Finansomania: Podstawy wiedzy o finansach PDF

Rozdział 1 FINANSE – WPROWADZENIE 1.1. Pojęcie i znaczenie finansów Podstawą rozwoju społeczeństw była wymiana dóbr i usług w celu zaspoko- jenia potrzeb ludzi. Z czasem zmieniał się zakres ludzkich potrzeb, a systemy gospodarcze przekształcały się w coraz bardziej złożone mechanizmy. Nie- mniej...

Rozdział 1 FINANSE – WPROWADZENIE 1.1. Pojęcie i znaczenie finansów Podstawą rozwoju społeczeństw była wymiana dóbr i usług w celu zaspoko- jenia potrzeb ludzi. Z czasem zmieniał się zakres ludzkich potrzeb, a systemy gospodarcze przekształcały się w coraz bardziej złożone mechanizmy. Nie- mniej podstawą funkcjonowania sfery ekonomicznej relacji międzyludzkich był i nadal pozostaje przepływ dóbr i usług pomiędzy ludźmi. Sfera gospodarki obejmująca wytwarzanie dóbr i świadczenie usług nosi nazwę sfery realnej. To dzięki jej funkcjonowaniu można kupić chleb, komputer, skorzystać z usług fryzjera czy naprawić samochód. Wymiana zróżnicowanych dóbr materialnych byłaby bardzo utrudniona w sytuacji wyboru sposobu wymiany „towar za towar”. Z koniecznością jej usprawnienia jest związane powstanie sfery finansowej (pieniężnej), której pierwotnym zadaniem była i jest obsługa sfery realnej, czyli uzupełnienie stru- mieni dóbr i usług o strumienie pieniężne. Pieniądz ułatwił wymianę dóbr i usług zachodzącą między ludźmi, rów- nocześnie tworząc nowy wymiar (sferę) gospodarki. Obsługa wymiany dóbr i usług wymaga obecnie zawarcia pomiędzy stronami kontraktu wycenione- go w pieniądzu, przykładowo między pracownikiem a pracodawcą, odbiorcą a dostawcą, usługodawcą a usługobiorcą. Pracownik świadczy pracę polegającą na wytworzeniu dóbr lub usług, otrzymując w zamian strumień pieniądza. Po- dobnie producent sprzedaje produkty, aby otrzymać w zamian zapłatę. Zatem w jednym kierunku płynie strumień dóbr czy usług, a w drugim – strumień pieniężny. Z wykorzystaniem pieniędzy jest związana konieczność podejmo- wania decyzji o charakterze finansowym. Decyzje te są związane z kwestią  1.1. Pojęcie i znaczenie finansów 9 gromadzenia pieniędzy, ich lokowania, inwestowania. W celu obsługi prze- pływów strumieni pieniężnych pomiędzy podmiotami pojawiły się także wy- specjalizowane instytucje. Finanse to w szerokim rozumieniu „ogół zjawisk pieniężnych związanych ze społeczną i gospodarczą działalnością ludzi, czyli ogół zjawisk i stosun- ków finansowych powstających w związku z tworzeniem, gromadzeniem, transferem i wydatkowaniem środków pieniężnych”. Stosunki finansowe to relacje pieniężne, które powstają w procesie gospo- darczym, zazwyczaj pomiędzy dwoma stronami. Przykładem mogą być stosunki pomiędzy pożyczkodawcą a pożyczkobiorcą, stosunki podatkowe, stosunki ubezpieczeniowe czy międzynarodowe stosunki finansowe. Można wskazać kilka powodów, dla których warto się zajmować finansami. Finanse dotyczą wielu aspektów naszego życia, co powoduje, że rozszerza- nie wiedzy i rozwój umiejętności w tym zakresie są coraz bardziej przydatne. Dzięki lepszemu zrozumieniu zasad funkcjonowania sfery finansowej można lepiej zarządzać własnymi zasobami, podejmując decyzje związane chociażby z wyborem, w co i na jaki czas inwestować posiadane pieniądze (na przykład czy wybrać lokatę, fundusz, papiery wartościowe) lub skąd pozyskać kapitał na sfinansowanie własnych zamierzeń (na przykład wybór konkretnej oferty kredytu hipotecznego na zakup mieszkania). Oferta możliwości inwestycyj- nych oraz pozyskania kapitału jest obecnie na tyle szeroka, że czasami wybór najkorzystniejszego wariantu wymaga pomocy ze strony specjalistów. W takim wypadku będzie przydatna podstawowa wiedza z zakresu finansów umożliwia- jąca skuteczne komunikowanie się z odpowiednimi podmiotami, wybór zakresu ich pomocy oraz zrozumienie ich propozycji lub porad. Wiedza w zakresie finansów daje również wiele możliwości pracy w sferze finansowej (na przykład w banku, ubezpieczeniach) lub na stanowisku związanym z podejmowaniem decyzji finansowych w przedsiębiorstwie (na przykład analityk czy menedżer finansowy). Warto podkreślić, że finanse to również transfery pomiędzy poszczegól- nymi podmiotami w gospodarce, będące domeną władzy publicznej. Wiedza o finansach pozwala lepiej zrozumieć zależności pomiędzy podatkami a wydat- kami o charakterze publicznym. To z kolei pozwala obywatelom podejmować świadome decyzje w demokratycznym procesie wyboru reprezentantów na stanowiska publiczne. Zarządzanie państwem również wymaga znajomości funkcjonowania budżetu państwa, konstrukcji podatków, finansów instytucji wspierających podejmowanie decyzji finansowych. Ostatnim argumentem, dla 10 1. Finanse – wprowadzenie którego warto znać finanse, jest wymiar czysto intelektualny, czyli poszerzanie swojej wiedzy o otaczającym świecie. 1.2. Pieniądz jako podstawowa kategoria finansów 1.2.1. Formy pieniądza O finansach mówi się wszędzie tam, gdzie występuje pieniądz. Pieniądz jest obecny w różnych dziedzinach życia i służy człowiekowi maksymalizowaniu korzyści czy – inaczej mówiąc – zaspokajaniu potrzeb w najbardziej efektywny z punktu widzenia danej osoby sposób. Pieniądz to powszechnie akceptowany środek płatności za towary i usługi, w którym wyrażone są ceny i wartości różnych dóbr. Za pomocą pieniądza dokonuje się płatności, wywiązuje się z zobowiązań oraz porównuje się wartości rozmaitych dóbr i usług. Pieniądz ma swoją długą historię, a jego forma zmieniała się w ślad za zmieniającymi się potrzebami człowieka. Pojawił się on w toku rozwoju gospo- darczego, w szczególności w wyniku podziału pracy: określone osoby specjali- zowały się na przykład w hodowli zwierząt, inne w uprawie roślin lub wytwa- rzaniu naczyń. Początkowo w procesie wymiany dóbr powszechnego użytku nie posługiwano się pieniądzem. Powszechna była wymiana w formie barteru. Jednakże taka wymiana bezpośrednia