Wprowadzenie do Psychologii Osobowości PDF

**WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII OSOBOWOŚCI** Każdy człowiek jest teoretykiem osobowości, bo [wszyscy mamy skłonności do uogólniania, budowania koncepcji, kategoryzowania. ] Wiedzę potoczną na temat osobowości to inaczej **zbiór informacji uzyskanych dzięki doświadczeniu życiowemu** danego człowieka...

**WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII OSOBOWOŚCI** Każdy człowiek jest teoretykiem osobowości, bo [wszyscy mamy skłonności do uogólniania, budowania koncepcji, kategoryzowania. ] Wiedzę potoczną na temat osobowości to inaczej **zbiór informacji uzyskanych dzięki doświadczeniu życiowemu** danego człowieka (albo innych ludzi). To rodzaj wiedzy oparty na zdrowym rozsądku, intuicji, stereotypach i w innych **sposobów poznania pozanaukowego**. Wiedza potoczna jest mało precyzyjna, ogólna i ma obniżoną moc przewidywania zjawisk. *Wiedza potoczna: ograniczona z powodu tego, gdzie np. się urodziliśmy i w jaki sposób zostaliśmy wychowani (wiedza ludowa, przekazywana z pokolenia na pokolenie). Ryzyko stereotypowania. Zaleta: pozwala nam szybko ocenić jak dana osoba może się zachować. Wada: możemy mieć mylne wyobrażenia na temat jakieś grupy ludzi np. „muzułmanie"* **Psychologia osobowości zajmuje się (ogólnie) ludzką naturą oraz różnicami indywidualnymi.** Bada to, jak ludzie różnią się i w jaki sposób te różnice wiążą się z całościowym funkcjonowaniem tych osób; bada same procesy psychologiczne jak i relacje między nimi. *Powstała jako nauka empiryczna w latach 30 ubiegłego wieku. Łączyła ze sobą Europejska Szkołę Charakteru oraz Amerykańską Szkołę Różnic Indywidualnych.* *Europa - kładzie akcent na niemiecką szkołę -- pomiar i pomiar; badania kwestionariuszowe* *Ameryka - dominuje podejście eksperymentalne.* Psychologia osobowości to nauka o charakterze całościowym i integrującym. Traktuje o **spójności myśli, uczuć i zachowań człowieka, ujawniającej się w różnych sytuacjach i podlegającej określonym zmianom na przestrzeni czasu.** Przedmiotem nauki o osobowości jest jednostka ludzka, jako fenomen integracji i koordynacji wszelkiego rodzaju procesów, dyspozycji. **Psychologia osobowości zajmuje się funkcjonowaniem człowieka całościowo** (np. sposób przestrzegania świata, wewnętrzne motywacje, kontakty międzyludzkie itp.) *„osobowość to **dynamiczna organizacja** wewnątrz jednostki tych **psychofizycznych** **systemów** które **determinują** unikalne **przystosowanie** do środowiska" G. Allport* *„osobowość to złożona całość myśli, emocji i zachowań, nadająca kierunek i wzorzec (spójność) życiu człowieka. Podobnie jak ciało, osobowość składa się zarówno ze struktur, jak i procesów, i odzwierciedla działanie tyleż natury (geny), co środowiska. Pojęcie osobowości obejmuje również aspekt czasowy..." Lawrence A. Pervin* **Osobowość** to charakterystyki osoby, które wyjaśniają **spójny wzorzec, uczuć, myślenia i zachowania.** Kluczowe fakty o osobowości: - Organizacja wewnątrz jednostki - Niepowtarzalność człowieka - Możliwość porównań między ludźmi - Wspólne/ podobne vs unikatowe **TEORIE OSOBOWOŚCI** **KRYTERIA OCENY** 1. Szeroki zakres stosowalności i wierności: teoria ma wyjaśniać szeroki zakres zjawiska, a jednocześnie wyjaśnienia te ma cechować wierność (mają być one jasne i precyzyjne, a nie ogólne) 2. Prostota i oszczędność: teoria powinna wyjaśniać zjawiska w ekonomiczny i wewnętrznie spójny sposób, jednak nie abstrakcyjny ani upraszczający 3. Znaczenie dla badań oraz użyteczność: prowadzić do sformułowania wielu nowych hipotez; wiedza powinna służyć interpretacji różnych zjawisk; otwarta na możliwość falsyfikacji hipotez OSOBOWOŚĆ. Jak poznawać? Jak badać? - Testy psychologiczne (*najbardziej rozpowszechniony wśród psychologii osobowości; kwestionariusz; zawierają zdania, stwierdzenia i badający musi się zgodzić albo niezgodzić z danym twierdzeniem* - Próbka zachowania: *kwestionariusz; zawierają zdania, stwierdzenia i badający musi się zgodzić albo nie zgodzić z danym twierdzeniem i to jest próbka zachowania* - Standaryzacja: - Testy muszą być rzetelne i trafnościowe - Wywiad, rozmowa - Obserwacja - Eksperyment - Wytwory działania Tradycje badawcze w psychologii osobowości - Badania kliniczne i studium przypadku - Podejście charakterystyczne dla **psychoanalizy** - Stosowane są tutaj głównie **techniki swobodne, jakościowe**, np. testy projekcyjne, analiza swobodnych skojarzeń, marzeń sennych itp. - Zalety: dogłębna analiza; szukanie źródła problemu (np. lęku); wykroczenie poza opis, również próba wyjaśnienia; próba uchwycenia indywidualności - Wady: czasochłonność; subiektywizm; brak intersubiektywnej sprawdzalności - Badania korelacyjne i kwestionariuszowe - Wykorzystanie wskaźników statystycznych w celu stwierdzenia związków (korelacji) między np. cechami - Dążenie do wykazania relacji między konstruktami osobowościowymi - **Nacisk na różnice indywidualne w zakresie cech osobowości** - **Najważniejszy jest pomiar**! - Zalety: możliwość badania wielu zmiennych jednocześnie; łatwość w badaniu dużej grupy osób - Wady: brak możliwości wnioskowania przyczynowo skutkowego; możliwość mówienia wyłącznie o związkach pomiędzy zmiennymi - Badania laboratoryjne i eksperymentalne - Systematyczne manipulowanie zmiennymi w celu wykrycia związków przyczynowych między zjawiskami - Podejście charakterystyczne dla **behawioryzmu**. - Zalety: wartościowe w kontekście naukowym; obiektywizm; możliwość kontroli zmiennych, również zmiennych zakłócających; **możliwość określenia relacji przyczynowo skutkowych** - Wady: sztuczność sytuacji; w rzeczywistości działa wiele zmiennych, nad którymi nie mamy kontroli; mała użyteczność w badaniach osobowości **Czym jest CECHA?