նիզմ — առ­կա կար­գե­րի դեմ ուղղ­ված շար­ժում­նե­րին հա­կադր­վող քա­ղա­ քա­կա­նու­թյուն և հրա­պա­րա­կա­խո­սու­թյուն է: Հա­կա­դիր է հե­ղա­փո­խա­կա­նու­թյանը: Հե­ղա­փո­խա­կա­նու­թյուն — առ­կա կար­գե­րը հե­ղա­փո­խա­կան ճա­նա­պար­հով փո­խա­ կեր­պե­լուն ուղղ­ված քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն և հրա­պա­րա­կա­խո­սու­թյուն է: Հա­կա­դիր է ռե­ակ­ցի­ո­նիզմին: Ար­մա­տա­կա­նու­թյու­ն — մի դեպ­քում՝ ան­զի­ջում նվիր­վա­ծու­թյուն է գա­ղա­փա­րին, մյուս դեպ­քում՝ խոր­քային, հիմ­նա­րար փո­փո­խու­թյուն­նե­րին ուղղ­ված քա­ղա­քա­կա­նու­ թյուն և հրա­պա­րա­կա­խո­սու­թյուն: Աշ­խար­հի­կա­ցու­մ (secularization, секуляризация) — մարդ­կանց գի­տակ­ցու­թյան և հան­րային կյան­քում կրո­նի դե­րի նվազ­ման, կրո­նա­կան ավան­դույթ­նե­րով կար­գա­ վոր­վող հա­սա­րա­կու­թյու­նից ռա­ցի­ո­նալ նոր­մե­րով (օրենք­նե­րով) կար­գա­վոր­վող հա­սա­րա­կու­թյանն ան­ցման գոր­ծընթաց: Ծայ­րա­հե­ղա­կա­նու­թյուն — ինչ–որ նպա­տա­կի հաս­նե­լու հա­մար ծայ­րա­հեղ (այդ թվում՝ բռնի) մի­ջոց­ներ կի­րա­ռե­լուն ուղղ­ված գոր­ծե­լաոճ է և դա ար­դա­րաց­նող հրա­ պա­րա­կա­խո­սու­թյուն: Մո­լե­ռան­դու­թյու­ն (ֆա­նա­տիզմ) — կույր, ան­վե­րա­պահ նվիր­վա­ծու­թյուն է ազ­գային, էթ­նի­կա­կան, կրո­նա­կան կամ սո­ցի­ալ–քա­ղա­քա­կան գա­ղա­փար­նե­րին, որը բնու­ թագր­վում է այ­լա­խո­հու­թյան նկատ­մամբ ան­հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թյամբ: Ֆա­շիզմ — Իտա­լի­ա­յում Մու­սո­լի­նիի կա­ռա­վար­ման ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում իշ­խող գա­ ղա­փա­րա­խո­սու­թյունն էր, որը նե­րա­ռում էր հա­կա­կո­մու­նիզ­մը, հա­կաա­զա­տա­կա­ նու­թյու­նը, հա­կա­ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյու­նը, ծա­վա­լա­պաշ­տու­թյու­նը, առաջ­նոր­դա­պաշ­ տու­թյու­նը, էլի­տա­րիզ­մը, կոր­պո­րա­տի­վիզ­մը, պե­տու­թյան մի­ջամ­տու­թյու­նը և մե­ նաշ­նոր­հը հա­սա­րա­կա­կան կյան­քի բո­լոր ոլորտ­նե­րում: Նա­ցիզ­մ — Գեր­մա­նի­ա­յում Հիտ­լե­րի կա­ռա­վար­ման ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում իշ­խող գա­ ղա­փա­րա­խո­սու­թյունն էր, որը նե­րա­ռում էր ֆա­շիզ­մի հիմ­նա­տար­րե­րը, ինչ­պես 44  Քաղ աքական գաղ ափարախոսություններ նաև՝ ռա­սա­յա­կան խտրա­կա­նու­թյու­նը, ազ­գայ­նա­մո­լու­թյու­նը, այ­լա­տյա­ցու­թյու­նը, հա­կահ­րե­ա­կա­նու­թյու­նը, հա­կաս­լա­վո­նա­կա­նու­թյունը: Առանց­ք («Հռոմ–Բեռ­լին–Տո­կիո» առանց­ք) պե­տու­թյուն­նե­ր — Երկ­րորդ աշ­խար­ հա­մար­տի տա­րի­նե­րին Գեր­մա­նի­այի, Իտա­լի­այի և Ճա­պո­նի­այի, ինչ­պես նաև նրանց ար­բա­նյակ–պե­տու­թյուն­նե­րի միջև ստեղծ­ված ռազ­մա­կան դա­շինք էր: Անար­խիզ­մ — մեր­ժում է պե­տա­կան իշ­խա­նու­թյան ան­հրա­ժեշ­տու­թյու­նը, վերջ­նա­ նպա­տակ հռչա­կում հա­վա­սա­րու­թյան և ազա­տու­թյան վրա հիմն­ված ան­դա­սա­ կարգ ու ինք­նա­կա­ռա­վար­վող հա­սա­րա­կու­թյան ստեղ­ծումը: Ֆե­մի­նիզ­մ — գլխա­վոր նպա­տա­կը սե­ռե­րի հա­վա­սա­րու­թյան ամ­րագ­րումն է հան­ րային կյան­քում, կա­նանց սո­ցի­ա­լա­կան, տնտե­սա­կան և քա­ղա­քա­կան իրա­վունք­ նե­րի պաշտ­պա­նու­թյունն է: Հա­սա­րա­կա­կան կա­ցու­թաձևի հար­ցե­րում ֆե­մի­նիս­ տա­կան տար­բեր հո­սանք­ներ նե­րա­ռում են քա­ղա­քա­կան սպեկտ­րի տար­բեր թևե­ րի գա­ղա­փարներ: «Կա­նաչ քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն» — վերջ­նան­պա­տա­կը մարդ–բնու­թյուն, հա­սա­րա­ կու­թյուն–բնու­թյուն ներ­դաշ­նակ հա­մա­կե­ցու­թյան ու էկո­լո­գի­ա­պես կա­յուն հա­սա­ րա­կու­թյան ստեղ­ծումն է: Հա­սա­րա­կա­կան կա­ցու­թաձևի հար­ցե­րում «կա­նաչ» տար­ բեր խմբեր որ­դեգ­րում են քա­ղա­քա­կան սպեկտ­րի տար­բեր թևե­րի գա­ղա­փարներ: Քա­ղա­քա­կան սպեկտ­րում կան գա­ղա­փա­րա­քա­ղա­քա­կան հո­սանք­ներ, որոնք բնո­րոշ­վում են «պո­պու­լիս­տա­կան», «ռե­ակ­ցի­ո­նիս­տա­կան», «ար­մա­տա­կան», «ծայ­րա­ հե­ղա­կան» և «հե­ղա­փո­խա­կան» եզ­րույթ­նե­րով: Այս­պես՝ ՊՈՊՈՒԼԻԶՄԸ ել­նում է «հա­ մա­ժո­ղովր­դա­կան» շա­հե­րից ու իրա­վունք­նե­րից: Որ­պես քա­ղա­քա­կան ծրա­գիր՝ պո­ պու­լիզ­մը հան­դես է գա­լիս «սո­վո­րա­կան մար­դու» պաշտ­պա­նու­թյամբ՝ ընդ­դեմ կա­ռա­ վա­րող­նե­րի: Քա­ղա­քա­կան այս ոճը կա­րող է նե­րա­ռել և՛ աջ, և՛ ձախ գա­ղա­փա­րա­խո­ սու­թյուն­նե­րի տար­րեր՝ ընդ­դի­մա­նա­լով խո­շոր բիզ­նե­սին և ֆի­նան­սա­կան շա­հե­րին, բայց նաև հա­կադր­վե­լով սո­ցի­ա­լիս­տա­կան գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյուն­ներին: ՌԵԱԿՑԻՈՆԻԶՄԸ (reactionism) «աջա­կան» պահ­պա­նո­ղա­կա­նու­թյան հո­սանք­նե­ րից