jednego dobra na inne dobro była dość kłopotliwa, ponieważ istotną trudność stanowiło znalezienie odpowiedniego kontrahenta zainteresowanego zamianą dóbr tożsamej wartości. Wiązało się to również z koniecznością ustalania stosunku tej wymiany. Taki bezpośredni handel wymienny stał się nieefektywny i czasochłonny, co skłaniało do poszu- kiwania wygodniejszych i bezpieczniejszych form zapłaty. Z czasem pojawiły się przedmioty odgrywające w gospodarce rolę pieniądza, a pojawienie się pieniądza dało impuls do powstania wymiany towarowo-pieniężnej określanej jako wymiana pośrednia. W toku ewolucji następowało przejście od pieniądza towarowego, poprzez pieniądz kruszcowy aż po dominujący dzisiaj pieniądz papierowy i pieniądz  1.2. Pieniądz jako podstawowa kategoria finansów 11 elektroniczny. Dawniej odpowiednikiem dzisiejszego pieniądza były tzw. pła- cidła, czyli towary, które służyły jako środek płatniczy ułatwiający wymianę towarów, ale również były miernikiem wartości innych towarów czy usług. W ten sposób wykształcił się pieniądz towarowy – w postaci dóbr szczegól- nie przydatnych w zaspokajaniu potrzeb, więc chętnie przyjmowanych jako forma zapłaty. W tym celu wykorzystywano na przykład skóry zwierzęce, sól kamienną, zboże czy bydło. Rozwój handlu wymusił udoskonalenie środka płatniczego. Powszechnie zaczęto wykorzystywać metale czy szlachetne kruszce, takie jak złoto czy srebro. Miały one tę zaletę w stosunku do innych dóbr, że były trwałe i łatwe w prze- chowywaniu oraz stosunkowo łatwo podzielne bez utraty wartości użytkowej. Ponadto relatywnie niewielka ich ilość i objętość mogła przedstawiać dużą wartość. Tak wykształciła się bardziej rozwinięta forma pieniądza towarowego, czyli tzw. pieniądz kruszcowy, którego wartość zależała od wartości kruszcu zawartego w monetach. Początkowo były to po prostu nieobrobione bryłki danego kruszcu, co rodziło konieczność każdorazowego ich ważenia. Z czasem przyjęły formę sztabek, kulek, różnokształtnych płytek czy wreszcie krążków. Były one wytrzymałe i łatwe do przechowywania przez dłuższy czas. Następnie zaczęto na nich wybijać informacje poświadczające ich jakość, wagę czy pocho- dzenie. Stały się pierwowzorem dzisiejszych monet. Pierwsze pieniądze w tym znaczeniu pojawiły się około III wieku p.n.e. w Egipcie i Chinach. Były to krążki stopów różnych metali i metalowe sztabki. Prawdziwe monety z wyrażoną na niej wartością pojawiły się dopiero w VII w. p.n.e. w Grecji. W Polsce monety pojawiły się na przełomie X i XI wieku. Niestety, powszechne stało się psucie pieniądza, co odbywało się poprzez obniżanie zawartości metali szlachetnych w monetach. W ten sposób emitent osiągał dodatkowy zysk. Równolegle jednak proceder taki utrudniał posługiwa- nie się pieniądzem kruszcowym w codziennych transakcjach. Kruszec większej wartości był ciężki, co utrudniało chociażby jego transport i przechowywanie, dlatego też – dla ułatwienia i bezpieczeństwa – monety wykonane z kruszcu zaczęto przekazywać do depozytu złotnikom, w zamian za co wystawiali oni kwity depozytowe. Znacząco ułatwiało to obrót towarami i usługami, więc zaczęto się nimi posługiwać w życiu codziennym, przykładowo podczas za- kupu towarów. W ten sposób rozpoczął się proces dematerializacji pieniądza. Początkowo kwity depozytowe były wymienialne na kruszec w dowolnym momencie. Z czasem jednak wartość kwitów depozytowych zaczęła przekra- czać wartość zdeponowanego kruszcu, złotnicy przekształcili się w bankierów pobierających oprocentowanie za zdeponowane złoto, a w obrocie pojawiły się wymienialne na złoto czy srebro noty bankowe (banknoty) emitowane przez 12 1. Finanse – wprowadzenie banki prywatne (komercyjne). Tak powstawał pieniądz papierowy. Z czasem ograniczeniu ulegała liczba banków mających prawo do emisji not bankowych, co sprzyjało stabilności i pewności jego akceptowalności, a władze państwa zyskiwały w tym zakresie monopol. Obecnie pieniądz papierowy funkcjonuje bez powiązania z kruszcem. Banknoty i monety (bilon) stały się wyłącznie znakami pieniężnymi, są pieniądzem symbolicznym, o wartości niezależnej od rodzaju materiału, z którego został wykonany. Pieniądz gotówkowy w tej postaci jest emitowany przez władze monetarne danego państwa (zasadniczo przez bank centralny) na podstawie umowy społecznej. Równolegle funkcjonuje pieniądz bezgotówkowy (bankowy, depozytowy, wkładowy) w postaci zapisów na bankowych rachunkach depozytowych. Jest to pieniądz, który nie ma nawet fizycznej postaci. Podstawą jego kreacji są wierzytelności przedsiębiorstw lub osób fizycznych (zgromadzone przez nich pieniądze na rachunkach i lokatach bankowych). Kreowany jest przez banki komercyjne w toku kredytowej emisji pieniądza. Obrót bezgotówkowy wiąże się w funkcjonowaniem polecenia przelewu, polecenia zapłaty, czeku rozra- chunkowego czy instrumentów pieniądza elektronicznego. W obrocie gotówkowym banknoty i monety mają status powszechnie ak- ceptowany. Instrumenty bezgotówkowe nie mają cechy powszechnej akcepto- walności. W praktyce jednak pieniądz bezgotówkowy z reguły jest pełnopraw- nym środkiem płatniczym. Obrót gotówkowy pozostaje istotny w drobnych transakcjach detalicznych o niskiej wartości, natomiast większość transakcji pomiędzy przedsiębiorstwami dokonuje się obecnie w sposób bezgotówkowy. Elektroniczne formy płatności stały się szybsze, prostsze i wygodniejsze. Istnieją również zdecentralizowane waluty cyfrowe czy waluty wirtualne (z najbardziej powszechną kryptowalutą – bitcoinem). Chociaż z prawnego punktu widzenia nie są uważane za pełnoprawny środek płatniczy, to w pew- nych kręgach kryptowaluty internetowe mogą pełnić funkcję płatniczą. W ślad za rozwojem pieniądza zmieniały się także jego właściwości. Ważne cechy współczesnego pieniądza to: trwałość (nie powinien ulegać łatwemu zniszczeniu i tracić wartości przez dłuższy czas) i poręczność (nawet przy transakcjach znacznej wartości). Powinien być także podzielny na mniejsze jednostki bez szkody dla wartości, jednorodny (pieniądze powinny być po- dobne do siebie), rozpoznawalny i trudny do podrobienia oraz cechować się ograniczoną dostępnością. Te cechy pieniądza łączą praktyczność posługiwania się nim z reprezentowaną przez niego wartością.  