** Cecha osobowości może być zdefiniowana jako „dyspozycja, obejmująca nie tylko obserwowalne zachowanie, ale także uczucia, myśli i motywy, dzięki czemu ujawnia się w formie **spójnych wzorców funkcjonowania w różnorodnych sytuacjach**". Cecha to pewna tendencja do zachowania się w określony sposób w pewnego rodzaju sytuacjach. *Nie da się zaobserwować w sposób oczywisty.* **Podejście dyspozycyjne** -- cechy istnieją realnie w podmiocie i są podstawową przyczyną zmienności zachowań, posiadają genetyczne i psychofizyczne podstawy. Cechy nie stanowią podstawowej determinanty zachowania, ale są dyspozycjami, które w połączeniu z sytuacją aktywizują specyficzne zachowania. **Przedstawiciel**: Allport *Uważał że nie możemy wyciągnąć jakieś cechy, ale te cechy nadal istnieją realnie, zlokalizowane wewnątrz człowieka i dlatego zmieniamy zachowania.* **Podejście deskryptywne** Cechy można ująć jako: - **Behawioralne dyspozycje** -- pewna tendencja do działania, myślenia i odczuwania w pewien sposób, który jest powiązany z zewnętrznymi czynnikami jak sytuacja czy normy kulturowe - Przedstawiciele: Cattell, Costa, McCrae - **Powtarzalne i względnie trwałe działania**. Podejście koncentruje się na powtarzalności i częstotliwości zachowań. - Przedstawiciele: Buss, Craik - **Cechy jako kategorie lingwistyczne** -- cechy to umowne i fikcyjne twory tworzone na rzecz kategoryzacji i nadania znaczenia różnym zachowaniom, nie istnieją poza umysłem obserwatora. - Przedstawiciel: Mischel *Mischel krytykował teorie cech; zakładał, że zachowanie jest wyłącznie determinowane przez sytuacje w której się znalazł; cechy w różnych sytuacjach nie korelują z faktycznymi zadaniami; zachowanie jest reakcją na sytuacje; **sytuacjonizm**: zachowanie w pełni zależy od sytuacji; jedyną metodą, która pozwala odkryć jaki jest związek pomiędzy sytuacyjnym bodźcem a reakcje na tę sytuacje jest eksperyment.* *Każdy z nas może czuć się inaczej w tej samej sytuacji, mimo iż możemy mieć daną cechę na tym samym poziomie.* ***Interakcjonizm**: zakłada, że zachowanie człowieka tak naprawdę jest interakcją zarówno jeżeli chodzi o względy sytuacyjne jak również interakcją z tym co znajduje się wewnątrz człowieka. Reprezentantem jest Bandura -- dokonywanie zmian 3 procesy nabywanie, generalizacja i stabilizacja. Odnoszą się do teorii społecznego uczenia się, którego bandura jest twórcą. Człowiek jest podmiotem aktywnym, potrafi przewidywać konsekwencji, samoregulacja, samo refleksja.* *Sytuacjonizm czy interakcjonizm nie stanowią alternatywy dla teorii cech, nie stanowią jej zaprzeczenia. Ale zwróciły uwagę, że sytuacja naprawdę ma znaczenie.* **Cecha obecnie** **Cecha**: stabilna i powtarzalna charakterystyka człowieka przejawiająca się w wielu różnych sytuacjach i kontekstach **Stan**: krótkotrwała charakterystyka człowieka, która ujawnia się i może się zmieniać w zależności od konkretnej sytuacji. *Odzwierciedla się tym, że w konkretnych sytuacjach mamy predyspozycje że zachowamy się tak a nie inaczej* **Adaptacja**: pewna charakterystyka człowieka w danym kontekście. *Konteksty mogą się zmieniać w czasie dnia, dłuższe konteksty (np. Miejsce zamieszkania). -- np. zamawianie jedzenia w Polsce w restauracji i rozmawianie z kelnerem bez problemów, a np. zamawianie jedzenia w innym kraju i nagle nie czujesz się komfortowo bo jest inny język i już tego nie robisz* **Główne nurty Teoretyczne** - Psychoanalityczne (Freud, Jung) - Kluczowe pojęcia: nieświadomość, ego, archetyp - Humanistyczne (Rogers, Maslow) - Kluczowe pojęcia: samo aktualizacja, potrzeby - Społeczno poznawcze (Watson, Skinner, Bandura, Rotter, Mischel) - Kluczowe pojęcia: warunkowanie, wzmocnienia, uczenie się **FREUD -- PSYCHOLOGIA ANALITYCZNA** [Różne stany świadomości] - Przedświadomość: obejmuje to co nie jesteśmy aktualnie świadomi, ale bylibyśmy w stanie to przywołać jeśli zaczniemy się nad tym zastanawiać - Świadomość: zawiera wszystko to co można zwerbalizować i logicznie o tym mówić - Nieświadomość: zawiera wszelkie aktywnie wypierane treści, napędowe impulsy na tle seksualnym lub agresywnym; zawiera emocje które są związane z konfliktami; nie jest łatwo przywołać wspomnień, wymaga wsparcia psychoterapeuty; mogą oddziaływać się w snach, halucynacji [Id, Ego, Superego] - Id -- nieświadome, prymitywne, bez zahamowani (*najbardziej prymitywna, nieświadoma, miejsca gdzie przebywają nasze fantazje, wyobraźnie, które zostały wyparte przez nas; nie mają ograniczeń moralnych)* - Ego -- częściowo świadome, zasada rzeczywistości (*zapewniała bezpieczeństwo i