է, որը դեմ է առ­կա հա­սա­րա­կար­գին և կողմ­նա­կից է նա­խորդ հա­սա­րա­կար­գի վե­րա­դար­ձին: Այդ­պի­սի հո­սանք­նե­րը բնո­րոշ են այն պե­տու­թյուն­նե­րին, որ­տեղ նախ­ կի­նում գո­յու­թյուն են ունե­ցել մի­ա­պե­տա­կան ամուր կար­գեր և ավան­դույթ­ներ, բայց հե­տա­գա­յում ան­ցում է կա­տար­վել հան­րա­պե­տա­կան կար­գին (Ֆրան­սիա, Ավստ­րիա, Ռու­սաս­տան): Բայց ռե­ակ­ցի­ո­նիս­տա­կան են հա­մար­վում նաև այն շար­ժում­նե­րը, որոնք պաշտ­պա­նում են այս պա­հին գո­յու­թյուն ունե­ցող կար­գը և հա­կադր­վում են դրա դեմ ուղղ­ված հե­ղա­փո­խա­կան շար­ժում­ներին: Ռե­ակ­ցի­ո­նիզ­մի հա­մար­ժե­քը քա­ղա­քա­կան սպեկտ­րի ձախ կող­մում ՀԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆ է՝ առ­կա հա­սա­րա­կար­գը հե­ղա­փո­խա­կան ճա­նա­պար­ հով (եր­բեմն՝ մշտա­կան–պար­բե­րա­կան հե­ղա­փո­խու­թյուն­նե­րի մի­ջո­ցով) փո­փո­խե­լը: Այդ­պի­սին են, օրի­նակ, անար­խիզ­մը, տրոց­կիզ­մը, մաոիզմը: 45  ՀԱՍԱՐԱԿԱԳԻՏՈՒ ԹՅՈՒՆ– 10 ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 1. Հա­մաշ­խար­հային պատ­մու­թյու­նից վեր­հի­շե՛ք, ապա հա­մա­ցան­ցից օգտ­վե­լով՝ կազ­մե՛ք նկա­րագ­րա­կան ակ­նարկ, դա­սա­րա­նում ներ­կա­յաց­րե՛ք ու քննար­կե՛ք, թե. ռե­ակ­ցի­ո­նիս­տա­կան ինչ հան­րա­հայտ շար­ժում­ներ են եղել, ին­չի դեմ ու ին­չի օգ­տին էին դրանք հան­դես գալիս: ԱՐՄԱՏԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ (fundamentalism՝ ֆուն­դա­մեն­տա­լիզմ) իր հեր­թին դրսևոր­ վում է եր­կու ձևով՝ կու­սակ­ցա­կան–քա­ղա­քա­կան և կրո­նա­կան–քա­ղա­քա­կան: Կու­ սակ­ցա­կան–քա­ղա­քա­կան ար­մա­տա­կա­նու­թյու­նը բնո­րոշ է քա­ղա­քա­կան սպեկտ­րի և՛ ձախ, և՛ աջ թևե­րին: Ար­մա­տա­կա­նու­թյունն այս­տեղ վե­րա­բե­րում է քա­ղա­քա­կան հա­ յացք­նե­րին՝ ինչ եղա­նա­կով (խոր­քայի՞ն, թե՞ մա­կե­րե­սային լու­ծում­նե­րով) պետք է կա­ տար­վեն փո­փո­խու­թյուն­նե­րը: Ար­մա­տա­կա­նու­թյուն նշա­նա­կում է նաև ան­զի­ջում դիր­ քո­րո­շում նա­խանշ­ված փո­փո­խու­թյուն­նե­րի հար­ցում: Իսկ կրո­նա­քա­ղա­քա­կան ար­մա­տա­կա­նու­թյու­նը հա­մար­վում է ար­ձա­գանք աշ­ խար­հի­կաց­ման ժա­մա­նա­կա­կից մի­տում­նե­րին՝ նպա­տակ ունե­նա­լով վե­րա­կանգ­նել կրո­նի, կրո­նա­կան նոր­մե­րի, կրո­նա­կան առաջ­նորդ­նե­րի և կա­ռույց­նե­րի