1.2. Pieniądz jako podstawowa kategoria finansów 13 1.2.2. Ekonomiczne funkcje pieniądza Pieniądz jest ważnym ogniwem funkcjonowania gospodarki i pełni różne funkcje na gruncie ekonomicznym. Przede wszystkim służy do ustalania cen (miernik wartości), do realizacji transakcji kupna-sprzedaży (środek wymia- ny), do spłaty zobowiązań (środek płatniczy) oraz do oszczędzania (środek tezauryzacji). Pieniądz jako miernik wartości jest jednostką rozrachunkową, za której pomocą wyrażana jest wartość towarów czy usług. To z kolei umożliwia porów- nanie ich cen i ułatwia wymianę, co przyczynia się do rozwoju handlu. Pieniądz posiada więc określoną siłę nabywczą, którą definiuje się jako ilość dóbr, jakie można nabyć za jednostkę pieniądza. Pieniądz jako środek wymiany (cyrkulacji) pośredniczy w transakcjach, w których następuje przekazanie danego dobra i pieniądza między stronami. Jest więc powszechnie akceptowanym zamiennikiem dóbr. Pieniądz jako środek płatniczy pozwala na regulowanie przez dłużnika zobowiązań typu płatniczego (przykładowo umożliwia spłatę kredytu lub ure- gulowanie kwoty zobowiązań podatkowych). Innymi słowy, pieniądz w tym ujęciu ma moc zwalniania ze zobowiązań dłużnych. Pieniądz jako środek tezauryzacji umożliwia przechowywanie bogactwa (gromadzenie oszczędności). Oszczędności to ta część dochodu do dyspozycji danego podmiotu, która nie została wydana na zakup dób czy usług (czyli na tzw. konsumpcję). Dzięki oszczędnościom można sobie zapewnić możliwość płacenia pieniędzmi w przyszłości. W ten sposób – oprócz lokowania oszczęd- ności w nieruchomościach, dziełach sztuki czy biżuterii – pieniądz jest po- wszechnym środkiem umożliwiającym oszczędzanie. Dzieje się tak, ponieważ pieniądz jest środkiem, który może zostać natychmiastowo zamieniony na dany towar czy usługę, a jego przechowywanie jest relatywnie proste. 1.2.3. Społeczne funkcje pieniądza W rozważaniach dotyczących wykorzystania pieniądza do zaspokajania potrzeb powinna zostać włączona kwestia etyki. Użyteczność pieniądza – poza jego znaczeniem w sferze gospodarczej – jest również nieoceniona w stosunkach społecznych, w relacjach międzyludzkich. W tym kontekście ważne są także społeczne funkcje pieniądza. Funkcja behawioralna pieniądza wynika z faktu, że w zależności od po- siadanych pieniędzy człowiek zachowuje się w określony sposób. Pieniądze są 14 1. Finanse – wprowadzenie ekwiwalentem pozwalającym w łatwy sposób zamienić je na towary i usługi niezbędne do życia. Pozwalają też zaspokoić potrzeby niematerialne czy po- trzeby wyższego rzędu, takie jak bezpieczeństwo czy samorealizacja. Pieniądze określają styl życia, strukturę konsumpcji, kształtują ludzkie pragnienia, dają określone przywileje w społeczeństwie. Negatywnym wymiarem działania funkcji behawioralnej jest podporządkowanie przez człowieka swojego zacho- wania wyłącznie perspektywie zwiększania bogactwa w formie pieniężnej, co skutkuje takimi zjawiskami, jak: skąpstwo, chciwość, przekupstwo, snobizm, niewrażliwość na potrzeby innych czy zachowania nieetyczne. Funkcja motywacyjna pieniądza wynika z podejmowania pewnych działań wynikających z chęci otrzymania określonej kwoty pieniędzy. W celu zapew- nienia sobie możliwości zaspokojenia potrzeb człowiek dąży do posiadania pieniądza. Wykorzystują to na przykład pracodawcy, którzy poprzez różne- go rodzaju premie doceniają pracowników, skłaniając ich jednocześnie do większego zaangażowania w wykonywanie powierzonej im pracy. Osiąganie korzyści w zamian za świadczoną pracę stanowi istotny bodziec do rozwijania zawodowych umiejętności czy późniejszego osiągania stawianych sobie celów. Pieniądze służą zaspokajaniu potrzeb indywidualnych oraz zbiorowych. Ro- dzice, dążąc do zwiększenia swoich zarobków, mogą przez to zwiększyć szanse swoich dzieci na lepszą edukację. Pracodawcy, dążąc do osiągnięcia wyższych dochodów, oddziałują też na pewność zatrudnienia u swoich pracowników czy prestiż menedżerów zatrudnionych w rozwijającym się przedsiębiorstwie. Funkcja motywacyjna pieniądza działa więc wielowymiarowo oraz wywołuje efekty pozytywne w wielu obszarach gospodarki i życia pojedynczych jednostek. Jednakże są również negatywne jej przejawy, a należy do nich na przykład skła- nianie – poprzez budowanie perspektywy zarobku – do zachowań niezgodnych z prawem. Niewłaściwie pojęta funkcja motywacyjna pieniądza, powodująca przesadne dążenie do zwiększania możliwości zaspokojenia konsumpcji, może również powodować problemy natury psychologicznej. Funkcja informacyjna pieniądza wynika między innymi z faktu, że ofero- wane za daną pracę zarobki stanowią ważne źródło informacji, jakie działania są w określonej społeczności pożądane. Pensja pracownika nie zależy tylko od jego umiejętności i starań, ale jest również pochodną postrzegania wartości świadczonej pracy. Pieniądz informuje więc, jakie działania są oczekiwane, a ponadto stanowi istotny nośnik wartości dóbr, umożliwiając porównanie cen nawet skrajnie różnych towarów czy usług. Pieniądz niejednokrotnie przyczynia się do powstawania różnic w społe- czeństwie, przez co uwidacznia się dezintegracyjna funkcja pieniądza. Różnice w dochodach są w pewnym zakresie normalnym przejawem funkcjonowania  1.2. Pieniądz jako podstawowa kategoria finansów 15 gospodarki (przykładowo: pracownik, który pracuje na pół etatu, nie powinien otrzymywać takiej samej pensji jak osoba zatrudniona na cały etat; pracownik o wyższych