Nederlands Literatuurgeschiedenis Samenvatting 20ste Eeuw PDF

Nederlands literatuurgeschiedenis samenvatting Elise Gerard v6 Aantekeningen, reader (geschiedenis + schrijvers en fragmenten), verdiepingsartikelen, PowerPoint VROEGER Middeleeuwen - 500-1500 - Rijm, geloof, mondelinge overlevering Renaissance en Barok - 1500-1700 - Klassi...

Nederlands literatuurgeschiedenis samenvatting Elise Gerard v6 Aantekeningen, reader (geschiedenis + schrijvers en fragmenten), verdiepingsartikelen, PowerPoint VROEGER Middeleeuwen - 500-1500 - Rijm, geloof, mondelinge overlevering Renaissance en Barok - 1500-1700 - Klassieken, reisverhalen, liefdesgedichten, toneel Verlichting - 18e eeuw - Verstand, moralistisch, didactisch, briefroman Romantiek - 19e eeuw - Gevoel, pessimisme, originaliteit Realisme - 19e eeuw - Realiteit, maatschappij, ontstaan roman FIN DE SIÈCLE - Einde 19e eeuw - Overgangsperiode: Bestaande orde → wetenschappelijke ontwikkelingen (vb. geloof vs Darwin) Gevolg: onzekerheid en ambivalentie → vlucht uit realiteit Geloof vs. Evolutiewetten van Darwin → god is niet de schepper van de wereld Hierdoor ontstond er overbeschaving, luxe en genot →La Belle Epoque (‘de mooie tijd’) WO I zorgde voor einde aan ‘mooie tijd’ - Fin du siècle ≠ la belle époque Tijd: grote welvaart, vele uitvindingen (vliegtuig, radio, film) en politieke rust. - Fin de siècle Escapisme -> verwarring -> vooruitgang + onzekerheid Heeft ook een negatieve kant, namelijk angst. Gaan we niet ten onder nu alle zekerheden omvallen? Vlucht in de luxe, ambivalentie - Belle époque Positievere connotatie: vooruitgang, welvaart, maatschappelijke rust POLITIEKE ACHTERGROND 1910-1940 Roerige periode: - Ontwikkelingen 19de eeuw zetten snel door; - Politieke onrust → aanleiding tot WOI - Economische crisis - WOI en dreiging WO II - Gevolg: mens is twijfelaar. Verwarring - Verwarring: door de enorme vooruitgang op het gebied van transport en communicatie werd de wereld van mensen veel groter. Ze moesten (Nederland ook) plaats bepalen. - Verwarring: slachtveld in WO1 was zo groot, dat men niet meer durfde te geloven in ‘oude’ idealen als vrede en democratie. - Verwarring: economische crisis had grote invloed. Bedrijven durfden niet meer te investeren. Werkeloosheid, extreem zware banen, simpele banen en veel armoede. GESCHIEDENIS 1900-1945 (READER) Technologische ontwikkeling - Schipvaart Eerste wereldoorlog - 1914-1918 - Nederland bleef neutraal - ‘Moderne’ manier van oorlog voeren → loopgraven, nieuwe chemische wapens De crisis - 1929 beurskrach: aandelenmarkt Wall Street (NY) stortte in →werkloosheid, armoede - Jordaanoproer: arbeiderswijken in Amsterdam hadden het slecht → protesten, maar politie greep (te) hard in → gevechten braken uit o Het geweld van de opstand en van de politie en het leger laat goed zien hoe hoog de spanningen ten gevolge van de economische crisis waren opgelopen Tweede wereldoorlog - 1940-1945 - Duitslands leger viel Nederland binnen - Bombardement in Rotterdam omdat ze andere plekken niet in kwamen - Koninklijke familie en regering vlucht naar Engeland - Nederlands-Indië bezet door Japan VERDIEPINGSARTIKEL 1900-1945 1. Een dolgedraaide wereld: modernisme in het proza - De moderne wereld is een chaotisch en ongrijpbaar geheel - Hoofdpersoon – vaak een twijfelaar - Eerste decennia van de twintigste eeuw: in familieroman is het duistere pessimisme afgezwakt tot een lichte melancholie - Damesproza: truttig, overdreven gedetailleerd, veel (‘vrouwelijke’ psychologisering) o Begin van modernisme - 1910-1940: periode van ontwikkeling, zoals democratisering, industrialisatie, steden groeide o Maar ook politieke onrust, economische crises, eerste wereldoorlog en dreiging van de tweede, wegvallen van de oude religieuze en maatschappelijke zekerheden - Hoofdpersoon roman: aarzeling