Epitel Dokular (PDF)

EPİTEL DOKU Dr. Öğr. Üyesi Burcu BİLTEKİN İstanbul Atlas Üniversitesi Tıp Fakültesi Histoloji Embriyoloji Anabilim Dalı Belli bir görev yapmak üzere bir araya gelmiş aynı yapı ve şekildeki hücre topluluklarına DOKU, Dokuları araştıran bilim dalına HİSTOLOJİ denir. Dokular, mikroskop ile kolayca tanı...

EPİTEL DOKU Dr. Öğr. Üyesi Burcu BİLTEKİN İstanbul Atlas Üniversitesi Tıp Fakültesi Histoloji Embriyoloji Anabilim Dalı Belli bir görev yapmak üzere bir araya gelmiş aynı yapı ve şekildeki hücre topluluklarına DOKU, Dokuları araştıran bilim dalına HİSTOLOJİ denir. Dokular, mikroskop ile kolayca tanınabilecek şekil, büyüklük ve dizilimdeki hücrelerden oluşur. Hücrelerin birlik oluşturabilmeleri için, yapıştırıcı özellikte bir madde ile bir arada tutulmaları gerekir. Bu madde hücreler tarafından yapılır ve hücreler arası boşluklara verilir. Maddenin miktarı az ise, hücreler arası madde (intersellülar substans), - Epitel doku Madde miktarı fazla ise temel madde (fundamental substans) adını alır. - Kıkırdak, kemik doku Dokular; Morfolojik yapı ve görevlerine göre dört gruba ayrılır; 1. Epitel Doku 2. Bağ Doku 3. Kas Doku 4. Sinir Doku Epithelium (epitel dokusu), Epi: yüzeysel, Thelos: örtü sözcüklerinden oluşmuştur. Epitel dokuda hücreler sayıca çok ve sıkı yerleşimlidir (yalnız hücrelerden oluşan bir dokudur). Hücreler arasında çok az ara madde bulunur. Epitel dokusu, Vücudun dış yüzeyini, dış ortamla ilişkisi bulunan organların boşluklarını örter, Damarların iç yüzeylerini döşer. Salgı bezlerinin oluşumuna katılır, bezlerin salgı yapan son kısımlarını oluşturur. Kan damarı içermez. Derinin epidermisi, Mide ve barsak kanalının mukoza epiteli, Ürogenital sistemdeki idrar yollarını ve genital organların iç yüzeyini döşeyen epitel, Periton, plevra, perikard gibi seroz boşlukları döşeyen epitel. Epitel Doku Genel Özellikleri; 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Her 3 embriyonik germ tabakasından da köken alırlar. Hücreler polarita gösterirler. Oldukça az intersellüler madde içerirler Hücreler birbirine yakın yerleşmiştir. Hürelerarası bağlantı oluşturma yeteneğine sahiptir. Hücreler daima bir bazal membrana oturur. Damar içermez. Mitotik olarak aktif hücrelerdir (rejenerasyon kapasitesi yüksek). Deri, ağız, burun, anüs, kornea ve lensin epiteli, diş minesi, iç kulak ve hipofiz ön lobu ektoderm kökenlidir. Karaciğer ve pankreasın epitel dokusu, bağırsak epiteli, solunum sisteminin epiteli, östaki borusu ve kavum timpani epiteli endoderm kökenlidir. Damarların içerisini örten epitel, böbrek ve gonadların epiteli, böbreküstü bezinin korteksi ve idrar süzen borucuklar mezoderm kökenlidir. Epiteloid hücreler Dokuda serbest hücre yüzeyine sahip değildir. Bazal membrana otururlar ve yakın yerleşimlidirler. Bu hücreler bağ dokusu içerisinde bulunan farklılaşmamış progenitör mezenşimal hücrelerden köken alırlar. Epiteloid organizasyon endokrin bezlere benzerler. - Testis Leydig hücreleri, - Ovaryum lutein