kwalifikacjach nie powinien być wynagradzany tak samo jak osoba o niższych kompetencjach). W ten sposób powstają grupy społeczne różniące się poziomem bogactwa. Takie struktury społeczne zmieniają się w czasie, a pie- niądz powoduje powstawanie nowych. Pieniądz jest więc motorem napędzają- cym zmiany w sferze społecznej. Dezintegracyjna funkcja pieniądza ma swój negatywny wymiar, co uwidacznia się w polaryzacji ekonomicznej społeczeń- stwa. Powstawanie skrajnych nierówności społecznych opartych na kwestiach ekonomicznych przekłada się też na inne obszary funkcjonowania człowieka w społeczeństwie, przykładowo na dostęp do edukacji czy opieki zdrowotnej. Negatywnym przejawem może być funkcjonowanie zorganizowanych grup przestępczych, które w pewnych obszarach wymuszają posłuszeństwo wobec siebie i – motywowane chęcią wysokiego zysku – w sposób zabroniony prawem ingerują w wiele obszarów życia społeczno-ekonomicznego. Innym przykładem może być funkcjonowanie szarej strefy, czyli prowadzenie nielegalnego obrotu legalnymi towarami (w szerszym ujęciu to prowadzenie niezgłaszanych działań gospodarczych). W konsekwencji władza publiczna nie otrzymuje wpływów podatkowych z takiej działalności do budżetu państwa (co przełoży się na przykład na mniejsze inwestycje drogowe lub wyższe obciążenia dla pozosta- łych obywateli). Szara strefa jest zjawiskiem wielowymiarowym i ma wpływ na wiele aspektów życia społecznego i działalności gospodarczej, odbijając się na przykład na konkurencyjności podmiotów gospodarczych funkcjonujących w legalny sposób. Funkcja integrująco-instytucjonalna pieniądza wyraża się w tym, że kształtuje on stosunki między ludźmi. Wiele więzi społecznych jest skoncen- trowanych na pieniądzu, ale podstawą ich działania jest zasada społecznego zaufania. W konsekwencji powstają takie instytucje, jak banki, zakłady ubezpie- czeniowe, fundacje, giełdy papierów wartościowych. Powstające w ten sposób struktury działające w obszarze społeczno-ekonomicznym ewoluują, co widać doskonale na przykładzie postępującej globalizacji czy rosnącego znaczenia bankowości mobilnej. 1.2.4. Wartość pieniądza w czasie Zjawiska gospodarcze cechuje zróżnicowanie w przestrzeni – na przykład różne ceny domów czy usług fryzjerskich w Polsce i w Wielkiej Brytanii. Zjawiska finansowe zmieniają się także w czasie. Nie tylko forma i cechy pieniądza ewolu- 16 1. Finanse – wprowadzenie owały na przestrzeni dziejów. Uogólniając, można powiedzieć, że w działalności gospodarczej czynnik czasu odgrywa bardzo istotną rolę. Wraz z upływem czasu, na skutek różnych wydarzeń, ale i działania różnych praw ekonomii, może się zmieniać wartość pieniędzy, którymi dysponuje dany człowiek czy przedsiębiorstwo. Pieniądz, który pozostaje dzisiaj realnie w posiadaniu, nie jest wart tyle samo, ile oczekiwana wartość tej samej kwoty w przyszłości. Nie jest więc obojętny moment otrzymania pieniędzy: im wcześniej są one otrzy- mywane, tym szybciej można dokonać zakupu określonego towaru czy usługi. Wartość pieniądza w czasie może być wynikową kilku czynników, takich jak: procesy inflacyjne, ryzyko, preferencja bieżącej konsumpcji czy koszt utraco- nych korzyści. Działanie mechanizmów rynkowych może prowadzić do zmiany cen. Dzieje się tak na przykład na skutek zmiany cen jednych towarów względem innych. Zatem nie każdy wzrost ceny towaru musi mieć związek z procesami inflacji. Inflacja to proces wzrostu przeciętnego poziomu cen. Taki wzrost cen jest względnie trwały, czyli utrzymuje się w dłuższym okresie. Na skutek inflacji siła nabywcza pieniędzy posiadanych w przyszłości jest mniejsza niż ta, którą dysponuje się obecnie. Oczekiwane w przyszłości wpływy pieniężne wiążą się z ryzykiem. Sza- cowanie przyszłych wpływów jest związane z niepewnością, jaka będzie ich wartość oraz czy faktycznie będą wypłacone. Niepewność ta jest tym większa, im bardziej odległy w czasie jest oczekiwany wpływ, co zwiększa ryzyko. Osoby lokujące pieniądze na przykład w banku w formie lokaty albo kupujące obligacje oczekują zarobku. Innymi słowy, pieniądz – na przykład powierzony bankom czy zainwestowany w papiery wartościowe – ma swoją cenę wynikającą w faktu odłożenia konsumpcji w czasie. Ceną pieniądza jest stopa procentowa, wyrażona jako procent ulokowanej (zainwestowanej) kwoty. W procesie dysponowania pieniędzmi dokonuje się wyboru pomiędzy prze- znaczeniem ich na bieżącą konsumpcję i dokonaniem inwestycji, takich jak zakup udziałów w funduszu inwestycyjnym czy zdeponowanie ich na lokacie bankowej. Wybór jednego z kierunków konsumpcji czy oszczędzania oznacza jednocześnie rezygnację z innych możliwości, stąd w decyzjach związanych z wartością pieniądza w czasie ważny jest również koszt utraconych korzyści. Odzwierciedla on utraconą możliwość wcześniejszej konsumpcji lub nieuzy- skanie dochodu z alternatywnych oszczędności.  1.2. Pieniądz jako podstawowa kategoria finansów 17 Ważną rolę w podejmowaniu decyzji finansowych odgrywa pomiar war- tości pieniądza w czasie. W tym celu należy uwzględnić w obliczeniach stopę procentową, która różnicuje wartość pieniądza w czasie. Stopa procentowa to procent, o jaki po upływie określnego czasu powiększa się ulokowana kwota. Występuje tutaj zjawisko kapitalizacji, czyli naliczanie odsetek do danej kwoty (przykładowo tej, którą lokuje się w banku na lokacie albo otrzymuje z banku w formie kredytu). Odsetki mogą być w danym horyzoncie czasu obliczane od kwoty pierwotnej (odsetki proste). Przyrosty kapitału są wówczas równe przez cały czas. Odsetki mogą być również obliczane od kwoty powiększonej o reinwestowane odsetki z okresów poprzedzających (odsetki składane). W ta- kim wypadku kwota odsetek w danym okresie jest większa od kwoty odsetek uzyskanej w poprzednim okresie. Stopy oprocentowania kredytów czy lokat są zwykle wyrażane w postaci rocznej (nominalnej) stopy procentowej. Jednak naliczanie odsetek może wystę- pować kilkakrotnie w roku (co kwartał, co miesiąc itd.), stąd porównanie ofert lokat czy kredytów ułatwia obliczenie efektywnej rocznej stopy procentowej, która uwzględnia częstotliwość kapitalizacji. Warto nadmienić, że jako kategoria finansowa odsetki mogą być zarówno przychodem, jak i kosztem. Przykładowo, po zdeponowaniu środków w banku na lokacie odsetki będą dla nas przychodem, a dla banku kosztem. Z drugiej strony, jeżeli zaciągnie się w banku kredyt, to odsetki staną się dla kredytobiorcy kosztem, a dla banku będą przychodem. Wartość odsetek jest tym wyższa, im wyższa jest stopa procentowa, im wyższa jest kwota (lokowana w banku czy zaciągnięta w formie pożyczki), im dłuższy jest okres kapitalizacji. Wartość danej kwoty na dzisiaj to wartość bieżąca (obecna). Wartość danej kwoty po upływie okresu kapitalizacji to wartość przyszła. Do podejmowania decyzji finansowych często przydatne jest działanie odwrotne do kapitalizacji, tj. dyskontowanie. Jest to proces obliczania wartości bieżącej danej kwoty, w którym za punkt wyjścia przyjmuje się wartość przyszłą tejże kwoty. W ob- liczeniach wykorzystujących proces dyskontowania stopę procentową nazywa się często stopą dyskontową. Podsumowując, jeżeli chce się obliczyć wartość przyszłą kwoty ulokowanej przez nas dzisiaj przykładowo na pięć lat, to wykorzystujemy formułę kapita- lizacji. Wartość przyszła takiej kwoty będzie większa od jej wartości bieżącej dzięki odsetkom. Jeżeli natomiast chcemy obliczyć wartość bieżącą kwoty, której oczekujemy za pięć lat, wówczas powinniśmy wykorzystać dyskontowanie. Wartość bieżąca takiej kwoty jest wartością na początku horyzontu inwestycji, stąd też będzie mniejsza od jej wartości przyszłej, ponieważ odsetki pojawią się dopiero w przyszłości. 18 1. Finanse – wprowadzenie Przykład 1.1. Wartość lokat Klient banku chce zdeponować kwotę 1000 zł na rok. Banki oferują różne warunki opro- centowania lokat. Bank A oferuje oprocentowanie nominalne 5% w skali roku, naliczając odsetki proste co kwartał. Bank B proponuje 5% nominalnie w skali roku, oferując kwartalną kapitalizację odsetek. Bank C z kolei oferuje nominalnie 4,9% rocznie, ale proponuje miesięczną kapita- lizację odsetek. Jaka będzie wartość przyszła lokaty ulokowanej w każdym z banków? Która oferta banku jest najkorzystniejsza? Rozwiązanie Należy wyliczyć wartość przyszłą lokat, za każdym razem dostosowując stopę oprocentowania do długości okresu kapitalizacji (okresu odsetkowego). Bank A oferuje odsetki proste w skali kwartalnej. Najpierw dostosowujemy oprocentowanie do częstotliwości kapitalizacji, czyli 5%:4 =1,25%:  0,05  wartość przyszła A = 1000 ⋅  1 + ⋅ 4  = 1050 [zł].  4  Bank B również oferuje odsetki w skali kwartalnej, ale są to odsetki składane, czyli na po- czątku odsetki zostaną naliczone od kwoty 1000, ale w kolejnym kwartale już od kwoty  0,05  1000 ⋅  1 + i tak dalej, a zatem:  4  4  0,05  wartość przyszła B = 1000 ⋅  1 + = 1050,95 [zł].  4  Oprocentowanie nominalne oferowane przez bank B jest takie samo jak banku A, ale inny sposób kapitalizacji odsetek spowoduje, że wartość przyszła lokaty w banku B będzie większa. Bank C oferuje odsetki składane i miesięczną kapitalizację odsetek: 12  0,049  wartość przyszłaC = 1000 ⋅  1 + = 1050,12 [zł].  12  Bank C oferuje niższe oprocentowanie nominalne niż bank A, niemniej inny sposób na- liczania odsetek i częstsza kapitalizacja powodują, że wartość przyszła lokaty w banku C jest korzystniejsza niż w banku A. Biorąc pod uwagę spodziewaną wartość przyszłą lokat, najkorzystniejsza jest oferta banku B. Porównania opłacalności lokat w bankach można również dokonać, wyliczając roczną stopę efektywną w każdym z banków. Dla banku A, który nalicza odsetki proste, roczna efektywna stopa procentowa będzie równa stopie nominalnej: Ref A = 5%, dla banku B będzie to: 4  0,05  Ref B =  1 + − 1 = 5,095%,  4  a dla banku C: 12  0,049  Ref C =  1 + − 1 = 5,012%.  12  Wykorzystując porównanie stóp efektywnych, dochodzimy do takiego samego wniosku jak w przypadku porównania wartości przyszłej lokat – najkorzystniejsza jest oferta banku B.  1.3. Decyzje finansowe w ujęciu podmiotowym 19 Przykład 1.2 Wartość bieżąca i wartość przyszła Pod koniec drugiego roku oczekujemy, że z pewnej lokaty otrzymamy kwotę 1500 zł. Opro- centowanie nominalne wynosi 10%, a odsetki składane są naliczane corocznie. Jaka jest wartość bieżąca tej lokaty? Rozwiązanie Wartość pieniądza w czasie może zostać zobrazowana na osi czasu: 0 1 2 wartość bieżąca wartość przyszła (present value) (future value) Należy wyliczyć wartość bieżącą lokaty, stosując wzór: wartość przyszła wartość bieżąca = , (1 + stopa procentowa za okres ) liczba okresów co jest zapisywane za pomocą symboli jako: FV PV =. (1 + k )n Stopa procentowa używana w procesie dyskontowania jest również nazywana stopą dys- kontową. W podanym przykładzie nominalna (czyli roczna) stopa jest jednocześnie stopą za okres od- setkowy. Wartość bieżąca lokaty, czyli kwota, jaką należałoby wpłacić do banku, będzie równa: 1500 PV = = 1239,67 [zł]. (1 + 0,1)2 1.3. Decyzje finansowe w ujęciu podmiotowym Gospodarstwo domowe to grupa osób (rodzina), która wspólnie wykorzystu- je dostępne zasoby ekonomiczne. Forma i wielkość takiej rodziny mogą być różne, co szerzej zostanie zaprezentowane w rozdziale 7. Wszystkie zasoby społeczeństwa należą w ostateczności do gospodarstw domowych, ponieważ to ludzie zakładają przedsiębiorstwa, czerpiąc z nich określone korzyści oraz płacąc podatki na rzecz władzy publicznej. Każde gospodarstwo domowe ma swoje potrzeby oraz kolejność ich za- spokajania. Takie preferencje konsumpcyjne mogą ulegać zmianie w czasie. Gospodarstwo domowe uzyskuje bieżące wpływy pieniężne pochodzące bądź 20 1. Finanse – wprowadzenie z wynagrodzenia