przetrwania organizmowi*) - Superego -- w znacznej części nieświadome, hamuje impulsy id, zwraca uwagę ego na cele moralne (*hamowanie impulsów id te seksualne i agresywne; zmiana celów moralnych na cele realistyczne; przyswojenie norm zakazów nakazów*) **CARL GUSTAW JUNG -- PSYCHOLOGIA ANALITYCZNA** [Nieświadomość zbiorowa] - Przekonanie, że poza świadomością indywidualną istnieje jeszcze głębsza warstwa nieświadomości zbiorowej - Nieświadomość zbiorowa -- wynik wspólnego pochodzenia **Nieświadomość zbiorowa -- archetypy** a. To głównie komponenty natury człowieka b. Należą do nieświadomości zbiorowej c. Są predyspozycjami do spostrzegania i interpretowania świata w określony sposób d. Stanowią uniwersalne wzorce lub predyspozycje dla zachowań oraz form przystosowania e. Są wrodzone, a jednocześnie plastyczne f. (Sposób w jaki można je poznawać) Występują w baśniach, mitach, marzeniach, snach i wytworach psychotycznych **Przykład Archetypów** **Wielka Matka**: opiekuńczość, płodność, pokarm [ale również]{.smallcaps} odrzucenie, obojętność, niszczące wymagania. Kulturowej personifikacje Wielkiej Matki to np. opiekunka, wróżka, wiedźma, matka-natura, matka-ojczyzna, alma mater, matka-ziemia **Struktura osobowości -- kompleksy** Poziom indywidualny -\> energia psychiczna (źródło libido) tworzy konstelacje związanych ze sobą i emocjonalnie nasyconych idei -\> kompleksy Kompleks -- całość obejmująca myśli, uczucia i zachowania, które dotyczą jednego tematu; koncentracja energii wokół jakiejś osoby lub aktywności. *Kompleks matki: mógłby oznaczać, że poświęcamy dużo uczuć, myśli matce opiekując się matką. Kompleksy mogą być świadome i nieświadome.* **Struktura osobowości -- postawy i funkcje** Typy osobowości zdeterminowane są podstawami i funkcjami. Podstawy (dominująca postawa): - Ekstrawersja -- orientacja ku zewnętrznemu światu, jej wyrazem są: potrzeba wrażeń, aktywność i zaangażowanie społeczne - Introwersja -- orientacja wewnętrzna, która wyraża się w refleksji, dociekliwości, skłonności do analizowania uczuć i wewnętrznych wahań Funkcje (dominująca funkcja psychiczna): - myślenie, - uczucie, - percepcja, - intuicja *Dwa ortogonalne wymiary: jeden odbioru informacji (percepcja, intuicja) drugi wartościowania informacji (myślenie, uczucie).* **HUMANISTYCZNE UJĘCIE OSOBOWOŚCI** **Teoria Carl Rogersa** *Więcej możemy dowiedzieć się badając jedną konkretną osobę, niż badając kilka osób* [Samorealizacja/ Samo aktualizacja]: proces stawania się tym, czym chciałoby się być, wewnętrzna spójność; chęć do spełniania celów [Potrzeba szacunku do siebie i innych]: *„inni lubią mnie tylko gdy... robię to i to" wtedy mówimy o warunkowym pozytywnym szacunku. Czyli szanują nas tylko wyłącznie kiedy spełniamy ich życzenia i zachowujemy się tak jak chcemy* Ja-idealne a ja-realne *Zbieżność ja realnym a ja idealnym. Człowiek poprzez samorozwój będzie dążył do tego żeby zbieżność miedzy tymi dwiema czynnikami była jak najmniejsza.* **Teoria Maslowa** ***Potrzeby fizjologiczne** -- podstawowe rzeczy, jak jedzenie spanie, picie.* ***Potrzeby bezpieczeństwa** -- odnosi się do potrzeb środowiska psychicznego, do zapewnienia poczucia bezpieczeństwa, życia wolnego od trosk materialnych, do zapewnienia stabilności; eliminowania zagrożeń* ***Potrzeby przynależności** -- chęć odnajdywania ludzi do zapewnienia miłości; otwarcie się na otoczenie; potrzeba akceptacji* ***Potrzeby uznania** -- meta potrzeba; wzbogacają naszą osobowość; potrzeba szacunku; odnosi się do potrzeby uznania w naszych oczach i osobach w naszym otoczeniu; nie wystarczają już nam uczucia osób bliskich, ale również inni ludzie powinni doceniać nas i nasze kompetencje; postrzeganie przez szersze grono ludzi* ***Potrzeby samorealizacji** -- realizowanie własnych ambicji; zaspokajanie potrzeby nabywania wiedzy, zrozumienia świata; potrzeby poznania estetycznego; pełne wykorzystywanie własnego potencjału. Spersonalizowane doskonalenie się (w 100 procentach nie da się ich spełnić -- ambicje człowieka wg Maslowa nie powinny mieć granic)* **Badanie osobowości w teoriach uczenia się** 1. sytuacjonizm (behawioryzm): Watson, Skinner a. osobowość to zbiór nawyków. *Który jest nabyty w drodze warunkowania (bodziec -\> reakcja).* b. **warunkowanie** **klasyczne** *(bodziec warunkowy współwystępujący z bodźcem bezwarunkowym zostaje z nim skojarzony -- np. odczuwanie głodu kiedy jesteśmy w restauracji bo słyszymy pewne sygnały)* i **instrumentalne** *(zapamiętywaniu przypadkowym wzmocnień, które będą polegały później na celowym unikaniu lub powtarzaniu reakcji po jakiej to nasze wzmocnienie nastąpiło -- np. jedna trasa do szkoły była przyjemniejsza dlatego wybieramy intuicyjnie trasę na której spotkało nas więcej dobrego)*. c. nie chodzi o wiedzę, tylko o odruch warunkowy/ automatyczny 2. interakcjonizm: Bandura, Rotter d. warunkowanie zastępcze e. uczenie się obserwacyjne f. każdy nadaje znaczenie bodźcowi g. wzajemna interakcja człowiek-środowisko **ZABURZENIA OSOBOWOŚCI** **DSM vs ICD** **Podział zaburzeń wg DSM -- IV** **Wiązka A -- zaburzenia dziwaczno-ekscentryczne** - Paranoiczne: nadmierne analizowanie rzeczy; są cały czas