hücreleri, - Böbrek üstü bezi ve adenohipofiz bezi hücreleri, - Timustaki epiteliyoretiküler hücreler - Epitel kökenli tümör hücreleri, Epitel dokunun görevleri: Sekresyon- mide epiteli ve gastrik bezler Absorpsiyon- bağırsak ve böbrek epiteli Taşıma- hareketli sil Koruma- deri ve idrar kesesi epiteli Reseptör- tat ve koku Filtrasyon Diffüzyon Bariyer Hücresel polarite: Epitel hücreleri farklı yüzeylerinde farklı polarite gösterirler. Polarite çeşitli organlarda spesifik fonksiyonlar için gereklidir. Epitel hücreleri 3 farklı polarite bölgesine sahiptir, 1- apikal bölge 2- lateral bölge 3- bazal bölge Bu bölgelerin her birinin ayrı fiziki, biyolojik ve biyokimyasal özellikleri vardır. Epitel hücre apikal yüzey modifikasyonları ve farklılaşmaları: Bu yüzey genellikle boşluklu organların lümenine bakar ve özel fonksiyonlara sahiptir. Apikal yüzey farklılaşmaları; - Mikrovillus - Sterosilya veya sterovilli - Silya Mikrovilli (tekil, mikrovillus) Mikrovilli hücrenin apikal yüzeyindeki parmak benzeri sitoplazmik çıkıntılardır. Bazı hücrelerde, mikrovilli kısa, düzensiz, kabarcık benzeri çıkıntılar şeklindedir. Bazı hücrelerde ise uzun, sıkı paketlenmiş, tek tip çıkıntılar şeklindedir ve serbest hücre yüzeyini oldukça genişletirler. Mikrovilli sayısı hücreden hücreye o hücrenin fonksiyonuna göre farklılık gösterir. Mikrovilli sayısındaki artış hücrenin absorbtif kapasitesini artırır. Apikal Yüzey Farklılaşmaları – 1 Microvilli – “brush border” or “striated border” G G: goblet cell G Stereosilya (stereovilli) Stereosilya (tekil, stereocilium), apikal hücre yüzeyindeki uzun ve dallanmış parmaksı çıkıntılardır. Mikrovillus gibi stereosilya da merkezinde aktin filamenti içerir. Stereosilya aksonem içermez. Sterosilya epididim ve ductus deferens de bulunur. Kulaktaki duyu hücrelerinde yer alan stereosilyalar erkek genital sisteminde bulunan stereosilyalara yapısal olarak benzer ancak Ezrin ve α Aktinin proteinlerini içermez. Bu bölgedeki fonksiyonları emilimden farklı olarak duyu reseptörü şeklinde işlev yapmaktır. Silya Titrek tüyler olarak da adlandırılır. Mikrovilluslara benzerler ancak daha kalındırlar. Solunum yolları ve ovidukt epitelinde bulunur. 3 tip silya vardır (tekil, cilium) 1. Hareketli silya 2. Primer silya Hareketsiz tek bir sil, fonksiyonları; kemosensör, osmosensör ve mekanosensör. 3. Nodal silya Embriyonik dönemde bilaminar embriyonik diskte bulunur. Apikal Yüzey Farklılaşmaları -2 Cilia core of microtubules in 9+2 arrangement (axoneme) cilia Goblet cells Basal bodies Respiratory epithelium Hareketli sil (Motile cilia) Fonksiyonu epitel yüzeyindeki sıvı ve partiküllerin taşınmasını düzenlemektir. Silya aksonem içerir. Bu düzenlenme 9 + 2 mikrotübüler çift şeklindedir. Trake ve uterin tüplerin epitel yüzeyinde sil bulunur. Silier aktivite solunum sisteminde bölgesel savunma için ve döllenmiş yumurtanın uterus boşluğuna iletilmesi gibi olayların gerçekleşmesinde oldukça önemlidir. Primer (non-motile) sil Tek bir sil bulunur ve