za pracę, z posiadanego majątku (na przykład lokaty banko- we), bądź z transferów dokonywanych przez państwo (na przykład zasiłki). Pierwszym rodzajem decyzji finansowej podejmowanym w gospodarstwie domowym jest podział tych dochodów na część przeznaczoną na konsumpcję oraz oszczędności. Kolejny rodzaj decyzji dotyczy ulokowania oszczędności – czyli jak należy zainwestować zaoszczędzone pieniądze. Jest to decyzja in- westycyjna. Inwestycja polega na rezygnacji z konsumpcji w chwili obecnej na rzecz przyszłych korzyści. Gospodarstwo domowe może inwestować zarówno w majątek (na przykład mieszkanie, samochód), jak i w aktywa finansowe (na przykład akcje czy lokaty bankowe – udostępniając tym samym pieniądze na rynku finansowym). Zarówno z bieżącymi wpływami, jak i wpływami oczekiwanymi w przy- szłości jako korzyścią z inwestycji związana jest niepewność finansowa (ry- zyko). Zarządzanie ryzykiem jest kolejnym rodzajem decyzji finansowej po- dejmowanej przez gospodarstwo domowe. Przeznaczając część posiadanych pieniędzy na inwestycje, można się zdecydować na inwestycje mniej ryzy- kowne, na przykład na lokatę bankową, która cechuje się większym prawdo- podobieństwem otrzymania w przyszłości zwrotu kapitału wraz ze spodzie- wanymi korzyściami, lub zdecydować się na inwestycję bardziej ryzykowną (na przykład w akcje przedsiębiorstwa), co wiąże się z możliwością utraty zainwestowanych środków oraz większą niepewnością odnośnie do wystą- pienia przyszłych korzyści oraz ich ostatecznej wysokości. Im wyższe ryzyko, tym wyższych korzyści można się spodziewać w relacji do zaangażowanego kapitału (wyższej stopy zwrotu z inwestycji). Ryzyko jest także związane z możliwością utraty posiadanych aktywów (pożar, powódź, kradzież) lub zdolności do uzyskiwania wpływów (choroba, utrata pracy). Gospodarstwa domowe podejmują decyzje inwestycyjne, uwzględniając ryzyko stosownie do swojej skłonności lub awersji do ryzyka. Ważnym kryterium wyboru – obok korzyści ekonomicznych i ryzyka – są również osobiste przekonania. Mogą one dotyczyć aspektów etycznych, moralnych lub społecznych. W konsekwencji, dokonując wyboru inwestycji, członkowie gospodarstw domowych mogą świadomie odrzucać branże budzące wątpliwości etyczne inwestora (na przykład hazard, produkcja tytoniu, prze- mysł zbrojeniowy) lub wybierać podmioty, których działalność inwestor ocenia pozytywnie (na przykład ze względu na ochronę środowiska, poszanowanie praw pracowników czy społeczną odpowiedzialność). Gospodarstwa domowe podejmują także decyzje o zaciągnięciu zobowią- zań (decyzje o sposobie finansowania), czyli pozyskaniu kapitału od innych podmiotów na określonych warunkach (na przykład zaciągnięcie pożyczki,  1.3. Decyzje finansowe w ujęciu podmiotowym 21 kredytu). Pozyskiwane w ten sposób środki pozwalają szybciej zaspokoić po- trzeby konsumpcyjne lub zrealizować zamierzenia inwestycyjne. Kolejnym podmiotem podejmującym decyzje finansowe jest przedsiębior- stwo. Podstawową jego funkcją jest wytwarzanie dóbr i usług. Przedsiębiorstwa mogą mieć różną wielkość oraz formy prawne. Mogą mieć także różne cele. Ustalenie celów jest uzależnione od założyciela (właściciela) przedsiębiorstwa. Najczęściej celem jest uzyskanie odpowiedniej korzyści ekonomicznej dla właści- ciela. Można jednak wskazać w gospodarce podmioty, których celem jest zapew- nienie dóbr i usług społecznie potrzebnych (na przykład wodociągi, komunikacja miejska), oraz organizacje, które nie są nastwione na zysk (non for profit). Przedsiębiorstwo potrzebuje do funkcjonowania określonego majątku (ak- tywów). Podobnie do gospodarstw domowych podmioty gospodarcze podej- mują decyzje inwestycyjne dotyczące tego, w jaki majątek inwestować oraz jaka wartość kapitału będzie potrzebna. Majątek jest zorganizowany według planu wynikającego z pomysłu na działalność gospodarczą. Zakładając przed- siębiorstwo, jego właściciel określa, jakie dobra lub usługi ma ono dostarczać grupie potencjalnych nabywców, określa jego cele długofalowe (strategiczne) oraz krótkoterminowe. Do ich realizacji konieczny jest zarówno majątek trwały (nieruchomości, maszyny, urządzenia, środki transportu), jak i majątek obro- towy (zapasy, należności i środki pieniężne). Wraz z upływem czasu większość przedsiębiorstw rozszerza swoją działalność, analizując kolejne możliwości rozwoju oraz podejmując decyzje inwestycyjne w ramach nowych projektów inwestycyjnych. Obok inwestycji rzeczowych (na przykład zakupu nowej ma- szyny) przedsiębiorstwa podejmują również decyzje inwestycyjne o charakterze lokacyjnym, tj. dotyczące lokowania uzyskanych nadwyżek finansowych (na przykład kupując instrumenty finansowe). Wydatki na nabycie majątku wymagają podjęcia decyzji o sposobie fi- nansowania. Podejmując decyzje o sposobie finansowania, przedsiębiorstwa kształtują swoją strukturę kapitału: pozyskują kapitał na rynku finansowym, emitując instrumenty finansowe o charakterze właścicielskim (akcje) oraz dłuż- nym (obligacje) bądź korzystając z pożyczek, kredytów i usług leasingowych. Ważnym dla funkcjonowania sfery finansowej podmiotem jest władza publiczna, czyli państwo. Odgrywa ono podwójną rolę: uczestnika relacji go- spodarczych oraz ich regulatora. Obok potrzeb indywidualnych ludzi, które są zwykle zaspokajane w ramach decyzji gospodarstwa domowego, istnieją także potrzeby o charakterze zbiorowym (publicznym). Potrzeby te dotyczą kwestii zapewnienia bezpieczeństwa oraz odpowiedniego poziomu i jakości życia. Władza publiczna ustala znaczenie poszczególnych potrzeb zbiorowych oraz zakres ich zaspokojenia. Dotyczy to m.in. obrony narodowej, bezpieczeństwa 22 1. Finanse – wprowadzenie wewnętrznego, sądownictwa, ochrony zdrowia i życia, edukacji, administra- cji publicznej, ochrony środowiska itp. Wykonywanie tych zadań w ramach finansów publicznych wymaga