obiektem manipulacji; interpretują intencje innych ludzi wrogo; szukanie wszędzie zagrożeń; wrażliwi na krytykę; pielęgnowanie złych emocji; podejrzliwi - Schizoidalne: brak potrzeby kontaktu z innymi ludźmi; woli samotność; osoby chłodne, wycofane; trudności z wyrażaniem uczuć; życie intymne nie istnieje; nie odczuwają przyjemności - Schizotypowe: dziwaczność w myśleniu; oderwanie od rzeczywistości; ekscentryczne przekonania; magiczne myślenie; wycofanie społeczne; zniekształcenie percepcji; iluzje -- nie są takie trwałe jak w schizofrenii. **Wiązka B -- zaburzenia dramatyczno-niekonsekwentne** - antyspołeczne: brak empatii; trudności z przestrzeganiem norm społecznych ; kradzieże; oszustwa; brak poczucia winy; zachowują się pod wpływem impulsu; nie czują skruchy - borderline: niestabilność emocjonalna; bardzo silny lęk przed odrzuceniem; panicznie boją się odrzucenia; mogą uciec do grożenia własną śmiercią, żeby zapobiec odejścia osoby; wszystko skrajnie zmienne; oceny bardzo szybko mogą się zmieniać; niestabilne cele, zainteresowania; brak spójności w zachowaniu; brak poczucia tożsamości; zachowania impulsywne - histrioniczne: silne pragnienie bycia w centrum zainteresowania; zachowanie bardzo teatralne(ubiór, dramy); zwracanie na siebie uwagę; zachowania sztuczne; emocje zmienne (od otoczenia); łakną uwagi; nie chcą dominować -- chcą być na świeczniku - narcystyczne: przekonanie o swojej wyższości; czują się lepsi od innych; myślą, że są wyjątkowi; domagają się podziwu; manipulują ludźmi; kłamią; brak empatii; lekceważą innych ludzi; wykorzystują innych ludzi; arogancja; niestabilność poczucia własnej wartości **Wiązka C -- zaburzenia obawowo-lękowe** - unikowe: uniknie sytuacji gdzie mogą zostać ocenione; lek przed upokorzeniem, krytyką; obawiają się odrzucenia; niewystarczająco dobre; niska samoocena; trzymają się bezpiecznych miejsc; unikają ludzi przed lękiem odrzucenia - zależne: potrzeba bycia zaopiekowanym; lęk przed samotnością; problemy z podejmowaniem decyzji; oddawanie odpowiedzialności innym; bardzo niskie kompetencje; utrata wsparcia; trzymanie kogoś się na siłę - obsesyjno-kompulsywne (koncentrowanie się na szczegółach; spędzanie dużej ilości czasu na przygotowywanie się do czegoś; trudności z delegowaniem pracy (myślą, że zrobią coś lepiej); niezadowolenie z poziomu spełnienia) - bliżej nieokreślone (diagnosta nie był w stanie stwierdzić danego zaburzenia) **Podział zaburzeń według ICD-10** Paranoiczne Schizoidalne Dyssocjalne (=antyspołeczne) Chwiejno-emocjonalne (=borderline) Histrioniczne Anankastyczne (=obsesyjno-kompulsywne) Lękliwe (=unikowe) Zależne Bliżej nieokreślone [Najważniejsze wady podejścia kategorialnego] 1. nadmierne współwystępowanie różnych zaburzeń osobowości 2. arbitralne i niestabilne progi diagnostyczne (*niejasne granice pomiędzy zaburzeniem a osobowością zdrową)* 3. niedostateczne podstawy naukowe i brak powiązań z empirycznie zweryfikowanymi psychologicznymi modelami osobowości **PODEJŚCIE DYMENSJONALNE** Brak takiego podejścia kategorialnego, brak widzenia czarno biało (albo ktoś coś ma, albo nie); mieszanie się aspektów; nazywana patologiczną wielką piątka; ocenia nasilenie konkretnych cech **Diagnoza hybrydowa w DSM-V** **Domena I: Negatywny afekt** Częste i intensywne doświadczanie szerokiego zakresu emocji negatywnych (np. lęku, depresji, poczucia winy/ wstydu, zamartwiania się, gniewu), a także ich przejawy w zachowaniu (np. samouszkodzenia) oraz w relacjach interpersonalnych (np. zależność) Aspekty: Labilność emocjonalna; niepokój; lęk separacyjny (lęk przed odrzuceniem); submisyjność (dostosowywanie swojego zachowania do innych, z obawy przed byciem odrzuconym); wrogość (często nawracające uczucie gniewu, irytacji); perseweracyjność (uporczywości do wykonywania zadań, do tkwienia w znanych schematach, pomimo wiedzy, że kontynuowanie tych samych zachowań nam szkodzi); depresyjność (poczucie pognębienia, bycia nieszczęśliwym, poczucia beznadziejności, ciężko przezwyciężyć trudności, pesymizm, poczucie winy, wstydu); podejrzliwość (intensywna wrażliwość, cały czas taka osoba przypuszcza że inni ludzie mogą wyrządzić im tylko krzywdę, nie wierzą w lojalność, że inni ich zdradzą, poczucie że są traktowane źle, nieodpowiednie, że ludzie ich prześladują, wykorzystują); ograniczona emocjonalność (-) (osoby które intensywnie przeżywają i wyrażają swoje emocje; duża silna reaktywność na emocje) **Domena II: Izolacja** Unikanie doświadczeń społecznych i emocjonalnych, polegające zarówno na wycofaniu się z interakcji międzyludzkich (szeroko rozumianych: od zwykłych, codziennych kontaktów do przyjaźni i relacji intymnych), jak i na ograniczeniu przeżyć i ekspresji emocjonalnej; szczególnie niska zdolność odczuwania przyjemności Aspekty: wycofanie (fizyczna tendencja do bycia samemu, małomówność, unikanie kontaktów i aktywności społecznych); unikanie bliskości (bardziej odnosi się do więzi, unikanie więzi międzyludzkich, przyjaźni, miłości, intymnych relacji); anhedonia (brak umiejętności odczuwanie szczęścia, brak energii, brak odczuwania zadowolenia); depresyjność; ograniczona emocjonalność (blady, bardzo spłycony