hareketsizdir. Hareketi sağlayan mikrotübül-bağımlı motor proteinler yoktur. Mikrotübül düzenlenmesi 9+0 şeklindedir. Nadir görülen resesif bir hastalık; ciliopathies, silin yapısal veya fonksiyonel olarak anormalliğidir. Nodal sil; Erken embriyonik gelişim sırasında, nodal sil 9+2 mikrotübül düzenlenmesi içerir. İç organların sağ-sol asimetrisinin belirlenmesinde önemlidir. Bu sil motor proteinleri yapısında bulundurur ve (dynein ve kinesin) dönme hareketleri yapabilir. Nodal sil yoksa veya hareketsizse, nodal akım gerçekleşmez. Bu şekilde primer silier diskinezi oluşur ve kalp ve iç organların yerinde değişim görülür. EPİTEL DOKU SINIFLANDIRMASI HÜCRE SAYISINA GÖRE TEK KATLI EPİTEL ÇOK KATLI EPİTEL HÜCRE ŞEKLİNE GÖRE YASSI EPİTEL KÜBİK EPİTEL PRİZMATİK EPİTEL HÜCRE FONKSİYONUNA GÖRE ÖRTÜ EPİTELİ BEZ EPİTELİ DUYU EPİTELİ KASSAL EPİTEL ÖRTÜ EPİTELİ SINIFLAMASI Hücre tabakası sayısı Tek katlı = bir hücre tabakası Çok katlı = >2 hücre tabakası Apical surface Lateral surface Basement membrane Basal surface Simple epithelium Apical surface Lateral surface Basement membrane Basal surface Stratified epithelium ÖRTÜ EPİTELİ SINIFLAMASI Hücre şekli Yassı = pulsu, kısa Kübik = basit kübik veya yuvarlak Prizmatik = uzun ve ince (sütun benzeri) Kısa ve pulsu (yassı hücre), Eşit en ve boyda (kübik hücre), Eni dar uzun (prizmatik hücre). Nukleus Yassı hücre Nukleus Kübik hücre Nukleus Prizmatik hücre Tek Katlı Yassı Epitel Tek tabakalı yassı hücre ve disk şeklinde çekirdek Çekirdek içeren orta kısımları lümene doğru hafif kabarıktır. Oldukça ince ve duyarlı, kolay hasarlanabilir. Fonksiyonu: - Vücut boşluklarının kayganlaştırılması, - İç organların hareketini sağlama, - Bariyer oluşturma Özel tipleri Endotel - Kan ve lenf damarlarını döşeyen epitel Mezotel - Periton, plevra, perikard gibi vücut boşluklarını sınırlayan epitel Renal korpuskül Akciğer alveolleri Kalp, kan ve lenf damarları Seroza Tek Katlı Kübik Epitel Eni boyuna eşit ve geniş yuvarlak merkezi yerleşimli çekirdek Fonksiyonu: - Sekresyon ve absorbsiyon Böbrek tübülleri Küçük bezlerin salgı kısmı Ovaryum ve tiroid bezi folikülleri Tek Katlı Prizmatik Epitel Sütun şeklinde eni dar uzun hücreler ve oval çekirdek Apikal yüzeyde silya bulunabilir. Goblet hücresi içerebilir. Fonksiyonu: - Absorbsiyon, mukus sekresyonu Silli olmayan tip Sindirim kanalı Safra kesesi Bazı bezlerin kanalları Silli tip Küçük bronşlar Tuba uterina Ovaryum Yalancı Çok Katlı Prizmatik Epitel Bütün hücreler bazal membrana oturmuşlardır. Apikal yüzeye yalnızca uzun hücreler ulaşır. Goblet hücreleri ve sil içerebilir. Çekirdekler, hücreler içinde değişen yüksekliklerde bulunur. - Yanlış tabakalaşma izlenimi verir. Fonksiyonu: - Mukus salgılanması; siller tarafından mukusun itilmesi Silsiz olan tip Erkek üreme sistemindeki kanallar Büyük bezlerin kanalları Silli tip Trake ve üst solunum yolunun çoğunda Çok Katlı Yassı Epitel Vücudun esas koruyucu epitelini oluşturur. Dokuyu oluşturan hücreler üst üste katmanlar