ազ­դե­ցու­թյու­ նը հա­սա­րա­կա­կան կյան­քի բո­լոր ոլորտ­նե­րում: Կրո­նա­քա­ղա­քա­կան ար­մա­տա­կա­ նու­թյու­նը հիմն­վում է կրո­նա­կան սուրբ տեքս­տե­րի դրույթ­նե­րի վրա, չի հան­դուր­ժում դրանց քննա­դա­տու­թյու­նը կամ կա­մա­յա­կան մեկ­նա­բա­նու­թյունը: ԾԱՅՐԱՀԵՂԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ (extremism՝ էքստ­րե­միզմ) ևս դրսևոր­վում է կու­սակ­ ցա­կան–քա­ղա­քա­կան և կրո­նա­քա­ղա­քա­կան ձևե­րով: Եվ եթե ար­մա­տա­կա­նու­թյու­նը վե­րա­բե­րում է հա­յացք­նե­րին, ապա ծայ­րա­հե­ղա­կա­նու­թյու­նը՝ մե­թոդ­նե­րին, գոր­ծո­ղու­ թյուն­նե­րին և բնու­թագր­վում է մո­լե­ռան­դու­թյամբ: Պատ­մու­թյա­նը հայտ­նի են կրո­նա­ կան ծայ­րա­հե­ղա­կա­նու­թյան բազ­մա­թիվ դրսևո­րում­ներ՝ քրիս­տո­նե­ա­կան հավատա­ քննությունը (ինկ­վի­զի­ցի­ան) և միջ­դա­վա­նա­բա­նա­կան պա­տե­րազմ­նե­րը միջ­նա­­ դարյան Եվ­րո­պա­յում, իս­լա­մա­կան ահա­բեկ­չա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի գոր­ծո­ ղու­թյուն­նե­րը (օրի­նակ՝ «Թա­լի­բա­նի» կող­մից Բուդ­դայի ար­ձան­նե­րի պայ­թե­ցու­մը 2001 թ., «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյան» կող­մից Բե­լի տա­ճա­րի պայ­թե­ցու­մը 2015 թ.), բուդ­ դիս­տա­կան հա­կաիս­լա­մա­կան ընդ­վզում­նե­րը Մյան­մա­յում և այլն: Քիչ չեն նաև գա­ղա­ փա­րա­խո­սա­կան ծայ­րա­հե­ղա­կա­նու­թյան դրսևո­րում­նե­րը («Իռ­լան­դա­կան հան­րա­ պե­տա­կան բա­նա­կի» ահա­բեկ­չա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը Հյու­սի­սային Իռ­լան­դի­ա­յում, բաս­կյան ԷՏԱ–ի գոր­ծո­ղու­թյուն­ներն Իս­պա­նի­ա­յում, «Թա­մի­լյան վագ­րե­րի» գոր­ծո­ղու­ թյուն­նե­րը Շրի Լան­կա­յում կամ նե­ո­նա­ցիս­տա­կան ու հա­կա­ֆա­շիս­տա­կան խմբա­վո­ րում­նե­րի պար­բե­րա­կան բա­խում­նե­րը եվ­րո­պա­կան մի շարք երկր­նե­րում և այլն): 46  Քաղ աքական գաղ ափարախոսություններ ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ 2. Հայոց պատ­մու­թյու­նից վեր­հի­շի՛ր 19–րդ դա­րի հայ ազ­գային (արևմ­տա­հայ և արևե­լա­հայ) գա­ղա­փա­րա­քա­ղա­քա­կան հո­սանք­ներն ու կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րը, կազ­մի՛ր նկա­րագ­րո­ղա­կան ակ­նարկ. հա­մե­մա­տի՛ր հո­սանք­նե­րի սո­ցի­ալ– քա­ղա­քա­կան գա­ղա­փար­նե­րը՝ գնա­հա­տե­լով դրանք ռե­ակ­ցի­ո­նիս­տա­կան– հե­ղա­փո­խա­կան–ար­մա­տա­կան–ծայ­րա­հե­ղա­կան չա­փա­նիշ­երով: Ինչ­պես ար­դեն նշվեց, քա­ղա­քա­կան սպեկտ­րի ձախ և աջ թևե­րը նե­րա­ռում են նաև դրանց ծայ­րա­մա­սե­րում գտնվող ծայ­րա­հեղ աջ (օրի­նակ՝ նոր նա­ցիզ­մը և նոր ֆա­շիզ­մը) և ձախ (օրի­նակ՝ անար­խիզ­մը, մաոիզ­մը, տրոց­կիզ­մը) գա­ղա­փա­ րա­խո­սու­թյուն­ներ: Այդ­պի­սի կազ­մա­կեր­պու­թյուն­ներ ու շար­ժում­ներ հան­դի­պում են և՛ ավ­տո­րի­տար, և՛ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան պե­տու­թյուն­նե­րում, հատ­կա­պես երի­տա­ սար­դա­կան որոշ են­թամ­շա­կույթ­նե­րում (օրի­նակ՝ նոր նա­ցիզ­մը սափ­րագ­լուխ­նե­րի շրջա­նում): Գա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան այդ ուղ­ղու­թյուն­նե­րից առա­վել տա­րած­ված են ֆա­շիս­տա­կա­նը (դրա ժա­մա­նա­կա­կից տա­րա­տե­սակ­նե­րը՝ նոր ֆա­շիզ­մը և նոր նա­ցիզ­մը) և անար­խիս­տա­կանը: Ֆա­շիս­տա­կան և նա­ցիս­տա­կան գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյուն­նե­րը (իտա­լա­կան ֆա­շիզ­մը Իտա­լի­ա­յում՝ Բե­նի­տո Մու­սո­լի­նիի, գեր­մա­նա­կան նա­ցիզ­մը Գեր­ մա­նի­ա­յում՝ Ադոլֆ Հիտ­լե­րի իշ­խա­նու­թյան տա­րի­նե­րին, ինչ­պես նաև հա­ ման­ման գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյուն­ներն «Առանց­քի» ար­բա­նյակ–պե­տու­թյուն­ նե­րում) ի հայտ են եկել եր­կու աշ­խար­հա­մար­տե­րի միջև ըն­կած ժա­մա­նա­ կա­հատ­վա­ծում: Երկ­րորդ աշ­խար­հա­մար­տից և հատ­կա­պես Սա­ռը պա­տե­րազ­մից հե­տո այդ գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյուն­նե­րի «թար­մաց­ված» տար­բե­րակ­նե­րը (նոր ֆա­շիզ­ մը և նոր նա­ցիզ­մը) տա­րած­վե­ցին ողջ աշ­խար­հում, այդ թվում՝ հաղ­թա­նա­կած հա­կա­ հիտ­լե­րյան կոա­լի­ցի­այի երկր­նե­րում: Ժա­մա­նա­կա­կից նոր նա­ցիզ­մը նե­րա­ռում է նա­ցիս­տա­կան գա­ղա­փա­րա­խո­ սու­թյան մի շարք առանց­քային դրույթ­ներ (օրի­նակ՝ ռա­սիզ­մը, էյբ­լիզ­մը, այ­ լա­տյա­ցու­թյու­նը, ազ­գայ­նա­մո­լու­թյու­նը, հա­կահ­րե­ա­կա­նու­թյու­նը, Հիտ­լե­րի մե­ծա­րու­մը), ան­գամ կի­րա­ռում նա­ցիս­տա­կան խորհր­դա­նիշ­եր (օրի­նակ՝ «Զիգ հա՛յլ» վան­կար­կու­մը և նա­ցիս­տա­կան ող­ջու­նաձևը, «Ռա­հո­վա» (ռա­սա­յա­կան սրբա­զան պա­տե­րազմ) հա­պա­վու­մը, կել­տա­կան