afekt; osoba która wyraża tylko kilka emocji, osoba która wydaje się być obojętna na emocje innych ludzi); podejrzliwość **Domena III: Antagonizm** Przedkładanie interesu własnego nad potrzeby innych ludzi, przejawiające się w wyolbrzymionym poczuciu własnej ważności, przy jednoczesnym oczekiwaniu specjalnego traktowania, a także wyrażające się w okazywaniu innym rezerwy i antypatii, co obejmuje zarówno brak świadomości potrzeb i uczuć innych, jak i gotowość do wykorzystywania ich w realizowaniu własnych celów Aspekty: skłonność do manipulacji (stosowaniem podstępu, kontrolowanie ludzi, żeby robili co chcemy; uwodzenie itp.); skłonność do oszukiwania (tendencja do bycia kimś kto jest nieuczciwy; ubarwiają historię o sobie); wielkościowość (poczucie że jest się kimś lepszym od innych; kimś kto zasługuje na specjalne traktowanie); poszukiwanie uwagi (angażowanie się w zachowania które skupią na tej osobie uwagi; chęć bycia w centrum; bycie zauważonym przez innych); niewrażliwość (brak empatii; brak troski o innych; brak odczuwania poczucia winy); wrogość **Domena IV: Rozhamowanie** Nastawienie na otrzymywanie natychmiastowej gratyfikacji, prowadzące do impulsywnych zachowań wywoływanych przez aktualne myśli, uczucia i bodźce zewnętrzne, bez względu na przeszłe doświadczenia lub przewidywane przyszłe konsekwencje Aspekty: nieodpowiedzialność (tendencja do nieszanowania obowiązków, zobowiązań; za nim mają sobie umowy z innymi ludźmi czy obietnice; ludzie niesłowni; nie mają poszanowania dla cudzej własności); impulsywność (działania natychmiastowe, pod wpływem impulsu; trudność ustalenia planu działania i trzymania się go); podatność na rozproszenie uwagi (drobne bodźce odwracają uwagę od celu); skłonność do nadmiernego ryzyka (angażowanie się w działania niebezpieczne, szkodliwe; brak brania pod uwagę niebezpieczeństwo, możliwości swojego ciała); sztywny perfekcjonizm (-) (niski poziom perfekcjonizmu, nie jest zaobserwowana szczegółami, popełnia błędy i nie przeszkadza jej to, prace nieskończone) **Domena V: Psychotyzm** Przejawianie szerokiego zakresu kulturowo nieprzystających, ekscentrycznych lub nietypowych zachowań i procesów poznawczych -- dotyczy to zarówno ich przebiegu (np. percepcja, dysocjacja) jak i treści (np. przekonania) Aspekty: nietypowe przekonania i doświadczenia (odnoszą się do przekonań że posiada się niezwykłe zdolności) ekscentryczność (uwielbienie do rzeczy dziwnych; sposób myślenia; sposób ubioru); dysregulacja poznawcza i percepcyjna (depersonalizacja, dysocjacja, d, mieszanie się stanów rzeczywistości; poczucie odrealnienia; poczucie dziwnych stanów; rzeczywistość miesza się z fikcją) **Diagnoza hybrydowa w DSM-V** PID-5 -- kwestionariusz do pomiaru 25 aspektów cech DSM-V Zaburzenia osobowości w sekcji III DSM-V **6 zaburzeń wyróżnionych**: - **Antyspołeczna** - Domeny: antagonizm oraz rozhamowanie - Aspekty: przynajmniej 6 z: skłonność do manipulacji, niewrażliwość, skłonność do oszukiwania, wrogość, skłonność do nadmiernego ryzyka, impulsywność, nieodpowiedzialność - **unikająca**, - Domeny: Negatywny afekt oraz izolacja - Aspekty: Wymagane: niepokój oraz przynajmniej 2 z: wycofanie, anhedonia, unikanie bliskości - **z** **pogranicza** (**borderline**), - Domeny: rozhamowanie, negatywny afekt - Aspekty: łącznie przynajmniej 4, przynajmniej 1 z: impulsywność, skłonność do nadmiernego ryzyka, wrogość oraz labilność emocjonalna, niepokój, lęk separacyjny, depresyjność - **narcystyczna**, - Domeny: antagonizm - Aspekty: wymagane oba: wielkościowość oraz poszukiwanie uwagi - **obsesyjno** **kompulsywna** - Domeny: rozhamowanie (-), negatywny afekt, izolacja - Aspekty: wymagane: sztywny perfekcjonizm oraz przynajmniej 2 z: perseweratywność, unikanie bliskości, ograniczona emocjonalność - **Schizotypowe** - Domeny: psychotyzm, izolacja - Aspekty: przynajmniej 4 z: dysregulacja poznawcza i percepcyjna, nietypowe doświadczenia i przekonania, ekscentryczność, ograniczona emocjonalność, wycofanie, podejrzliwość *Nie ma specyficznego progu; porównywanie wyników dla danej populacji; najpierw ocena dymencjonalna a następnie przyporządkowuje się jedną konkretną diagnozę na podstawie aspektów która dana ta osoba posiada;* **Domena ICD-11** Używane w Europie (DSM używane bardziej w Ameryce); w pełni dymensjonalna; jedyny wyjątek pozostawienie opcji do określenia borderline **Krok 1**. Ocena ogólnej dysfunkcji osobowości (poziom ogólnej oceny dysfunkcji) Brak zaburzenia, trudności osobowościowe, **łagodne zaburzenie osobowości**, umiarkowane zaburzenie osobowości, głębokie zaburzenie osobowości **Krok 2**. Opis struktury dysfunkcjonalnej osobowości (przynajmniej w pierwszym punkcie musi być łagodne zaburzenie osobowości, żeby przejść do kroku 2) **Negatywny** **afekt**: Tendencja do doświadczania szerokiego zakresu negatywnych emocji, z intensywnością i częstością nieproporcjonalną do sytuacji **Izolacja**: Tendencja do utrzymywania dystansu interpersonalnego (izolacja społeczna) oraz dystansu emocjonalnego (izolacja emocjonalna), manifestująca się w społecznym wycofaniu, obojętności na innych ludzi i izolowaniu się, w tym unikaniu zarówno relacji