halindedir. Hücrelerin sadece en alt sırada olanları bazal membran üzerine oturmuştur. İlk sırayı oluşturan hücreler prizmatik veya kübiktirler. Prizmatik hücre katmanı ile üzerindeki katmana germinative tabaka adı verilir. Çok Katlı Yassı Epitel Özelleşmiş tipleri: Keratinize – koruyucu protein olan keratin içerir. Yüzeyel hücreler ölüdür ve keratinle doludur. Non-keratinize – vücut açıklıklarında nemli bir örtü oluşturur. Fonksiyonu: - Aşınmaya maruz kalan alanlarda alttaki dokuları korur Keratinize – Epidermisi oluşturur Non-keratinize – Özofagus, ağız mukozası, gözde kornea ön yüzünde ve vaginada Çok Katlı yassı keratinsiz (solda) ve çok katlı yassı keratinli (sağda) epitel 1.Bazal Lamina 2. Keratin kabakası 3.Bazal hücreler, kök hücreler 2 Epidermis 3 1 Dermis Kornea epiteli 1 1.Tek katlı yassı epitel (solda) 2.Çok katlı yassı keratinsiz epitel (sağda) 3. Bağ Doku 2 3 Bilir A Çok Katlı Kübik Epitel Vücutta çok az yerde bulunur. Birkaç sıra kübik hücreden oluşur. Fetüs epitelinde, erkek seminifer tübüllerinde Bazı ter ve tükrük bezlerinin boşaldığı alanlarda Meme bezlerinin genişleyen kanallarında Ovaryum folikülünde Çok tabakalı kübik epitel (Ovaryum folikülü) Kanal lümeni Çok Katlı Prizmatik Epitel Yüzeyde lümene bakan hücreler alçak prizmatiktir ve iki sıralı dizilerden oluşur. Büyük bezlerin ana akıtıcı kanalları ve ter bezlerinin akıtıcı kanallarında bulunur. Çok tabakalı prizmatik epitel, Parotis Bezi (H&E) Çok tabakalı silindirik epitel Bağ dokusu Değişken Epitel Bazal hücreler genellikle kübik veya prizmatiktir. Yüzeyel hücreler kubbe şeklinde veya yassıdır. Fonksiyonu: - İdrar kesesini uzatır ve genişlemesine izin verir. Üreterleri, idrar kesesini ve üretranın bir kısmını örter. Değişken epitel Üreter (H&E) BEZ EPİTELİ Glandular doku = Bez epiteli Pek çok maddenin yanı sıra ter, tükürük, anne sütü, sindirim enzimleri ve hormonlar gibi farklı salgı ürünlerinin üretimi ve salınmasıyla ilgili bir epitel doku tipidir. Epitel bezlerinin gelişimi Bezlerin çoğu, alttaki bağ dokusuna doğru uzanan epitel tabakasının aşağıya büyümesi şeklinde gelişir. Ekzokrin bezler salgı ürününü dışarıya taşıyan bir boşaltım kanalıyla epitel yüzeyine bağlı kalır. Endokrin bezlerde boşaltım kanalı sistemi yoktur. Ürünlerini hedef hücrelerine ulaştırmak için kan dolaşımına salgılarlar. Endokrin bezlerin ürünlerine hormon denir ve ürünleri doğrudan kan dolaşımına salınır. Endokrin bezler pencereli kılcal damarlarla çevrilidir ve genellikle sentezledikleri salgıları depolarlar, kimyasal veya elektriksel sinyallerle uyarıldıktan sonra serbest bırakırlar. Ekzokrin bezleri, salgı kısmındaki hücre sayısına göre tek hücreli veya çok hücreli olarak sınıflandırılır. Goblet hücresi, diğer prizmatik hücreler arasında konumlanmış mukus salgılayan bir hücre olarak yerleşim göstermiştir. Goblet hücresi: Tek hücreli bez. A absorptive cell BB brush border G Golgi apparatus GC goblet cell M mitochondrion Mu mucigen granules Mv microvilli N nucleus rER rough