խա­չը, հիտ­լե­րյան ստան­դար­տով կեռ­խա­չը և այլն): Այ­դու­հան­դերձ, նոր նա­ցիզ­մը որո­շա­կի­ո­րեն տար­բեր­վում է «ավան­ դա­կան» նա­ցիզ­մից: Օրի­նակ՝ նոր նա­ցիզմն այլևս բա­ցա­ռա­պես «գեր­մա­նա­կան» երևույթ չէ, այլ ունի ավե­լի լայն ընդ­գր­կում՝ հան­դի­պե­լով ան­գամ «սպի­տակ ռա­սային» չպատ­կա­նող ժո­ղո­վուրդ­նե­րի մեջ (օրի­նակ՝ Թուր­քի­ա­յում, Մոն­ղո­լի­ա­յում): Եթե նա­ցիզ­ մի գլխա­վոր թի­րա­խը հրե­ա­ներն էին, ապա նոր նա­ցիստ­նե­րը թի­րա­խա­վո­րում են 47  ՀԱՍԱՐԱԿԱԳԻՏՈՒ ԹՅՈՒՆ– 10 ընդ­հան­րա­պես ներ­գաղ­թյալ­նե­րին, նախ և առաջ՝ մու­սուլ­մա­նա­կան երկր­ներից: ԻՐԱՎԻՃԱԿ Երկ­րորդ աշ­խար­հա­մար­տից հե­տո որոշ երկր­նե­րում նա­ցիս­տա­կան կու­սակ­ցու­ թյուն­ներն օրենսդ­րո­րեն ար­գել­վե­ցին՝ հիմք ըն­դու­նե­լով դրանց մի շարք գա­ղա­փա­ րա­խո­սա­կան հիմ­նադ­րույթներ: ՔՆՆԱՐԿՈՒՄ 3. Հա­մադ­րե­լով նա­ցիզ­մի և նոր նա­ցիզ­մի մա­սին վե­րո­շա­րադ­րյա­լը ՀՀ Սահ­մա­ նադ­րու­թյան 29–րդ, 77–րդ հոդ­ված­նե­րի դրույթ­նե­րի հետ՝ նշե՛ք, թե սահ­մա­նա­ դրա­կան որ պա­հանջ­նե­րը կա­րող են հիմք ըն­դուն­վել նա­ցիս­տա­կան գա­ղա­ փա­րա­խո­սու­թյու­նը տա­րա­ծող ան­ձանց և կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի գոր­ծու­նե­ ու­թյունն ար­գե­լե­լու համար: 4. Ձեր կար­ծի­քով այդ ար­գել­քը կա­րե­լի՞ է հա­մա­րել գա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան բազ­ մա­կար­ծու­թյան սահ­մա­նա­փա­կում և ին­չո՞ւ: Անար­խիզ­մի (հու­նա­րեն՝ անիշ­խա­նականու­թյուն) գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյամբ պե­տա­կան իշ­խա­նու­թյու­նը բռնու­թյան և հար­կադ­րան­քի ձև է, որը պետք է վե­րաց­վի: Պետք է վե­րաց­վեն նաև դա­սա­կար­գերն ու սո­ցի­ա­լա­կան աս­տի­ ճա­նա­կար­գու­թյուն­նե­րը: Այդ ամե­նը պետք է փո­խա­րին­վի ազատ ան­հատ­ նե­րով կամ մարդ­կանց փոքր ըն­կե­րակ­ցու­թյուն­նե­րով, իսկ պե­տու­թյան գոր­ծա­ռույթ­նե­ րը՝ տար­բեր հար­ցե­րի լուծ­ման հա­մար այդ ան­հատ­նե­րի ու փոքր խմբե­րի հա­մա­գոր­ ծակ­ցու­թյամբ ու ապ­րան­քա­փո­խա­նա­կու­թյամբ: Անար­խիզ­մի ներ­սում ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում զար­գա­ցել են հա­կա­դիր սկզբունք­ ներ որ­դեգ­րած մի քա­նի ուղ­ղու­թյուն­ներ, որոն­ցից առա­վել ազ­դե­ցիկ­ներն են