intymnych jak i bliskich przyjaźni **Dyssocjalność**: tendencja do lekceważenia zobowiązań społecznych, konwencji oraz praw i uczuć innych; bezwzględność w osiąganiu własnych celów **Rozhamowanie**: trwała tendencja do le **Anankastyczność**: odnosi się do zasady perfekcjonistycznych (do utrzymywania porządku); skrajnego przystosowania się do norm społecznych; przywiązywanie uwagi do mało znaczących szczegółów; bycie upartym; mało elastycznym; nadmierna rozwaga ostrożność; skupienie na własnych sztywnych standardach doskonałości dobra i zła; kontrolowania własnego zachowania w celu dostosowania do swoich, szczegółowo określonych wzorców **Metoda pomiaru**: PiCD (personality Inventory of ICD-11) **Domena ICD-11 vs DSM-V** Brak jednostek nozologicznych w ICD-11 (model dymensjonalny ICD vs hybrydowy DSM) Brak psychotyzmu w ICD-11 Dodanie anankastyczności jako piątej cechy. **HEXACO -- czyli spór o liczbę czynników** **Model 6- czynnikowy. Model hierarchiczny.** **Honesty -- Humility -- uczciwość -- pokora** - Szczerość: tendencja do bycia autentycznym; osoba która osiąga wysokie wyniki jest szczera, nie manipuluje; niskie wyniki: używa pochlebstw, żeby zrealizować własne cele - Jeżeli czegoś chce od osoby, której nie lubię, zachowuję się wobec niej bardzo uprzejmie, aby to uzyskać - Sprawiedliwość: odnosi się do tendencji unikania oszustw; osoba która osiąga wysokie wyniki: nie wykorzystuje innych czy społeczeństwa, podatków; osoba która osiąga niskie wyniki: osoba która jest gotowa oszukiwać, większe predyspozycje do kradzieży - Skusiłbym się na kupno kradzionej rzeczy, gdybym miał ograniczone środki finansowe - **Unikanie** **chciwości**: odnosi się do unikania epatowania bogactwem; osoby która osiąga wysokie wyniki: kupuje IPhone bo ma dobry aparat a uwielbia robić się zdjęcia; osoba która niskie wyniki: kupno IPhone żeby mieć tylko najlepszy telefon, najdroższy itp. - Posiadanie dużych pieniędzy nie jest dla mnie szczególnie ważne - **Skromność**: osoba która postrzega siebie jako osobę zwyczajną; osoba niskie wyniki: uważają siebie za kogoś kto jest wyjątkowy, zasługuje na specjalne traktowanie - Jestem zwyczajnym człowiekiem, wcale nie lepszym od innych **Emotionality -- emocjonalność** - **Strach**: odnosi się do tendencji odczuwania strachu; wysokie wyniki: osoby które obawiają się że coś się stanie, dlatego unikają pewnych aktywności; niskie wyniki: podchodzą racjonalnie do strachu, są odważne, odporne na stresory - Bałabym się, gdybym musiała podróżować przy złej pogodzie. - **Lęk**: odnosi się do zamartwiania się; wysokie wyniki: tendencja do przejmowania się rzeczami, drobiazgami; niskie wyniki: osoby które są odporne na stres, dobrze sobie radzą z trudnymi sytuacjami, nie przejmują się małymi rzeczami - Czasem zamartwiam się drobiazgami i nic nie mogę na to poradzić - **Zależność**: odnosi się do potrzeby wsparcia emocjonalnego; wysokie wyniki: jeśli doświadczają trudności potrzebują wsparcia; niskie wyniki: ludzie nie potrzebują osób do których mogą się wypłakać, myślą, że są w stanie poradzić sobie samemu z problemami - Kiedy cierpię z powodu jakiegoś bolesnego wydarzenia, potrzebuję kogoś, kot sprawi, że poczuję się lepiej - **Sentymentalność**: odnosi się do odczuwanie emocji, np. kiedy odprowadzamy kogoś na przystanek autobusowy; wysoki wynik: płaczliwość, współodczuwanie emocji; niskie wyniki: racjonalne podejście - Zbiera mi się na płacz, gdy widzę, jak inni płaczą **Extraversion -- ekstrawersja** - **Ekspresyjność**: odnosi się do samooceny; wysoki wynik: zadowolone z siebie; niskie wyniki: tendencja do myślenia o sobie źle, że nie mają nic dobrego do zaoferowania, czują się bezwartościowe - Zwykle czuje się z siebie zadowolony - **Śmiałość** **społeczna**: odnosi się do pewności siebie w kontaktach społecznych; wysokie wyniki: śmiałość o pytanie obcych ludzi o coś; niskie wyniki: zamiast się pytać, szukanie samemu - W sytuacjach społecznych, to ja zazwyczaj wychodzę z inicjatywą - **Towarzyskość**: odnosi się do czerpania radości z kontaktów międzyludzkich; wysokie wyniki: lubią spędzać czas z innymi; niskie wyniki: preferują zajęcia w samotności, nie przepadają za rozmową, preferują wycofanie - Lubię mieć wokół siebie dużo ludzi, z którymi mogę porozmawiać - **Żwawość**: wysokie wyniki: osoby, które charakteryzują się dużym optymizmem, dużo energii, próbowanie nowych aktywności; niskie wyniki: nie odczuwają radości z angażowania się w wiele zadań - Prawie zawsze jestem pełna energii. **Agreeableness -- ugodowość** - **Skłonność** do przebaczania: gotowość do ponownego przebaczenia; wysokie wyniki: nawet jeżeli zostaną skrzywdzone, potrafią dać komuś drugą szansę; niskie wyniki: osoba, która nie ma takiej gotowości, osoba która żywi urazy przez długi czas - Nie żywię urazy nawet wobec ludzi, którzy mnie bardzo skrzywdzili. - **Uprzejmość**: odnosi się do tendencji bycia łagodnym, pobłażliwym; wysokie wyniki: oceniają pracę innych bez doszukiwania się niedociągnięć; niskie wyniki: bardzo krytyczne, doszukują się drobnostek gdzie mogą się przyczepić - Jestem wyrozumiała dla błędów popełnianych przez innych - **Elastyczność**: odnosi się do