Podstawy finansów Cz. II PDF

Uniwersytet Łódzki Katedra Zarządzania Finansami Przedsiębiorstwa Podstawy finansów Cz. II Autor wykładu: Paweł Sekuła Finanse ubezpieczeń społecznych Finanse ubezpieczeń społecznych składają się z wydatków na świadczenia z tytułu ubezpiec...

Uniwersytet Łódzki Katedra Zarządzania Finansami Przedsiębiorstwa Podstawy finansów Cz. II Autor wykładu: Paweł Sekuła Finanse ubezpieczeń społecznych Finanse ubezpieczeń społecznych składają się z wydatków na świadczenia z tytułu ubezpieczeń społecznych oraz z finansujących je dochodów (składki, dotacje z budżetu państwa). Zakres i skala finansowania zależy od przyjętych rozwiązań, które determinują również prawa i obowiązki stron. System repartycyjny (system umowy międzypokoleniowej) – charakter powszechny i obowiązkowy; składki mogą być pobierane i zarządzane łącznie; zwykle jest to system o zdefiniowanym świadczeniu – prawo do świadczeń nie wynika z płaconych składek, a z faktu zatrudnienia. System obarczony ryzykiem politycznym, nacisków społecznych, zmian demograficznych; może być brak związku między wpłaconymi składkami a otrzymywanymi świadczeniami. System kapitałowy – składki są pobierane i zarządzane indywidualnie; emerytura pochodzi z procentującego kapitału; ryzyko wpływu inflacji i zmian na rynkach kapitałowych; zwykle wysokie koszty funkcjonowania. System mieszany – łączy system repartycyjny i kapitałowy; emerytury pochodzą z bieżących składek i procentującego kapitału. Zwolennicy uważają, że jest odporny na pewne zmiany na rynkach finansowych oraz na zmiany demograficzne i nieefektywność rynku pracy. Kategorie ryzyka ubezpieczeniowego obejmowane przez system ubezpieczeń społecznych Ubezpieczenia emerytalne Ubezpieczenia rentowe Ubezpieczenia w razie choroby i macierzyństwa (ubezpieczenie chorobowe) Ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (ubezpieczenie wypadkowe) Składki różnicowane w zależności od rodzaju ubezpieczenia. Składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe płacą pracownicy i pracodawcy; składkę na ubezpieczenia chorobowe finansuje pracownik; składkę na ubezpieczenia wypadkowe finansuje pracodawca. problem wysokości kosztów pośrednich pracy Filary polskiego systemu emerytalnego Obecny kształt systemu emerytalnego w Polsce został ustalony w końcu lat 90. XX wieku, kiedy przeprowadzono reformę emerytalną. Celem wprowadzonych zmian było zdywersyfikowanie źródeł świadczeń emerytalnych. W miejsce systemu opartego wyłącznie na ZUS zaproponowano system trójfilarowy, w którym świadczenie emerytalne ma pochodzić z ZUS, z Otwartych Funduszy Emerytalnych (OFE) oraz instytucji, w których dobrowolnie są gromadzone dodatkowe oszczędności emerytalne. I filar – Fundusz Ubezpieczeń Społecznych zarządzany przez ZUS. II filar – Otwarte Fundusze Emerytalne (OFE). III filar –Pracownicze Programy Emerytalne (PPE), Indywidualne Konta Emerytalne (IKE), Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego (IKZE), Pracownicze Plany Kapitałowe (PPK), Ogólnoeuropejski Indywidualny Produkt Emerytalny (OIPE). I filar (obowiązkowy) – emerytura z tego filaru zależy głównie od wysokości wpłaconych składek i długości średniego dalszego trwania życia. Nie ma możliwości wcześniejszej wypłaty. Po osiągnięciu wieku emerytalnego (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn) można przejść na emeryturę, która będzie wypłacana do śmierci. Składka na emeryturę z I filaru wynosi 12,22% wynagrodzenia. Środki na emeryturę z I filaru nie podlegają dziedziczeniu. Zakład Ubezpieczeń Społecznych – państwowa jednostka organizacyjna, posiada osobowość prawną, wykonuje zadania z zakresu ubezpieczeń społecznych. Zakres podstawowych działań ZUS Realizacja przepisów o ubezpieczeniach społecznych oraz umów i porozumień międzynarodowych w tym zakresie. Dysponowanie środkami finansowymi Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i Funduszu Rezerwy Demograficznej. Kontrola obowiązków wykonywanych przez płatników składek i przez ubezpieczonych, w zakresie ubezpieczeń społecznych. Realizacja zadań zleconych – np. rozliczeń realizowanych w związku z wypłacanymi świadczeniami. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (FUS) Zakład Ubezpieczeń Społecznych dokonuje wypłat z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W ramach FUS można wyszczególnić cztery „podfundusze” – emerytalny, rentowy, chorobowy i wypadkowy. Na wysokość wydatków FUS ma wpływ: liczba świadczeniobiorców, wysokość waloryzacji rent i emerytur, wysokość przeciętnego wynagrodzenia, poziom zatrudnienia. Przychody FUS składają się głównie ze składek na ubezpieczenia społeczne (zależne od liczby ubezpieczonych i wysokości ich wynagrodzeń) oraz z dotacji z budżetu państwa (określana corocznie w ustawie budżetowej). Czynniki kształtujące poziom dochodów i wydatków FUS (rodzaje ryzyka) Sytuacja makroekonomiczna – przeciętne wynagrodzenie, zatrudnienie, poziom stóp procentowych, poziom inflacji (CPI). Sytuacja demograficzna – liczba urodzeń i zgonów, stan ludności i jej struktura demograficzna. Przyjęte założenia odnośnie świadczeń – ich dostępność, liczba, wysokość.  Ubezpieczeni Świadczeniobiorcy (pracownicy) Płatnicy składek (pracodawcy) m.in. wnioski rodzaje świadczeń, m.in.: o przyznanie m.in. zgłaszanie do emerytury, renty, zasiłki świadczenia ubezpieczeń, m.in. wypłata pogrzebowe, zasiłki składanie deklaracji, należnych chorobowe, zasiłki odprowadzanie świadczeń macierzyńskie, zasiłki składek opiekuńcze, świadczenia m.in. informowanie o przedemerytalne, renty stanie indywidualnego socjalne konta ubezpieczonego ZUS wydawanie rozporządzeń, nadzór na zgodnością działania z ustawodawstwo obwieszczeń obowiązującymi przepisami MINISTER RODZINY, PREZES RADY PRACY I POLITYKI SEJM RP MINISTRÓW SPOŁECZNEJ II filar (obowiązkowy) - tworzą Otwarte Fundusze Emerytalne (OFE) i subkonto w ZUS lub samo subkonto w ZUS. OFE zarządzają prywatne Powszechne Towarzystwa Emerytalne (PTE). Zgodnie z regulacjami, w przypadku osób, którym do emerytury zostało mniej niż 10 lat, stosowany jest „suwak bezpieczeństwa”. Jest to mechanizm automatycznego przekazywania środków z OFE na subkonto ZUS. Takie działanie ma ograniczyć wpływ wahań giełdowej koniunktury na wartość zgromadzonych aktywów w okresie tuż przed przejściem na emeryturę. Wysokość kwot zgromadzonych w OFE zależy od efektywności inwestowania środków zgromadzonych w funduszu oraz wysokości składek. W przypadku subkonta w ZUS kwota zależy głównie od składek, środków przekazanych przez OFE i waloryzacji. Do II filaru trafia część składki emerytalnej w wysokości 7,3% (w tym 2,92% do OFE). Środki zgromadzone na subkoncie są co roku waloryzowane. Środki z II filaru podlegają dziedziczeniu. Otwarte Fundusze Emerytalne (OFE) zarządzane i reprezentowane na zewnątrz są przez Powszechne Towarzystwo Emerytalne (PTE), który z tego tytułu otrzymują wynagrodzenie. PTE są pod nadzorem Komisji Nadzoru Finansowego. Członkostwo w OFE obecnie jest dobrowolne. Składki uczestników OFE trafiają na indywidualny rachunek i są przeliczane na jednostki rozrachunkowe. Środki inwestowane są na rynkach finansowych i ich wartość zależy od rynkowej ceny instrumentów finansowych, w które fundusz ulokował kapitał. W przypadku OFE, tak jak w funduszach inwestycyjnych środki funduszu są zdeponowane u depozytariusza. Członkowie OFE ponoszą ryzyko inwestycyjne związane z transakcjami zawieranymi przez fundusze, spowodowane wahaniami koniunktury na rynkach finansowych. Na przestrzeni lat nastąpiła zasadnicza zmiana polityki inwestycyjnej OFE. Na początku mogły inwestować właściwe tylko na rynku krajowym przy strategii stabilnego wzrostu (udział akcji do 40 proc. portfela), po zmianach w 2014 roku stały się de facto funduszami akcyjnymi. III filar (dobrowolny) – pozwala oszczędzać na emerytury w pięciu programach: PPE, IKE i IKZE, od 2019 w PPK i od 2023 w OIPE. Przystąpienie do programów jest dobrowolne, środki stanowią własność uczestnika i są dziedziczone. W każdej chwili można zrezygnować z udziału w programie i wycofać zgromadzone środki. Wysokość zgromadzonych kwot zależy od efektywności inwestowania środków w funduszu oraz wysokości składek. Trzecim filarem zarządzają prywatne instytucje. Pracownicze Programy Emerytalne (PPE) zarządzane są przez Towarzystwa Funduszy Inwestycyjnych (TFI), zakłady ubezpieczeń oraz Pracownicze Towarzystwa Emerytalne (PTE). Indywidualne Konta Emerytalne (IKE) oraz Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego (IKZE) zarządzane są przez podmioty prowadzące działalność maklerską, TFI, zakłady ubezpieczeń, banki oraz Powszechne Towarzystwa Emerytalne (PTE). Pracownicze Plany Kapitałowe (PPK) zarządzane są przez TFI, zakłady ubezpieczeń i PTE. Ogólnoeuropejski Indywidualny Produkt Emerytalny (OIPE) oferowany jest przez zagraniczny Fintech. Pracownicze Plany Kapitałowe (PPK) Program dobrowolny dla pracowników, ale obowiązkowy dla pracodawców; co cztery lata autozapis. Celem jest zapewnienie dodatkowego zabezpieczenia finansowego po 60 roku życia. Uruchomienie programu od lipca 2019; najpierw dla pracodawców zatrudniających powyżej 250 pracowników; od stycznia 2021 wszyscy pracodawcy. Zwolnieni z obowiązku tworzenia PPK są pracodawcy, którzy będą prowadzić PPE, ze składką 3,5% i partycypacją 25% zatrudnionych; mikroprzedsiębiorstwa, kiedy wszyscy zatrudnieni odmówią udziału w PPK. PPK obsługują Towarzystwa Funduszy Inwestycyjnych, Powszechne Towarzystwa Emerytalne, Pracownicze Towarzystwa Emerytalne, Zakłady Ubezpieczeń. Wpłaty do PPK Wpłaty finansowane przez pracodawcę – podstawowa (1,5% wynagrodzenia), dodatkowa (dobrowolna – do 2,5% wynagrodzenia). Wpłaty finansowane przez pracownika – podstawowa (2% wynagrodzenia); dodatkowa (dobrowolna – do 2% wynagrodzenia). Dopłaty z Funduszu Pracy – wpłata jednorazowa (powitalna) 250 zł; dopłata roczna z tytułu aktywności 240 zł. Wypłata środków z PPK Po osiągnięciu 60 roku życia: jednorazowa wypłata 25% środków; ratalna wypłata 75% środków w co najmniej 120 ratach lub od razu po opodatkowaniu Korzyści dla pracownika Niski limit kosztów podmiotów zarządzających PPK (0,6%). Dziedziczenie środków; nie są objęte podatkiem spadkowym. Korzyści dla pracodawcy Wpłata podstawowa jest elementem wynagrodzenia, od którego nie będą naliczane składki na ubezpieczenia społeczne. Koszty prowadzenia PPK będą stanowić koszty uzyskania przychodu. PPE (Pracownicze Programy Emerytalne) – oferują pracodawcy swoim pracownikom; możliwość uczestnictwa w kilku programach; nadzór KNF; dopuszczalne formy: pracowniczy fundusz emerytalny umowa o wnoszenie przez pracodawcę składek pracowników do funduszu inwestycyjnego umowa grupowego ubezpieczenia na życie pracowników z zakładem ubezpieczeń, prowadzącym ubezpieczeniowy fundusz kapitałowy umowa grupowego ubezpieczenia na życie pracowników z towarzystwem ubezpieczeń wzajemnych, prowadzącym ubezpieczeniowy fundusz kapitałowy Gromadzone środki pochodzą ze składek podstawowych, finansowanych przez pracodawców (nie wyższa niż 7% wynagrodzenia pracownika), oraz składek dodatkowych, finansowanych przez pracowników (roczny limit podawany przez MRiPS – w 2019 21442,5 PLN, w 2020 23521,5 PLN, w 2021 23665,5 PLN, w 2022 26649 PLN, w 2023 31207,5 PLN). Pracodawca ponosi niższe koszty (od podstawowej wpłaty nie opłaca składek na ubezpieczenia społeczne). Wypłaty dla ubezpieczonych z PPE są wolne od zryczałtowanego podatku dochodowego. Wypłata po ukończeniu 60 roku życia lub po ukończeniu 55 