ան­հա­ տա­պաշ­տա­կան անար­խիզ­մը և սո­ցի­ա­լա­կան անար­խիզ­մը: Ան­հա­տա­պաշ­տա­կան անար­խիզ­մի առանց­քային գա­ղա­փար­ներն են ան­հա­տի իրա­վունք­նե­րը և մաս­նա­ վոր սե­փա­կա­նու­թյու­նը: Սա­կայն անար­խիս­տա­կան հո­սանք­նե­րի մեծ մա­սը նա­խա­ պատ­վու­թյու­նը տա­լիս է այն­պի­սի գա­ղա­փար­նե­րի, ինչ­պի­սիք են հա­մայն­քը, հա­մա­ գոր­ծակ­ցու­թյու­նը, հա­վա­սա­րու­թյու­նը և ընդ­հա­նուր սե­փա­կա­նու­թյու­նը: Հենց դրանք են ըն­կած սո­ցի­ա­լա­կան անար­խիզ­մի հիմ­քում: Ժա­մա­նա­կա­կից անար­խիս­տա­կան շար­ժում­նե­րին բնո­րոշ են նաև հա­կա­պա­տե­ րազ­մա­կան, հա­կա­ֆա­շիս­տա­կան, հա­կա­նա­ցիս­տա­կան և հա­կա­կա­պի­տա­լիս­տա­կան հա­յացք­նե­րը: Նրանց հա­ճախ կա­րե­լի է հան­դի­պել նաև հա­մաշ­խար­հային նշա­նա­կու­ թյուն ունե­ցող տնտե­սա­կան (օրի­նակ՝ Առևտ­րի հա­մաշ­խար­հային կազ­մա­կեր­պու­թյան) և քա­ղա­քա­կան (օրի­նակ՝ Մեծ ութ­նյա­կի) գա­գա­թա­ժո­ղով­նե­րի դեմ անց­կաց­վող բո­ղո­ քի զանգ­վա­ծային ակ­ցի­ա­նե­րում: 48  Քաղ աքական գաղ ափարախոսություններ Քա­ղա­քա­կան գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյուն­նե­րի ժա­մա­նա­կա­կից ներ­կապ­նա­ կում կան նաև «նոր» հո­սանք­ներ, ինչ­պի­սիք են, օրի­նակ, ֆե­մի­նիզ­մը և «կա­ նաչ քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը»: Թեև սե­ռե­րի իրա­վա­հա­վա­սա­րու­թյան գա­ղա­ փա­րը նկատելի էր անգամ անտիկ շրջանում, ֆե­մի­նիզ­մի գա­ղա­փա­րա­կան ար­մատ­ներն առա­վել ակն­հայտ են Վե­րածնն­դի և Լու­սա­վո­րու­թյան ժա­մա­նա­կաշր­ ջան­նե­րում: Ար­դեն 19–րդ դա­րում տար­բեր երկր­նե­րում ձևա­վոր­ված ֆե­մի­նիս­տա­կան խմբե­րի պա­հանջ­նե­րը սկսե­ցին մի­ա­վոր­վել գա­ղա­փա­րա­քա­ղա­քա­կան մի­աս­նա­կան շարժ­ման մեջ: Ժա­մա­նա­կա­կից ֆե­մի­նիզ­մը գա­ղա­փա­րա­քա­ղա­քա­կան հո­սանք­նե­րի հա­մա­խումբ է, որի գլխա­վոր նպա­տա­կը կա­նանց սո­ցի­ա­լա­կան, տնտե­սա­կան և քա­ ղա­քա­կան իրա­վունք­նե­րի պաշտ­պա­նու­թյունն է, սե­ռե­րի հա­վա­սա­րու­թյան ամ­րագ­րու­ մը հա­սա­րա­կա­կան կյան­քում: Գործ­նա­կա­նում ֆե­մի­նիզ­մը մի­ա­տարր գա­ղա­փա­րա­ խո­սու­թյուն չէ, և դրա­նում այ­սօր առանձ­նա­նում են, օրի­նակ, ազա­տա­կան, մարք­սիս­ տա­կան–սո­ցի­ա­լիս­տա­կան, ար­մա­տա­կան հո­սանք­նե­րը, որոն­ցից