bij het maken van dergelijke keuzes - Auteur moderne roman: observeert, analyseert, terughoudend waar het aankomt op het doorhakken van knopen of ondernemen van concrete actie, individualist, geen partijganger - Er wordt in modernistische romans veel gedacht en weinig gehandeld→ meer inner events dan spectaculaire avonturen - Stream-of-consciousness-techniek→ bewustzijnsstroom, subjectieve beleving van de werkelijkheid - Onkenbare werkelijkheid. Streven van modernistische schrijver is op gericht de brokstukken van de dolgedraaide werkelijkheid in de roman tot een denkbeeldige eenheid om te smeden LITERATUUR - ‘Moderne’ mens moest zijn plaats vinden in veranderende samenleving. - Gevolg: mensen gaan zichzelf ontdekken → diversiteit in literatuur - Minder ‘regels’→ meer vrijheid om antwoorden op vragen te vinden - Positief: ruimte voor experiment (expressionisme) - Positief/negatief: verantwoordelijkheid + kritische houding (Nieuwe Zakelijkheid) - Negatief: moeite met moderniteit -> vlucht uit hier en nu (Romantiek!) = neoromantici MODERNISME 1910-1940 - Verzamelnaam vernieuwingsbewegingen - Gemeenschappelijk kenmerk: radicaal anders - Veel invloed op moderne kunst van nu Literatuur: - Mens als onzeker iemand in onzekere tijden (eindeloze twijfelaar) - Aandacht voor on(der)bewuste. - Stream of consciousness → associatieve, fragmentarische gedachtestromen. Kenmerken: 1. De vraag is of we de wereld wel kennen en of we deze kunnen beschrijven met onze taal. Gevolg: weinig handelingen, veel denken. 2. Het gaat niet meer om het zo waarheidsgetrouw mogelijk weergeven van gebeurtenissen en handelingen, maar om het innerlijk leven van de personages. 3. Het streven van de modernistische schrijver is er op gericht de brokstukken van de dolgedraaide werkelijkheid in de roman tot een denkbeeldige eenheid om te smeden. → Modernisme = gematigde stroming → Historische avant-garde = radicale tak van Modernisme NESCIO - Schreef Titaantjes in 1915 o Terugblik op jonge jaren o Vrienden in het verhaal zetten zich af tegen het burgerlijke bestaan dat Nescio zelf leidde: Nescio was lid van SDAP (later PvdA) - Pseudoniem van Jan Hendrik Frederik Grönloh - 1882-1961 - Naam in het Latijn → ‘ik weet het niet’ - Oeuvre is het spanningsveld tussen idealen en de plichten van de moderne maatschappij - Reve en Hermans zagen Nescio als groot voorbeeld - Hij schreef meer in ‘gewone taal’, wat vernieuwend was, omdat meeste schrijvers heel uitgebreid en moeilijke taal gebruikten PAUL VAN OSTAIJEN - Schreef ‘Bedreigde stad’ in 1921 o Uit de dichtbundel ‘Bezette stad’ over de bezetting van Antwerpen tijdens de eerste wereldoorlog - Nederlandse dichter - 1896-1938 - ‘Nieuwe dichter’→ meer vrije verzen, opvallende typografie WILLEM ELSSCHOT - Schreef ‘Kaas’ in 1934 o Gaat over Frans Laarmans, een Antwerpse kantoorbediende, die besluit een agentschat in Edammer kazen te beginnen omdat hij denkt dat hij daardoor meer status kan krijgen - Hij vindt het zijn meest geslaagde werk, omdat hij een goed beeld heeft kunnen schetsen van een man die door omstandigheden gedwongen wordt werk te doen wat niet bij hem past - Pseudoniem van Alfons de Ridder, 1882-1960 - Werkte als handelscorrespondent en voor verschillende tijdschriften, had na de oorlog eigen reclamebureau - Veel ervaring uit zijn werkende leven in zijn romans HISTORISCHE AVANT-GARDE (RADICALER) - Avant-garde = voorhoede - Radicale variant van de literatuur - Belangrijkste literaire stromingen van historische avant-garde: a) expressionisme b) dadaïsme c) surrealisme d) Nieuwe Zakelijkheid (vanaf jaren ’30) →neoromantiek (afkeer van moderne, vlucht) - Alledaagse wereld ontvluchten - Tegenreactie op realisme/naturalisme Interbellum - Periode tussen de eerste en de tweede wereldoorlog - Veel cultuurpessimisten Schrijvers en dichters van de