PDF Document over Nederlandse Literatuur en 19e Eeuw

| DE 19e EEUW L7B LITERAIR-HISTORISCHE SITUERING ROMAN MIJN VERWERKING In de 19e eeuw lijken romanschrijvers erin geslaagd alle vroegere pogingen in een enkele vorm samen te ballen. De ‘klassieke’ roman is geboren. Roman lijkt eens en voorgoed te staan voor een rea...

| DE 19e EEUW L7B LITERAIR-HISTORISCHE SITUERING ROMAN MIJN VERWERKING In de 19e eeuw lijken romanschrijvers erin geslaagd alle vroegere pogingen in een enkele vorm samen te ballen. De ‘klassieke’ roman is geboren. Roman lijkt eens en voorgoed te staan voor een realistisch prozaverhaal waarin gebeurtenissen, karakteranalyse en/of karakterontwikkeling gesitueerd worden in of tegen de achtergrond van een bepaald milieu en dat richt zich tot de individuele lezer. L7B.1 ROMANTIEK Met het verschijnen van Goethes Die Leiden des jungen Werthers in 1774 werd de romantiek echt geboren. Rond 1800 brak ze overal in West-Europa door. Er kwam bewondering voor het grootse, het indrukwekkende en het woeste, voor het exotische, voor de oude mythen en het heldhaftige nationale verleden, voor natuur en gevoel. Een stroming, kortom, die zich expliciet afkeert van en vaak ook afzet tegen de eigentijdse maatschappij. Vele schrijvers uit de romantiek zochten hun inspiratie in de geschiedenis. Vaderlandsliefde, heldendom, passie en sentiment waren de ingrediënten die lezers deden wegdromen. Sir Walter Scott (1771-1832), auteur van Ivanhoe (1819), wordt de vader van de historische roman genoemd. In Vlaanderen schrijft Hendrik Consciences (1812-1883) de populaire historische roman De leeuw van Vlaanderen (1838), een boek over de Guldensporenslag, waarin het Vlaamse nationale verleden geïdealiseerd wordt. In de Nederlandse literatuur blijft Max Havelaar (1859) van Multatuli (pseudoniem van Edward Douwes Dekker, 1820-1887) het romantische meesterwerk bij uitstek. Uniek is dit werk omdat het in een raamvertelling zijn eigen ontstaans- geschiedenis verhaalt. Inhoudelijk is Max Havelaar een tendensromans die de wantoestanden in Nederlands-Indië hekelde. In de Engelse romantiek schreven kunstenaars graag over alle extreme vormen van de menselijke natuur en alles wat bovennatuurlijk is, wat leidde tot het ontstaan van het romantische griezelverhaal of de gothic novel. Angst, gruwel en verschrikking kluisterden de romantische lezers aan verhalen waarin personages op de rand van de waanzin balanceren tegen een achtergrond van huiveringwekkende decors. Legendarisch zijn Mary Shelley’s (1797-1851) roman Frankenstein (1818) en de lugubere verhalen van Edgar Allan Poe, de grondlegger van de moderne thriller en misdaadroman. L7B.1 | v h u f – 19 e eeuw – roman 0 geen 1 markering 2 schema+ 3 verband 4 vragen 5 links L7B.2 REALISME Vanaf 1830 begon er verandering te komen in de thematiek waarmee schrijvers bezig waren. Ze openden hun ogen steeds meer voor de weinig rooskleurige realiteit, en hadden ook een lezerspubliek dat toegankelijk werd voor deze problematiek, nl. de burgerij. De realistische roman plaatst de mens terug in zijn politieke (revoluties, dynastieke regimes die worden omvergeworpen, de burgerij die aan de macht komt), sociale (stad versus platteland, het proletariaat in de stad versus de burgerij) en economische (opkomst van grootindustrie en ontwikkeling van wetenschappen) context, en geeft ook vaak onderhuids kritiek op de maatschappij. De realistische schrijvers voerden een technische vernieuwing door: het verlangen om de alledaagse werkelijkheid weer te geven in een tranche de vie en om ze zo objectief en nauwkeurig mogelijk (d.w.z. zonder subjectivering of idealisering) te registreren, heeft consequenties voor de manier van vertellen. Tot hiertoe werden alle omstandigheden, nodig om het verhaal te verklaren, chronologisch aangebracht en uitgewerkt tot een natuurlijk einde (een huwelijk of meestal de dood). De realisten wilden geen overzicht meer geven van het leven van een personage, maar er een stuk uit lichten (une tranche, die representatief was). Dat bracht mee dat het verhaal meestal in medias res begon, terwijl noodzakelijke elementen uit de voorgeschiedenis van het personage als een flashback worden ingelast. Voor het vertelperspectief heeft dit ook gevolgen: meestal wordt een alwetende verteller gebruikt die niet interpreteert, maar registreert. De held van het verhaal begon eveneens aan betekenis te verliezen. Niet het individu was belangrijk, maar wel het leven, de werkelijkheid. De hoofdpersonages zijn gewone mensen (arbeiders), die een gewoon leven leiden en gewone dingen meemaken. Wat rond hen gebeurt, was even belangrijk als de personages zelf. In Groot-Brittannië schrijft Charles Dickens (1812-1870) Oliver Twist (1838), in Frankrijk schrijft Gustave Flaubert (1821-1881) Madame Bovary (1856), Rusland heeft Fjodor Dostojevski (1821-1881; De gebroeders Karamazov, 1881) en Lev Tolstoj (1828-1910; Oorlog en vrede, 1865-1969). Nederland en Vlaanderen