յու­րա­քան­չյու­րը, պահ­պա­նե­լով սե­ռե­րի հա­վա­սա­րու­թյան գա­ղա­փա­րա­կան ընդ­հա­նուր հիմ­նադ­րույթ­ նե­րին հա­վա­տար­մու­թյու­նը, հան­րային տար­բեր խնդիր­նե­րի լուծ­ման հար­ցե­րում հա­ րում է գա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան տար­բեր հա­մա­կար­գե­րի (օրի­նակ՝ ազա­տա­կա­նու­թյա­ նը կամ սո­ցի­ա­լիզ­մին): «Կա­նաչ քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը» (էկո­քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն) գա­ղա­փա­րա­ քա­ղա­քա­կան շար­ժում է, որի ան­կյու­նա­քա­րը բնա­պահ­պա­նա­կան խնդիր­ ներն են՝ մարդ–բնու­թյուն, հա­սա­րա­կու­թյուն–բնու­թյուն ներ­դաշ­նակ հա­մա­ կե­ցու­թյան ու կա­յուն զար­գաց­ման հար­ցե­րը: Ի տար­բե­րու­թյուն մար­դա­կենտ­ րոն աշ­խար­հա­յաց­քի վրա կա­ռուց­ված մյուս գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյուն­նե­րի՝ «կա­նաչ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան» աշ­խար­հա­յաց­քը բնա­կենտ­րոն է, որ­տեղ մար­դը բնու­թյան մա­ սե­րից մի­այն մեկն է: Ժա­մա­նա­կա­կից էկո­քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը ներ­կա­յա­նում է և՛ որ­ պես գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյուն ու քա­ղա­քա­կան շար­ժում, և՛ որ­պես քա­ղա­քա­ցի­ա­կան ակ­տի­վիզմ ու սո­ցի­ա­լա­կան շար­ժում: Դրա գա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան հե­նա­սյու­ներն են շրջա­կա մի­ջա­վայ­րի պաշտ­պա­նու­թյու­նը, ոչ բռնու­թյու­նը, սո­ցի­ա­լա­կան ար­դա­րու­թյու­ նը և մաս­նակ­ցային ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյու­նը: Այ­դու­հան­դերձ, ինչ­պես ֆե­մի­նիզ­մը, «կա­ նաչ քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը» ևս, լի­նե­լով գե­րա­զան­ցա­պես ձա­խա­կան գա­ղա­փա­րա­խո­ սու­թյուն, ներ­թա­փան­ցել է նաև քա­ղա­քա­կան սպեկտ­րի աջ թև (օրի­նակ՝ կա­նաչ պահ­ պա­նո­ղա­կա­նու­թյու­նը և բնա­պահ­պա­նա­կան կա­պի­տա­լիզ­մը): Հատ­կան­շա­կան է նաև, որ, սկզբնա­վոր­վե­լով որ­պես ակ­տի­վիզմ ու շար­ժում, 1970–ական թթ. սկսած՝ «կա­նաչ» գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյան հի­ման վրա աշ­խար­հով մեկ հայտն­վե­ցին նաև քա­ղա­քա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյուններ: 49