nadmiernej gotowości na kompromisy; wysokie wyniki: stara się unikać konfliktów, nawet jeśli myśli inaczej; niskie wyniki: jeżeli mogą się o coś pokłócić to, to robią, naturalna skłonność do sprzeciwiania się - Zwykle jestem dość ustępliwa i potrafię zmienić zdania, gdy inni ludzie się ze mną nie zgadzają. - **Cierpliwość**: odnosi się do kontrolowania swoich emocji; wysokie wyniki: wysoki próg odczuwania, doskonale potrafią wstrzymywać emocje; niskie wyniki: tendencja do szybkiego tracenia cierpliwości, bardzo łatwo wyprowadzić z równowagi - Rzadko odczuwam złość, nawet gdy ludzie źle mnie traktują **Conscientiousness -- sumienność** - **Organizacja**: tendencja do porządku; wysokie wyniki: osoby które utrzymują porządek, strukturalne podejście do zadań; niskie wyniki: osoby które są chaotyczne, niechlujne, czują się fatalnie gdzie coś jest poukładane, dobrze się odnajdują w chaosie - Systematycznie sprzątam swoje miejsce pracy i mieszkania - **Pracowitość**: tendencja do wykonywania ciężkiej pracy; wysokie wyniki: osoby, które mają wysoki etos pracy, skłonne włożyć dużego wysiłku; niskie wyniki: osoby które nie mają samodyscypliny, ciężko im dążyć do wyznaczonego celu - W pracy często wyznaczam sobie ambitne cele - **Perfekcjonizm**: tendencja do bycia dokładnym; wysokie wyniki: osoby, które nie dopuszczają możliwości do popełniania błędów, cały czas widza, że mają przestrzeń nad pracą nad sobą; niskie wyniki: tendencja do zaniedbywania rzeczy, robią cos na odwal się - Kiedy nad czymś pracuje, nie zwracam zbyt wiele uwagi na szczegóły - **Rozwaga**: odnosi się do impulsywności; wysokie wyniki: osoby, które rozważnie myślą o konsekwencjach swoich działań, najpierw myślą potem działają; niskie wyniki: osoby impulsywne, działają pod wpływem chwili - Często rezygnuje z wyznaczonego celu, zanim go osiągnę **Openness to experience -- otwartość na doświadczenia** - **wrażliwość estetyczna**: odnosi się do możliwości dostrzegania piękna w naturze; wysokie wyniki: osoby wrażliwe estetycznie, potrafią docenić sztukę, naturę, potrafią kontemplować nad ich pięknem; niskie wyniki: osoby, które nie mogą zrozumieć piękna, czy twórczości - nie poświęciłabym czasu na czytanie tomiku poezji - **dociekliwość**: skłonność do poszukiwania informacji; wysokie wyniki: osoby, które interesują się podróżami, szukają aktywnie informacji; niskie wyniki: małe zainteresowanie rzeczami - chętnie dowiaduję się nowych rzeczy o historii i życiu politycznym innych krajów - **kreatywność**: odnosi się do tendencji do eksperymentowania; wysokie wyniki: poszukiwanie nowych rozwiązań, niekonwencjonalnych, chętnie angażują się w sztukę; niskie wyniki: osoby, które są mało oryginalne, nie angażują się w nowe rzeczy - twórcza praca nad powieścią, piosenką czy obrazem sprawiałaby mi przyjemność - **niekonwencjonalność**: odnosi się do skłonności do akceptowania czegoś co jest nietypowe; wysokie wyniki: większa skłonność do akceptowania czegoś co jest nowe, nietypowe, dziwne; niskie wyniki: unikają osoby które mogą wydać się inne, ekscentryczne - podobają mi się ludzie, którzy mają nietypowe poglądy **Czy HEXACO to tylko dodanie HH?** NIE! Dodanie uczciwości i pokory. Neurotyczność = brak skłonności do doświadczania gniewu oraz uwzględnienie sentymentalności Ugodowość = usunięte aspekty związane z moralnością, a włączono skłonność do doświadczania gniewu, wrogość i niecierpliwość **HEXACO a altruizm** Altruizm odwzajemniony (niesienie takiej pomocy która nie jest bezinteresowna, ponieważ będziemy liczyć na to, że coś da nam to w zamian) Uczciwość -- pokora + ugodowość Altruizm krewniaczy (szybciej pomożemy komuś kto posiada zbliżone geny do naszych, im bardziej ktoś jest z nami spokrewniony, tym większa jest szansa pomocy z naszej strony) emocjonalność *Altruizm jako taki nie istnieje, a ludzie zawsze będą pomagać w jakimś celu.* **HEXACO i Ciemna Triada Osobowości** Ciemna Triada Osobowości: Narcyzm, psychopatia, makiawelizm. Niemalże idealna korelacja między latentną uczciwością -- pokorą a ciemną triadą. **HEXACO: wady** - brak ortogonalności (czynniki nie powinny być ze sobą powiązane w ogóle, skale pokrywają się z wielką piątką) - pozbawienie neurotyczności klinicznego sensu (neurotyczność w wielkiej piątce była najszerzej opisywana, dlatego z powodu wykluczenia neurotyczności, hexaco dużo płaci za jej wykluczenie) - w słownikach, systematycznie replikują się tylko trzy czynniki: ekstrawersja, ugodowość i sumienność (badanie nie wspierają 6 czynników, ale też nie wspierają 5 czynników, według ich najbardziej pasują tylko 3 czynniki) *Jako jedyny model stanowił realny wariant dla Wielkiej Piątki.* **HEXACO -- korelacje z wielką piątką** - uczciwość - pokora: ugodowość - emocjonalność: neurotyczność i ugodowość - ekstrawersja: ekstrawersja, słabiej: ujemnie neurotyczność, dodatnie otwartość - ugodowość: słabo ugodowość i ujemnie neurotyczność - sumienność: sumienność, słabiej ugodowość, otwartość i (ujemnie) neurotyczność - otwartość: otwartość, słabiej ekstrawersja **System wartości wg Rokeacha** Ostateczne: najważniejsze, ponad sytuacyjne ludzkie cele Instrumentalne: sposoby postępowania **Katalog wartości ostatecznych** 1. 