lat, w przypadku uzyskania uprawnień wcześniej. IKE (Indywidualne Konta Emerytalne) – prawo do IKE ma osoba fizyczna. Uzyskane dochody są zwolnione z podatku od dochodów kapitałowych. Konieczne oszczędzanie przez co najmniej 5 lat kalendarzowych (nie ma obowiązku systematyczności). Jedno IKE na osobę; limit rocznej wpłaty (300% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia; w 2018 13329 PLN, w 2019 14295 PLN, w 2020 15681 PLN, w 2021 15777 PLN, w 2022 17766 PLN, w 2023 20805 PLN); z ulgi mogą skorzystać osoby, które dokonają wypłaty po 60 roku życia; osoby, które nabyły prawa emerytalne wcześniej, mogą dokonać wypłaty po 55 roku życia; wypłata może być jednorazowa lub ratalna; wcześniejsze wycofanie środków, konieczność uiszczenia podatku. IKE może być prowadzone na podstawie umowy z bankiem, domem maklerski, towarzystwem funduszy inwestycyjnych, zakładem ubezpieczeń prowadzącym ubezpieczenia na życie z funduszem kapitałowym, dobrowolnym funduszem emerytalnym. IKZE (Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego) – wpłaty można odliczyć od podstawy opodatkowania; jedno IKZE na osobę. Poziom wpłaty limitowany – w 2015 do 4750,80 PLN, w 2016 do 4866 PLN, w 2017 do 5115,6 PLN, w 2018 do 5331,6 PLN, w 2019 do 5718 PLN, w 2020 6272,4 PLN, w 2021 6310,8 PLN, w 2022 7106,4 PLN, w 2023 8322 PLN. Wypłata podlega opodatkowaniu (obecnie stawka 10 proc.). Wypłata następuje na wniosek oszczędzającego, po osiągnięciu przez niego 65 lat (pod warunkiem wnoszenia wpłat przez co najmniej 5 lat kalendarzowych) lub w przypadku śmierci oszczędzającego (na wniosek uprawnionego). Środki mogą być wypłacone jednorazowo lub w ratach – przez co najmniej 10lat, chyba że okres oszczędzania był krótszy. IKZE może być prowadzone na podstawie umowy z bankiem, domem maklerski, towarzystwem funduszy inwestycyjnych, zakładem ubezpieczeń prowadzącym ubezpieczenia na życie z funduszem kapitałowym oraz otwartym funduszem emerytalnym. Ogólnoeuropejski Indywidualny Produkt Emerytalny (OIPE) jest dobrowolną formą indywidualnego inwestowania, która uzupełnia trzeci filar emerytalny w Polsce. Produkt oparty jest na unijnym rozporządzeniu z 2019 roku, co gwarantuje mobilność na terenie Unii Europejskiej. Zmieniając kraj zamieszkania w UE, inwestor może nadal kontynuować oszczędzanie na korzystnych zasadach. Ustalony limit kosztów i opłat związanych z prowadzeniem OIPE wynosi 1% zgromadzonego kapitału. W przypadku OIPE są stosowane podobne rozwiązania podatkowe jak dla IKE. Świadczenia z OIPE są zwolnione z opodatkowania zryczałtowanym podatkiem dochodowym. Warunkiem jest oszczędzanie do 60 roku życia lub 55 lat w przypadku osób, które osiągnęły uprawnienia emerytalne. Jeżeli posiadacz OIPE wypłaci środki wcześniej, będzie musiał spełnić obowiązek podatkowy. Roczny limit środków, które można wpłacić na rachunek OIPE wynosi w 2023 roku maksymalnie 20 805 zł, czyli jest taki sam jak w przypadku IKE. OFE (podstawowe dane statystyczne – II kwartał 2024) Funkcjonuje 8 OFE; członkowie 14 398 033, to jest 83,3% osób aktywnych zawodowo. Aktywa netto OFE ogółem - 229,373 mld PLN; największe OFE – Nationale Nederlanden - 62,74 mld PLN i Allianz Polska - 59,00 mld PLN. Struktura portfela inwestycyjnego OFE: akcje spółek notowanych na regulowanym rynku giełdowym - 208,22 mld PLN, depozyty bankowe - 6,46 mld PLN, obligacje - 13,41 mld PLN. PPK (podstawowe dane statystyczne – kwartał 2024) Liczba uczestników PPK gromadzących środki na rachunkach PPK – 4 131 211, to jest 23,9% osób aktywnych zawodowo. Wartość aktywów netto funduszy – 27,54 mld PLN. IKE (podstawowe dane statystyczne – 30.06.2024) IKE prowadzone na koniec okresu sprawozdawczego 881 383, to jest 5,1% osób aktywnych zawodowo. Wartość zgromadzonych aktywów to 20,43 mld PLN. IKZE (podstawowe dane statystyczne – 30.06.2024) IKZE