avant-garde - Ze wilden de literatuur radicaal vernieuwen om het beter aan te laten sluiten bij de moderne tijd - Ze keerden zich af van de traditionele literatuur - Veel geëxperimenteerd met vorm EXPRESSIONISME - De schreeuw - Ervaring (in plaats van ‘zien’) → er werd geschilderd wat ervaren werd - Subjectieve werkelijkheid o De werkelijkheid is dus niet altijd zoals het is verbeeld - Gevoel met beelden (o.a. visuele poëzie), kleurrijke taal - Nieuwe woordcombinatie (“schuimende morgen”) - Vrij verst → geen regels o De enige wet was, dat er geen wetten zijn - Belangrijke schrijvers: o Marsman o Van Ostaijen: gedicht De bedreigde stad - Lat. expressio = uitdrukking - Gevoelens en ervaringen uitdrukken - Het expressionisme was revolutionair; het was een felle, verwilderde, letterlijk hartverscheurende kreet om de redding der mensheid, de wereld  - Vervorming van de werkelijkheid - Bloeide op na de eerste wereldoorlog→ verwerking van trauma en chaos, afkeer van het materialisme en traditie, drang naar vernieuwing DADAÏSME - Dada = stokpaardje - Niet heel groot in Nederland - Antikunst (kunst om te laten zien dat het niks voorstelt) → kunstenaars wilde in deze moeilijke tijd laten zien dat kunst niks voorstelt - Tegenbeweging - Grote vrijheid teksten/letters - Soms collageachtig - Poëzie: klanken, dingen die nergens op slaan Readymades - Kenmerkend voor de ideeën achter de readymade is de opvatting dat men kunst uit de verheven sfeer wilde halen. - Etiketliteratuur is te beschouwen als een tot de readymade behorend subgenre. Etiketliteratuur ontleent haar teksten uitsluitend aan etiketten, reclamefolders en verpakkingen. Een voorbeeld: o Bloopers zijn zeer brosse zoutjes met pittige kruiden. Ze zijn belachelijk van vorm, zitten in een hele grote zak en zijn eigenlijk veel te lekker. Bloopers van Smiths. Alleen de smaak is niet mis. (Willem Winters, Etiketliteratuur. Ready made teksten, 19912, p. 45) SURREALISME - Waargenomen werkelijkheid is niet altijd de echte werkelijkheid - Onderbewustzijn - Droom - Fantasie - Toevalkunst - Geen verstand en logica - In Nederland kleine invloed (op Belcampo en Van Ostaijen) - Technieken: o Écriture automatique: zo snel mogelijk opschrijven wat in gedachten opkomt o Cadavre exquis: een zin maken waarvan de verschillende zinsdelen onafhankelijk van elkaar bedacht zijn door verschillende personen (ook in kunst) - Terugkerende elementen in poëzie: o Humor: wapen van het individu o Waanzin (soms letterlijk: geestesziekten) o Wonderlijke: ongewone aspecten van werkelijkheid o Liefde: motor van menselijke handelingen NIEUWE ZAKELIJKHEID Reactie op expressionisme - Schrijfstijl → belangrijk thema is de letterlijke werkelijkheid - Sober, strak, nuchter, cynisch - Emotieloze weergave van de werkelijkheid - Voorkeur voor sober - Strakke architectuur. Kenmerken: o Rechte lijnen o Geometrische vormen o Lichte constructies van staal en beton en grote ramen o Functioneel - Niet vorm maar vent (onafhankelijke persoonlijkheid) o Niet de vorm waarin je schrijft, uiterlijk, hoe de tekst eruit ziet (kleur, lettertype), maar vent, niet gevoelens, unieke persoonlijkheid o Het gaat niet om de vorm maar het melden van wat er gemeld moet worden zonder een eigen persoonlijke mening te tonen → mening die worden getoond zijn van het volk - Parlando-poëzie (nadert gesproken taal) o Geen rijm maar zo makkelijk mogelijk opgeschreven - Ferdinand Bordewijk, Nescio, Willem Elsschot Forum (1932-1935) - Het tijdschrift van de ‘Nieuwe Zakelijkheid’ - Bestond slechts 3 jaar, had veel invloed - Oprichters: Ter Braak en Du Perron - Verzet tegen nationaalsocialisme → ging veel over de politiek - Maatschappelijk kritisch - Niet ingewikkeld, maar ‘gewoon’ zeggen en persoonlijkheid van schrijver uitdrukken - Individuele bewustzijn - Echtheid in literatuur