2. bezpieczeństwo rodziny 3. zdrowie 4. szacunek dla siebie 5. mądrość 6. dojrzała miłość 7. prawdziwa przyjaźń 8. wolność 9. wewnętrzna harmonia 10. poczucie dokonania czegoś 11. pokój na świecie 12. równość 13. przyjemność 14. uznanie społeczne 15. zbawienie 16. bezpieczeństwo narodowe 17. wygodne życie 18. ekscytujące życie 19. świat piękna Katalog wartości instrumentalnych 1. 2. kochający 3. uczciwy 4. odpowiedzialny 5. ambitny 6. lojalny 7. intelektualista 8. kulturalny 9. wyrozumiały 10. niezależny 11. o szerokich horyzontach 12. czysty 13. uczynny 14. odważny 15. logiczny 16. obdarzony wyobraźnią 17. opanowany 18. sprawny 19. posłuszny *Eliminował wartości negatywne, unikał superlatywy, unikał słów związanych z daną kulturą; kryteria intuicyjne (intuicyjna selekcja wartości, które R wydały się wartościowe) -- obnażają niedoskonałość tego badania* **Pomiar hierarchii wartości** *Badany otrzymuje listę wartości (jak powyżej) i ułożyć je od najważniejszego do najmniej ważnego. Pomiar wg Rockeacha twierdzi, że ludzie wiedzą co jest dla nich najważniejsze.* *Wartości wzięły się z tego, 1 etap sporządzeniu listy wartości 2 etap na selekcji wartości które znalazły się na liście (wykreślenie synonimów, usuwanie te które są wysoko skorelowane; klucz merytoryczny -- usuwanie wartości które były zbyt szczegółowe).* **Problemy** 1. katalog wartości Rokeacha nie wywodzi się z żadnej teorii 2. porządkowy charakter skali. *(sposób pomiaru, niemożliwe na użyciu tej skali na dużej ilości ludzi)* 3. ipsatywność. *(odnosi się do tego co jest unikalne, niezależne danej osoby; )* 4. brak możliwości oceny rzetelności **Wartości Schwartza** 1. 2. są przekonaniami 3. dotyczą godnych pożądania celów 4. przekraczają konkretne sytuacje 5. kierują selekcją i oceną zachowań 6. są uporządkowane według ważności **Kołowa struktura wartości** *Reguła zgodności -- wartości podobne do siebie, będą blok siebie w strukturze kołowej* *Reguła wykluczająca -- wartości są zlokalizowane po przeciwnych stronach w strukturze kołowej.* *Główne cechy modelu:* - *kontinuum motywacyjne: wartości tworzą ciągłe spektrum, gdzie podobne wartości leżą obok siebie.* - *Struktura kołowa -- wartości podobne znajdują się blisko siebie, a przeciwstawne -- po przeciwnych stronach koła* - *Dwa wymiary: model opiera się na dwóch głównych wymiarach:* - *Przekraczanie siebie vs umacnianie siebie* - *Otwartość na zmiany vs zachowawczość* **Otwartość na zmianę** **Kierowanie sobą w myśleniu** -- niezależność myślenia; wolność w poszukiwaniu i wyborze własnych idei oraz rozwijaniu własnych umiejętności; kształtowanie własnego poglądu na świat **Kierowanie** **sobą** **w** **działaniu** -- niezależność w podejmowaniu decyzji i realizacji wybranych przez siebie celów; wolność w wyborze działań **Stymulacja** -- zmienność, nowość, podniecenie **Hedonizm** -- przyjemność, zmysłowe zaspokojenie **Umacnianie siebie** **Hedonizm** -- przyjemność, zmysłowe zaspokojenie **Osiągniecia** -- osobisty sukces osiągnięty zgodnie ze społecznymi standardami **Władza** **nad** **ludźmi** -- władza nad ludźmi, sprawowanie kontroli nad ludźmi **Władza** **nad** **zasobami** -- władza nad zasobami, sprawowanie kontroli nad materialnymi i społecznymi zasobami **Prestiż** -- podtrzymywanie i ochrona swojego publicznego wizerunku, status społeczny, unikanie upokorzenia **Zachowawczość** **Prestiż** -- podtrzymywanie i ochrona swojego publicznego wizerunku, status społeczny, unikanie upokorzenia **Bezpieczeństwo** **osobiste** -- bezpieczeństwo w najbliższym, bezpośrednim otoczeniu **Bezpieczeństwo** **społeczne** -- bezpieczeństwo i stabilność w społeczeństwie **Przystosowanie** **do** **reguł** -- podporządkowanie się regułom, prawu (też formalnym wymaganiom osób sprawujących władze) **Przystosowanie** **do** **ludzi** -- unikanie krzywdzenia i denerwowania innych ludzi **Pokora** -- uznanie małej istotności swojego miejsca na świecie i historii **Przekraczanie siebie** **Pokora** -- uznanie małej istotności swojego miejsca w świecie i historii **Życzliwość** -- **niezawodność** -- bycie niezawodnym, godnym zaufania członkiem grupy **Życzliwość** -- **troskliwość** -- troska o dobro innych członków grupy **Uniwersalizm** **społeczny** -- dążenie do równości, sprawiedliwości i dobra wszystkich ludzi **Uniwersalizm** **ekologiczny** -- ochrona środowiska naturalnego, ochrona przyrody **Uniwersalizm** -- **tolerancja** -- akceptacja i zrozumienie innych osób, różniących się od danej osoby **Pomiar wartości -- Portrait Values Questionnaire (PVQ)** PVQ mierzy wartości w sposób pośredni PVQ nie zakłada, że ludzie mają wyraźnie wyartykułowane wartości i ich hierarchię. Zadaniem badanych jest dokonanie porównania społecznego. Zadaniem badanych jest porównanie opisywanie osoby do siebie. Opisy innych osób są w terminach tego, co jest dla nich ważne. Skala odpowiedzi jest niesymetryczna. **Pomiar wartości** Historyczny -- Schwartz Value Scale Portrait Value Questionnair-40 do pomiaru 10 wartości PVQ-RR: najnowsza wersja, do pomiaru 19 wartości Picture Based Value for Children (PBCS-C): do pomiaru wartości dzieci