prowadzone na koniec okresu sprawozdawczego 526 283, to jest około 3,0% osób aktywnych zawodowo. Wartość zgromadzonych aktywów 10,34 mld PLN. PPE (podstawowe dane statystyczne – stan na koniec 2023) Funkcjonowały 2082 pracownicze programy emerytalne: 1573 w formie umowy z funduszem inwestycyjnym, 487 w formie umowy z zakładem ubezpieczeń, 22 w formie pracowniczego funduszu emerytalnego. Wartość aktywów wyniosła 25,60 mld PLN. PPE obejmowały 675 626 osób, to jest 3,9% aktywnych zawodowo. Finanse systemu ochrony zdrowia Źródła finansowania systemu ochrony zdrowia Finansowanie ze środków publicznych, bezpośrednio z budżetu państwa. Środki pochodzą z podatków ogólnych, składek na ubezpieczenia zdrowotne lub ubezpieczenia socjalne. Finansowanie ze środków publicznych przez instytucje finansowe (płatnik) – mogą to być kasy, fundusze, agencje rządowe. Finansowanie z dodatkowych ubezpieczeń indywidulanych wykupywanych w komercyjnych towarzystwach ubezpieczeniowych lub towarzystwach ubezpieczeń wzajemnych. Finansowanie z grupowych ubezpieczeń zdrowotnych oferowanych przez pracodawców. Finansowanie przez współopłacanie świadczeń medycznych przez pacjentów. Finansowanie z dodatkowych wpływów ze specjalnych podatków od spółek farmaceutycznych, akcyzy, przychodów z ubezpieczeń komunikacyjnych. Przykładowe modele finansowania systemu ochrony zdrowia Model obowiązujący w Stanach Zjednoczonych (przed reformą administracji Obamy) - głównie działa w ramach systemu ubezpieczeń prywatnych. Polisy są wykupywane indywidualnie przez zainteresowanego, pracodawcę lub przez pracodawcę i pracownika wspólnie. Ubezpieczenia grupowe obejmują około 64 proc. zatrudnionych (powszechna jest zasada współpłacenia przez pracowników). Niezależnie od ubezpieczeń grupowych około 18 proc. uprawnionych posiada polisy indywidualne. System, w znacznym stopniu oparty na mechanizmach rynkowych (finansowanie, świadczenie usług), nie zapewnia powszechnej opieki zdrowotnej. Jest kosztowny, najwyższy udział wydatków na służbę zdrowia na świecie i znacząca część populacji (14%) poza systemem. Model obwiązujący w Wielkiej Brytanii nie ma charakteru ubezpieczeniowego. Jest głównie finansowany z podatków ogólnych. Pewna liczba osób posiada dobrowolne dodatkowe ubezpieczenia - uprawnia do szybszej procedury, wyższej jakości obsługi. Obowiązuje zasada współpłacenia.  Model obowiązujący w Belgii – funkcjonuje kilka towarzystw ubezpieczeń wzajemnych o zasięgu ogólnokrajowym. Środki pochodzą po połowie z podatków i składek na ubezpieczenia zdrowotne (opłacane przez pracodawców i pracowników). Dodatkowe wpływy zapewniają dobrowolne ubezpieczenia i wydatki indywidulane. Obowiązuje zasada współpłacenia. Model obowiązujący w Niemczech – jest oparty na kilkuset kasach chorych, możliwość zwolnienia z obowiązku publicznego ubezpieczenia dla osób wybierających komercyjne ubezpieczenia prywatne. Składka jest w równej części pokrywana przez pracodawcę i pracownika. Przyjęto zasadę współpłacenia. Wspólne cechy systemów Występowanie ubezpieczeń dodatkowych Współpłacenie przez pacjentów za świadczenia medyczne Finansowanie systemu ochrony zdrowia w Polsce Podstawą są środki publiczne – środki z Narodowego Funduszu Zdrowia oraz Ministerstwa Zdrowia, wydatki jednostek samorządu terytorialnego. Środki prywatne stanowią około 1/3 ogółu wydatków – wydatki gospodarstw domowych oraz finansowanie świadczeń przez przedsiębiorców. Niski poziom finansowania – ograniczenia dostępności do świadczeń medycznych Składane w literaturze propozycje zmian systemu, w świetle porównań międzynarodowych Wprowadzenie dodatkowych ubezpieczeń zdrowotnych Wprowadzenie zasady częściowej odpłatności (współpłacenie) Wykorzystanie środków z ubezpieczeń komunikacyjnych (OC) na koszty leczenia ofiar wypadków, opłat i podatków od spółek farmaceutycznych