belangrijker dan stilistische perfectie of mooie vormen (niet vorm maar vent) - Afkeer van massaliteit en middelmatigheid SITUATIE IN NEDERLAND NA WOII Koude Oorlog - Tussen Oost en west Dekolonisatie - Door tweede wereldoorlog was de machtspositie van Europa in de wereld veranderd, koloniën maakten zich los van hun uitbuiters - Nederlands Indië → Indonesië - Veel fictie en non-fictie American Dream - Cultuur van Amerikaanse bevrijders waait over → Nederland werd een welvaartsstaat Jaren ’50 welvaartsstaat - ‘Babyboom’ en gastarbeiders - In de jaren ’50 begonnen er bij de babyboomers twijfels te ontstaan aan de ‘American Dream’ →Gevolgen: o Verzet o Demonstraties  o Verandering positie vrouw o Ontkerkelijking o Meer vrijheid o Jeugdcultuur - Al die verandering lieten sporen na in de literatuur, want literatuur is een afspiegeling van de samenleving - Literatuur: o Meer gericht op individu o Men greep terug op vooroorlogse stromingen o Opkomst existentialisme vanuit Frankrijk (Sartre, Camus) ▪ Hoewel slachtoffer, is mens ook persoonlijk verantwoordelijk want hij kiest zijn eigen lot, hij moet zich niet laten onderdrukken door politieke of godsdienstige stromingen EXISTENTIALISME - Wereld waar niet om is gevraagd - Mens is slachtoffer van omstandigheden - Mens kiest wel eigen lot - Verantwoordelijkheid vereist betrokkenheid bij wereld/maatschappij Existentialisme leidt tot: - Geëngageerde literatuur: o Betrokken bij wat mis is o Protestacties o Doorbreken taboes (Reve, Wolkers) o Roman Noir: de eenzame mens in een chaotische wereld, sombere romans waarin het leven lusteloos is en de eenzame mens hulpeloos ronddwaalt in de chaotische werkelijkheid - Absurdistische literatuur: o Paradox: slachtoffer-verantwoordelijkheid, vrij-onderworpen (tegenstellingen) o Absurde, onverklaarbare situaties o Romans en vooral toneelstukken o Reve & Hermans (Kafka) NA EXISTENTIALISME Midden jaren ‘60 - Afkeer somberheid - Einde betrokkenheid wereld - Meer betrokkenheid bij zichzelf (ik-tijdperk) o Inspiratie eigen leven (Wolkers) - Meer aandacht voor vorm (Tijdschrift Revisor) LITERAIRE CANON - Een lijst boeken die voor een taalgebied als klassiek en cultureel belangrijk worden gezien LITERATUUR NA WOII Sfeer jaren ’50: - Verlangen naar voorheen + economisch herstel Groepen die zich hiertegen af gingen zetten: 1. Jonge dichters (Beweging van Vijftig) → verzet tegen conservatisme 2. Jonge romanschrijvers (Gerard Reve, W.F. Hermans, Anna Blaman, Harry Mulisch) → provocatie van oudere generatie Na WOII - Mensen hoopten op opbeurende boeken over wederopbouw - Er werd ontluisterende literatuur (teleurstelling) gemaakt Kenmerken werk naoorlogse schrijvers: - Desillusie, angst, wanhoop - Cynische personages: o Zonder idealen o Geen belangstelling o Grote aandacht voor lichamelijke (seks) Nederlands Indië in literatuur - Veel voorkomend onderwerp is de terugblik op de Indische jeugd→ uitdrukking geven aan gevoelens van heimwee maar ook schuld, gewetensvragen - Nederlandse oorlogsmisdaden mochten eerst geen oorlog worden genoemd, ze werden beschouwd als incidenten - Max Havelaar, Oeroeg TOONAANGEVENDE SCHRIJVERS WILLEM FREDERIK HERMANS 1921-1995 ‘Kwelgeest van de Nederlandse letteren’ (irritant) - Meest gevreesde schrijver heeft altijd voor veel opschudding gezorgd: o Cynisch o Kritisch ten opzichte van verzet tegen Duitsers o Belangrijke prijzen geweigerd (o. a. P.C. Hooftprijs ’71) o Ruziezoeker (uitgevers, schrijvers, critici, ministers enz.) Opvattingen - Mens heeft geen greep op realiteit - Mens is slachtoffer van omstandigheden - Mens heeft verkeerde kijk op wereld - Wereld is een jungle waarin beschaving niets voorstelt Overeenkomstig met ideeën van existentialisme Kenmerken werk: - Wantrouwen (godsdienst of politiek) - Pessimistisch wereldbeeld: mens begrijpt niks en richt vooral