volgen de buitenlandse voorbeelden niet. In Nederland scoort Nicolaas Beets (1814-1903) wel als Hildebrand met zijn Camera Obscura (1839), een humoristische zedenroman waarin fijne, geestige waarneming en kritiek op de uitwassen van romantisme én burgerlijkheid gepaard gaan met een meewarige liefde voor de mens. Het gaat om romantisch-sentimenteel en burgerlijk ‘realisme’ (waarin echte karakterisering schaars is, deugd en waarheid altijd zegevieren, de slechten gestraft en de goeden beloond worden). L7B.2 | v h u f – 19 e eeuw – roman 0 geen 1 markering 2 schema+ 3 verband 4 vragen 5 links In Vlaanderen geldt Conscience (1812-1883) met zijn landelijke romans als het summum van echt realisme (De loteling, 1850). Evenmin is hier sprake van een echte werkelijkheidsliteratuur, ontstaan onder invloed van eigentijdse ontwikkelingen. De oorzaak daarvan ligt bij het feit dat de auteurs blijven zweren bij hun volksopvoedende taak. Daarom wordt Vlaanderen afgeschermd van elke vernieuwing die de eigenheid in gevaar zou kunnen brengen, zeker als de vernieuwing uit Frankrijk komt. En bovenal: ze vinden het Franse realisme rauw, vies, immoreel en pornografisch. L7B.3 NATURALISME Het naturalisme kan gezien worden als een doorgedreven realisme. Naturalisten schetsen vaak een schrijnend beeld van de mensonwaardige leef- en werkomstandigheden van de boeren- bevolking en het fabrieksproletariaat. Bovendien zien ze de mens als het product van ras, opvoeding en milieu. De mens is gedetermineerd door deze factoren, de vrije wil is slechts schijn. Dit leidt vaak tot een fatalistische houding. Het naturalisme is in de eerste plaats ontstaan in de romans van de Fransman Emile Zola (1840-1902), zoals Thérèse Raquin (1867). Zola maakte schoon schip met de laatste resten van het moraliserende idealisme in de roman: niet langer deugdzame helden die na verrassende ontwikkelingen een happy end beleefden, maar waarheidsgetrouwe verhalen met genuanceerde persoons- beschrijvingen. Geen van de grote Nieuwe Gidsers heeft een zuiver naturalistische roman geschreven. Toch wordt Eline Vere (1889) van Louis Couperus (1863- 1923) beschouwd als één van de beroemdste Nederlandse naturalistische romans. Tegenover dit Hollands stadsnaturalisme staat het landelijk naturalisme van twee Van Nu en Straksers, Stijn Streuvels (Frank Lateur, 1871-1969) en Cyriel Buysse (1859-1932). Streuvels mag men eigenlijk geen naturalist noemen, al beeldde hij miserie, hartstochten, nachtzijden van de mens natuurgetrouw uit. Hij schept een landelijke mythologie (boerenepiek) met als held de kleine mens in een kosmos en onder een noodlot die hem onafwendbaar beheersen (Langs de wegen, 1902; De Vlaschaard 1907). L7B.3 | v h u f – 19 e eeuw – roman 0 geen 1 markering 2 schema+ 3 verband 4 vragen 5 links  Kasteelheer en aristocraat Buysse beeldde beter en vollediger dan wie ook de volksmens van het Vlaamse land uit. Hij begon als doctrinair naturalist met o.a. Het recht van de sterkste (1893), en werd ook bekend met het naturalistische toneelstuk Het gezin van Paemel (1903). Ook Van de koele meren des doods (1900) van Frederik Van Eeden (1860-1932) wordt als een meesterwerk beschouwd. Het boek is opgezet naar de principes van de naturalistische romankunst, maar tegenover de door het noodlot voorbestemde afloop die daarin onvermijdelijk is, wilde de schrijver-psychiater Van Eeden juist een positiever alternatief tonen. In tegenstelling tot de figuren in de naturalistische roman weet zijn hoofdpersonage uiteindelijk wel haar door erfelijkheid, opvoeding en milieu bepaalde karaktereigenschappen te overwinnen, dankzij de hulp van de psychoanalyse en de kracht van de religie. L7B.4 NEOROMANTIEK In 1904, dus nog tijdens de bloeitijd van het naturalisme, publiceerde Arthur Van Schendel (1874-1946) Een zwerver verliefd (1904). Het hoofdpersonage Tamalone is rusteloos op zoek naar nieuwe ervaringen. Steeds verlangt hij naar het ongrijpbare, het ondefinieerbare zelfs. Ook het milieu van dit in de Italiaanse middeleeuwen gesitueerde verhaal wordt erg wazig geschilderd. Dit werk, en andere literaire werken die weer bij de gedachtewereld van de romantiek aanknoopten en het wonderbaarlijke, geheimzinnige, de droom, de mythe, de historie e.a. tot onderwerp hadden, behoren tot de neoromantiek. Deze stroming ontstond als een reactie tegen het puur op de eigentijdse werkelijkheid gerichte realisme en naturalisme en tegen de dikwijls erg gezochte woordkunst van het impressionisme. L7B.5 SYMBOLISME De kleine Johannes (1885) van Frederik Van Eeden (1860-1932) blijft diens meesterwerk. Het beschrijft de groei van een kinderziel (wel die van Van Eeden zelf), doorheen contacten met planten en dieren en onvergetelijke geïndividualiseerde allegorieën als Windekind, Wistik en Pluizer, naar de ernst van een bewust engagement in de wereld der volwassenen. L7B.4 | v h u f – 19 e eeuw – roman 0 geen 1 markering 2 schema+ 3 verband 4 vragen 5 links