zgromadzenia odpowiedniego kapitału, który jest pozyskiwany przez agendy władzy publicznej (instytucje rządowe i samo- rządowe) w postaci danin publicznych (głównie w postaci podatków, opłat, ceł), a także poprzez pozyskanie kapitału na rynku finansowym. Władza pub- liczna może pozyskiwać potrzebne środki poprzez emisję dłużnych papierów wartościowych – obligacji czy bonów skarbowych. W ramach działalności państwa wskazać można trzy funkcje finansów: alokacyjną, redystrybucyjną oraz stabilizacyjną, o czym szerzej będzie mowa w rozdziale 2. Państwo realizuje swoje cele poprzez odpowiednią politykę finansową. Do celów makroekonomicznych zalicza się: wzrost gospodarczy, ograniczenie bezrobocia czy inflacji, stabilizację warunków ekonomicznych i bezpieczeństwa systemu finansowego. Polityka finansowa jest realizowana w dwóch obszarach różniących się zakresem celów oraz stosowanych instrumentów: obszarze mo- netarnym i fiskalnym. Polityka monetarna oddziałuje na popyt oraz podaż pieniądza w gospodarce i jest realizowana poprzez bank centralny. Polityka fiskalna wykorzystuje instrumenty fiskalne (głównie podatki), aby zapewnić władzy publicznej odpowiedni poziom dochodów, konieczny do realizacji jej funkcji. Władza publiczna poprzez politykę fiskalną oraz swoje wydatki wpływa na inne podmioty, zwiększając lub zmniejszając ich skłonność do oszczędzania lub inwestycji. Państwo odgrywa także rolę podmiotu, który reguluje i kontroluje transakcje zachodzące na rynku finansowym oraz udziela zezwoleń na prowadzenie działal- ności w tym sektorze. Biorąc pod uwagę konieczność zapewnienia bezpieczeń- stwa i stabilizacji relacji finansowych, władza publiczna kształtuje nawiązywanie stosunków finansowych poprzez odpowiednie akty prawne. Najważniejsze seg- menty rynku finansowego są objęte nadzorem wyspecjalizowanych instytucji nadzoru (na przykład Komisję Nadzoru Finansowego) zwiększających bezpie- czeństwo i zaufanie pozostałych podmiotów do sfery finansowej. Ważną funkcję w sferze finansowej pełnią również pośrednicy finansowi. Są to podmioty, których zadaniem jest zapewnienie klientom produktów i usług finansowych, których nie mogliby otrzymać, zawierając transakcje bezpośred- nio na rynkach finansowych. Pośrednikami finansowymi są między innymi banki, fundusze inwestycyjne i emerytalne oraz firmy ubezpieczeniowe. Znaczącym pośrednikiem finansowym jest bank centralny, który wpływa na parametry rynku finansowego, oddziałując na realizację polityki finansowej pań- stwa. Bank centralny stanowi zwykle centrum systemu płatniczego kraju, zapew- nia rezerwę waluty krajowej oraz kieruje systemem rozrachunkowym banków.  1.3. Decyzje finansowe w ujęciu podmiotowym 23 Najstarszymi pośrednikami finansowymi są banki komercyjne, których rola pierwotnie polegała na zapewnieniu mechanizmu rozliczania płatności pomiędzy dostawcami i odbiorcami. Podstawową rolą banków jest przyjmo- wanie depozytów (gospodarstw domowych, przedsiębiorstw) i udostępnianie kapitału w postaci kredytów. Warto zwrócić uwagę, że w niektórych krajach (na przykład w Polsce) banki mają charakter banków uniwersalnych, tj. ofe- rują klientom szeroki zakres produktów i usług finansowych, nie ograniczając się tylko do transakcji depozytowych i kredytowych, ale uzupełniając ofertę o fundusze powiernicze, ubezpieczenia, leasing czy faktoring. Firmy ubezpieczeniowe to pośrednicy, którzy oferują polisy ubezpieczenio- we. Są to kontrakty potrzebne gospodarstwom domowym oraz przedsiębior- stwom do zarządzania określonymi rodzajami ryzyka. Poprzez wykup polisy ubezpieczeniowej podmiot może się pozbyć określonego ryzyka lub ograniczyć jego negatywne następstwa. Wykupienie polisy jest związane z koniecznością zapłaty składki ubezpieczeniowej. W sytuacji zajścia zdarzenia objętego polisą firma ubezpieczeniowa wypłaca posiadaczowi polisy rekompensatę pieniężną. Dużą grupą pośredników są przedsiębiorstwa inwestycyjne, które oferują poszczególnym podmiotom wsparcie w zakresie decyzji o lokowaniu nadwyżek środków pieniężnych. Do grupy firm inwestycyjnych można zaliczyć fundusze emerytalne i rentowe, fundusze powiernicze, firmy zarządzające aktywami, fundusze wysokiego ryzyka (venture capital). W ślad za postępującą cyfryzacją życia, również w wymiarze gospodarczym, zmienia się sfera pieniężna. Jej funkcjonowanie w coraz szerszym zakresie wspierają technologie finansowe, czyli tzw. fintech. To różnego rodzaju inno- wacje finansowe oparte na wykorzystaniu zaawansowanych rozwiązań tech- nologicznych do świadczenia usług finansowych. Spektakularny rozwój tego sektora nastąpił wraz z upowszechnieniem się smartfonów, ponieważ podmioty działające w tej branży świadczą usługi finansowe za pośrednictwem internetu. Zakres usług świadczonych przez fintech rozszerza się bardzo dynamicznie, co się wiąże z pojawieniem się wielu nowych zjawisk: chmur obliczeniowych, usług w ramach otwartej bankowości (open banking), platform crowdfundingowych, zautomatyzowanego doradztwa inwestycyjnego (robo-advisory). Masowe wy- korzystanie fintech – oprócz oferowania nowej jakości funkcjonowania sfery finansowej – wiąże się z wieloma wyzwaniami. Wynikają one głównie z faktu, że sfera finansowa powinna być objęta podwyższoną należytą starannością w obszarze etyki biznesowej, co wymaga odpowiedniego zarządzania ryzykiem IT czy zapewnienia cyberbezpieczeństwa. Współcześnie sfera gospodarki realnej oraz sfera finansowa przenikają się i są ze sobą nierozerwalnie związane. Gospodarstwa domowe i przedsiębior- 24 1. Finanse – wprowadzenie stwa funkcjonują w sferze realnej, zaś pośrednicy finansowi to podmioty, które funkcjonują wyłącznie w sferze finansowej, bowiem nie oferują żadnych na- macalnych dóbr lub usług, lecz proponują jedynie produkty i usługi związane z pieniądzem, usprawniając wymianę prowadzoną w sferze realnej. 