ellende aan - Personages ten onder aan zinloze chaos van het leven De donkere kamer van Damokles - Geschreven in 1958 - Osewoudt, Dorbeck - Verhaal speelt zich af tijdens en na de tweede wereldoorlog GERARD REVE 1923-2006 - Gehaat of bewonderd - Ook buiten literaire wereld bijzonder zichtbaar - Provocerend maar met humor Opspraak: Reve raakte vaak in opspraak en gaf vaak aanleiding tot publieke debatten - Godslastering (Ezelpoces) o Reve heeft seks met een ezel die God moet voorstellen→voor de rechter - Seksuele handelingen (soms met minderjarige jongens) - Homoseksualiteit (hij was homo) - Toetreding katholieke kerk o Hij was er eerst tegen, waarom? → antwoord in syllabus - Vermeend racisme Voorbeelden - 1951: Melancholia in blad Podium: masturberende man o Gevolg: reisbeurs ingetrokken en tijdschrift in beslag genomen→Reve vertrekt naar Engeland - 1963: Kamervragen n.a.v. ‘Op weg naar het einde’ i.v.m. homoseksuele activiteiten - 1966: Kamervragen n.a.v. ‘Nader tot u’ i.v.m. godslastering (Ezelproces) Unieke stijl: - Veel dialogen - Ironie, absurde humor, religie - Groot stilistisch vermogen Thema’s: - Romantisch verlangen naar het ‘andere’, achtervolging verleden, chaotisch ervaren werkelijkheid, liefde, religie, (angst voor) dood Bekendste boek: De Avonden (1947) - Debuutroman (pas later erkenning) - Thema: totale verveling van Frits Egters en zijn afkeer van zijn milieu - Overwegend pessimistisch, met enigszins positief einde: levensmoeheid→levensaanvaarding, afkeer→liefde - Laatste fragment: sterke verwijzing naar de bijbel HARRY MULISCH 1927-2010 - ‘Ik bén de Tweede Wereldoorlog’: hij was zoon van een Oostenrijkse vader en een Duitse moeder. Zijn moeder was Joods en zijn vader collaboreerde met de Duitse bezetters Kenmerken werk - Geëngageerd (=betrokken bij maatschappij) - Veel (genres) geschreven: romans, verhalen, toneelstukken, autobiografische boeken, essaybundels, reisverslagen, reportages, gedichten - Thema: Mens wordt gedreven door onbekende krachten die hij niet kan beheersen - On-Nederlandse schrijver: o Nederlandse schrijvers: inhoud is realistisch o Mulisch: inhoud is visionair (=denkbeeldig), fantasierijk, geheimzinnig o Nederlandse stijl: nuchter, zakelijk  o Mulisch: beeldspraak, overdrijvingen, vreemde woorden, verwijzingen andere culturen/literatuur Belangrijke werken - Veel gelezen: o Twee Vrouwen (1975) o De Aanslag (1982) - Grootste werk: o De ontdekking van de hemel (1992) De Aanslag - Anton Steenwijk - Tijdens tweede wereldoorlog SCHRIJVERS IN JAREN ‘60 - Kritiek op maatschappij - Taboedoorbrekend o Kerk, seksualiteit, opstandig tegen regering - Seksualiteit - In Nederland: Remco Campert en Jan Wolkers - Naoorlogse schrijvers, kenmerken: o Desillusie, angst, wanhoop o Cynische personages ▪ Zonder idealen ▪ Geen belangstelling ▪ Grote aandacht voor lichamelijke JAN WOLKERS 1925-2007 - ‘De échte rebel’ - Beeldhouwer, schilder en schrijver Achtergrond - Zeer calvinistische opvoeding → afzetten - Openlijk radicaal links (tegen kapitalisme en kolonialisme) - Weigert literaire prijzen → protest gevestigde orde Kenmerken werk: - Stijl o Grof o Cynische humor, mengeling van sadisme en tederheid (dieren) o Beeldend, hartstochtelijk, hard, realistisch - Thema’s o Soms autobiografisch o Felle uithalen naar geloof o Erotiek o Dood en ondergang Bekendste werk: - Kort Amerikaans (1962) – Roman Noir - Terug naar Oegstgeest (1965) - Turks Fruit (1969) o Verdriet over scheiding van zijn tweede vrouw TWEE VLAAMSE SCHRIJVERS Louis Paul Boon - 1912-1979 - Radicaal links - Afkeer godsdienst - Nadruk op seksualiteit - Zwaar pessimistisch werk Hugo Claus - 1929-2008 - Veelzijdig oeuvre: gedichten, romans, verhalen, toneelstukken - Afkeer gezag - Gevoelige onderwerpen (bv. Incestueuze relatie) - Relaties - Ontving in 1986 de prijs der Letteren