endoplasmic reticulum Bir ekzokrin bezin salgılama mekanizmaları Sitoplazma kaybı yoktur. Çok az bir sitoplazma kaybı olabilir. Hücrenin tamamı veya çoğu kanala salgılanır. merocrine -secretory granules are formed inside the cytoplasm, and leave the cell with exocytosis, pancreas, salivary glands, lacimal gland, sweat glands apocrine holocrine Apical part of the The whole cell cytoplasm with a part of degenerates, dies the cell-membrane and forms the leaves the surface secretum Mammary glands sebaceaous gland Bir ekzokrin bezin iki bileşeni vardır: 1. Salgı bölümü 2. Boşaltım kanalı Dallanmış (bileşik) bir bezin bileşenleri; Dallanmış veya bileşik bir ekzokrin bez, parankima denilen işlevsel epitel bileşenlerinden (salgı asini ve kanalları) ve stroma denen, kan damarı ile lenfatik damarlar ve sinirleri içeren destekleyici bağ dokusundan oluşur. Dallanmış bir ekzokrin bez, dışarıdan bir bağ dokusu kapsülü ile çevrilidir. Septa veya trabeküller kapsülden bezin iç kısmına doğru uzanır ve bezi birkaç loba böler. İki lob arasında büyük interlobar septa bulunur. İnterlobüler septa, lobu lobül denen daha küçük bölmelere ayırır. Lobüller, bir dizi salgılayıcı birimden (acini) ve interkalat kanallar ile çizgili kanallardan oluşur. Bir salgı birimi Acini olarak adlandırılır. Asini basit bir küboidal - prizmatik epitel ile kaplıdır. Asinüsleri drene eden interkalat kanallar küçük bağ dokusu ile çevrilidir. İnterlobüler kanalların epiteli, yalancı çok katlı prizmatik tiptedir. Lobar kanallar çok katlı prizmatik epitel ile kaplanmıştır. Ekzokrin bir bezin genel yapısı Çok hücreli bezler birden fazla hücreden oluşur. Salgı hücrelerinin (parankimi) dizilişine ve kanal elemanlarının dallanmasına göre sınıflandırılabilir. Kanal dallanmamışsa, bez basit olarak adlandırılır; kanal dallanmışsa bileşik olarak adlandırılır. Salgı kısmı bir tüp şeklinde ise, bez tübüler şekildedir; bir şişe şeklinde ise, bez alveolar (asiner); tüp kese benzeri bir dilatasyonla bitiyorsa, bez tubuloalveolerdir. Çok hücreli ekzokrin bezlerin sınıflandırılmasının şematik diyagramı. Yeşil renk- salgı bölümünü Lavanta rengi- bezin kanal kısmını gösterir. Bir ekzokrin bezin salgısının bileşimi Salgı bileşimine bağlı olarak, ekzokrin bez sınıflandırılması: 1. Müköz bezler; salgısı glikoproteinler ve su açısından zengindir. Lümen geniştir. Sublingual bezler 2. Seröz bezler; proteinler ve su ile zenginleştirilmiş salgıya sahiptir. Lümen dardır. Parotis bezi ve ekzokrin pankreas 3. Mikst bez; müköz ve seröz hücreleri içeren karışık bezler. Submandibular bez Kassal epitel (myoepitel): Ekzokrin bezlerin bir kısmı (süt bezleri, ter bezleri, tükrük bezleri) asinuslarında bez epitel hücrelerinin bazal yüzleri ile bazal membran arasında özel bir hücre taşır. Bu hücre myoepitel hücresidir. Hücrenin sitoplazmik çıkıntıları vardır. Bu uzantılar bez hücresini bir sepet gibi sarar. Bu hücreler sitoplazmalarında bulunan myofibriller nedeniyle kasılma özelliği olan hücrelerdir. TEŞEKKÜR EDERİM …