1.4. System finansowy Analizując decyzje finansowe gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, można zauważyć, że w gospodarowaniu środkami pieniężnymi uczestniczą podmio- ty dysponujące wolnymi środkami pieniężnymi, które chcą je zainwestować (podmioty nadwyżkowe), oraz takie, które potrzebują środków (podmioty deficytowe) i chcą je pozyskać, oferując instrumenty finansowe (na przykład depozyty bankowe, akcje, obligacje, jednostki uczestnictwa itp.). Udostępnie- nie środków pieniężnych odbywa się poprzez rynki finansowe. Przekazanie środków może się odbywać na trzy sposoby (przedstawione na rysunku 1.1). Pierwszy sposób to bezpośredni kontakt między podmiotami nadwyż- kowymi i deficytowymi (transakcja zawierana na rynku prywatnym). Drugi Pieniądz Instrumenty finansowe Pieniądz Pieniądz Rynki finansowe Instrumenty Instrumenty Podmioty finansowe finansowe Podmioty nadwyżkowe deficytowe Instrumenty finansowe Pieniądz Pieniądz Pieniądz Pośrednicy finansowi Instrumenty Instrumenty finansowe finansowe Rysunek 1.1. Przepływy finansowe w gospodarce Źródło: opracowanie własne na podstawie: (Czekaj, 2008, s. 5).  1.4. System finansowy 25 sposób odbywa się z wykorzystaniem zorganizowanych rynków finansowych (na przykład giełdy papierów wartościowych), zaś trzeci – poprzez rozdziele- nie transakcji na dwa etapy: podmioty nadwyżkowe przekazują oszczędności pośrednikowi finansowemu (na przykład dokonując lokaty bankowej), a ten udostępnia środki podmiotom deficytowym. System finansowy to „zespół logicznie ze sobą powiązanych form orga- nizacyjnych, aktów prawnych, instytucji finansowych i innych elementów umożliwiających podmiotom nawiązywanie stosunków finansowych zarów- no w sektorze realnym, jak i w sektorze finansowym” (Owsiak, 2015, s. 246). Postępująca globalizacja powoduje, że finanse nabierają coraz bardziej mię- dzynarodowego charakteru. Systemy finansowe poszczególnych państw są powiązane ze sobą. System finansowy można odnieść do grupy państw (na przykład Unii Europejskiej), które przyjmują wspólne regulacje umożliwiające łatwiejszy przepływ kapitału między członkami organizacji. Transfery pieniężne są dokonywane pomiędzy granicami (transgranicznie), co sprawia, że można mówić o międzynarodowym systemie finansowym, tworzonym między innymi przez międzynarodowe i międzypaństwowe instytucje finansowe, międzyna- rodowe systemy płatnicze. Przepływ środków pieniężnych w jednym podmiocie lub pomiędzy podmio- tami gospodarującymi to inaczej zjawisko finansowe. Użytecznym sposobem ich podziału jest kryterium podmiotowe. Stosując taką klasyfikację, wyróżnia się: finanse gospodarstw domowych, finanse przedsiębiorstw, finanse publiczne, finanse banków, finanse ubezpieczeń. Zjawiska finansowe mogą być również klasyfikowane w ujęciu przedmioto- wym, tj. według rodzaju operacji pieniężnej. W ujęciu przedmiotowym można wskazać na: strumienie pieniężne ekwiwalentne (rynkowe), strumienie pie- niężne redystrybucyjne (transfery), pożyczki oraz oszczędności. Strumienie pieniężne ekwiwalentne występują w transakcjach dokonywanych na warun- kach rynkowych, gdzie strumień pieniężny stanowi ekwiwalent otrzymane- go dobra materialnego lub usług (na przykład zapłata za zakupiony towar). Strumienie redystrybucyjne nie są regulowane przez mechanizm rynkowy i nie mają charakteru ekwiwalentnego (na przykład zapłata podatku, przeka- zanie darowizny, otrzymanie zasiłku). Pożyczka (w tym kredyt) to strumień pieniężny, który zwiększa zasoby finansowe pożyczkobiorcy (kredytobiorcy), zaś oszczędność to statyczny (zatrzymany) strumień pieniężny, związany z po- wstrzymaniem się od konsumpcji. 26 1. Finanse – wprowadzenie Przedmiotem finansów jest opis, analiza oraz ocena procesów globalizacyj- nych, wyborów i decyzji finansowych podejmowanych w warunkach niepew- ności i ryzyka przez poszczególne grupy podmiotów: gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, władzę publiczną, szeroko rozumiane instytucje finansowe, organizacje międzynarodowe. Pomiędzy tymi podmiotami zachodzą stosunki finansowe. W ten sposób powstaje sieć złożonych powiązań składających się na sferę finansową (rysunek 1.2). Finanse międzynarodowe Finanse Finanse gospodarstw publiczne domowych Finanse pośredników Finanse finansowych przedsiębiorstw Rysunek 1.2. Powiązania podmiotów sfery finansowej Źródło: opracowanie własne. Biorąc pod uwagę skalę analizowanych zjawisk i decyzji, powiązania w ra- mach stosunków finansowych mogą dotyczyć różnych poziomów gospodarki. Po pierwsze, o zjawiskach i procesach finansowych można mówić w wymiarze globalnym, międzypaństwowym i międzynarodowym (skala mega). Jednak finanse mogą uwzględniać wyłącznie skalę danego państwa (skala makro). Istotne jest również poruszanie zagadnień finansowych w wymiarze prze-  1.4. System finansowy 27 strzennym, co prowadzi do obserwacji zjawisk finansowych w ramach finansów publicznych i finansów samorządowych, lub sektorowo-branżowym – wówczas wyróżniamy finanse banków, funduszy powierniczych i innych instytucji finan- sowych (skala mezzo). Warto również wspomnieć o przepływach i decyzjach na poziomie poszczególnych podmiotów, przykładowo gospodarstw domowych lub przedsiębiorstw (skala mikro) (Flejterski, 2007, s. 72). Na wszystkich tych poziomach dochodzi do występowania powiązań sfery realnej i sfery finan- sowej. Z jednej strony stanowi to ogromne wyzwanie, gdyż wówczas badanie zjawisk finansowych i decyzji finansowych wymaga podejścia holistycznego (całościowego). Z drugiej jednak strony tak ogromne zróżnicowanie relacji zachodzących w świecie finansów stanowi ogromny potencjał tkwiący w obsza- rze podejmowania decyzji finansowych, a różnorodność powiązanych ze sobą zjawisk zachodzących na tak różną skalę jest źródłem ogromnych możliwości rozwiązywania problemów powstających w sferze finansowej.