Lindja e Kapitalizmit në Evropën Perëndimore PDF

Kapitalizmi ishte system ekonomik dhe politik ku prodhimi, tregtia, industria e nje vendi u kontrolluan nga pronaret privat. Ne periudhen mes shekujve XV-XVII, vendet e evropes perendimore kaluan nga menyra fuedale e prodhimit ne menyren kapitaliste. Ne kete periudhje filloi periudha e e shurarja e...

Kapitalizmi ishte system ekonomik dhe politik ku prodhimi, tregtia, industria e nje vendi u kontrolluan nga pronaret privat. Ne periudhen mes shekujve XV-XVII, vendet e evropes perendimore kaluan nga menyra fuedale e prodhimit ne menyren kapitaliste. Ne kete periudhje filloi periudha e e shurarja e feudalizmit. Me shurjen e feudalizmit dhe lindjen e kaptilazmit filloi nje epoke e re e historise se njerezimit. Per te kaluar nga menyra feudalise ne menyren kapitaliste, u be persosja e mjeteve te punes dhe perdorimi I tyre ne prodhim, industry, komunikacion, lundrim, bujqesi, etj. U prodhuan mallra cilesore, u ndertuan anije, u prodhuan bussula, harta gjeografike, u rriten shkembimet tregtare, u modernizua bujqesia dhe blegtoria, etj. Ekzistonin dy shtresa, shtresa e borgjezeve capitalist (pronaret) dhe punetorit. Zhvillimi dhe marredheniet ne prodhim ndikuan ne ndarjen e thelle te shoqerise ne shtresa te ndryshme u percaktoheshin nga faktore si: pasuria, profesioni, menyra e jeteses, vendi ku jetonin, etj. Definimi I ketyre shtresave nuk ishte e menjehershme, por zgjati nje periudhe te gjate kohore. Vendet e para qe njohnen jete ndarje ishte Anglia, Italia dhe Frana. Me kalimin e kohes, shifra e puntoreve ne qytet u rrit shume per ta kerkuar nje jete te mire. Shume te shperngulurit punonin si argate, ne fabrika prodhimi e dyqane zejtare. Ne qytete u prodhua manifakturimi, qe krijoj nje shtrege te qytettareve te zanatlinjeve qe punonin gjera te ndryshme dhe shisnin prodhimet e tyre zejtare ne tregjet e qyteteve. Manifaktura ishte menyre kapitaliste e prodhimit ne punishte apo fabrika te vogla ku u perdoren kryesisht veglat e dores. Klasat e veqanta qe luajten rol te rendesishem u benen tregtare te medhenj, fajdexhinjte, fshataret e pasur, bankieret, pronaret e manifakturave, fermeret e pasur, etj. Fajedxhi jane ata qe japin borxhe me kamata te larta. Bankier eshte pronar I bankave qe drejton veprimtarine e bankes per te nxirrur fitime. Ne fillim ndikuan edhe ne ndryshimin e organizimit politik e shteteror, ne fillim pronaret feudale ishin te interesuar qe perveq shtetit pasuror, e monetar, ta ruanin edhe pushtetin politik. Keshtu ata kishin pushtetin ne duart e veta. Ne angli, France, vendet e ulta, etj, u vendos absolutizmi. Absolutizmi eshte system qeverisjeje, ne te cilin pushtetin me te larte e ka ne dore vetem nje njeri (mbret a perandor). Mbreti nxirrte ligje, emertonte nepunes, merrte vendime per taksa, drejtonte politken e jashtme, komandonte ushtrine dhe merrte vendime te tjera te rendesishme. Bazen kryesore te absolutizmit ne fillim e perbenin feudalet e vegjel, qe mbanin pergjegjesine kryesore per organizimin e ushtrise. Monarkite absolutist zgjeruan kufijte e shteteve te tyre, qe ndikoi ne fuqizimin e tyre politik Fillet e zbulimeve te medha gjeografike Ne shekullin XII-XV, shumica e evropianeve kishin te panjohur Afriken, Ameriken, Australine, e Oqeanine. Ata njihnin vetem Afriken Veriore, Lindjen e afert, sepse ishin terrioret me te aferta djhe kishin zhvilluiar tregti mes njeri tjetri. Evropianet interesoheshin per vendet e panjohur, per te perfituar shume. Gjeografet me te njohur ishte venedikasi Marko Polo I cili ka shkuar nga Evropa deri ne azi permes Palestines, Armenise, Azerbejxhanit, Iranit, Irakut, Afganistanit, Tibet, dhe Kine. Te paret qe filluan lundrimin per ne Indi ishin vellezerit Vivaldi, te cilet kerkonin rruge me te shkurtra drejt tregjeve te reja. Evropa u furnizua nga tregtar venedikas e gjenovas me artikuj te ndryshem te lindjes ( piperi, porcelain, pelhura, pambuku, etj). Arsye tjeter per kerkimit te rrugeve te reja ne indi ishte shak te luftes te Kondstadinopojes qe bllokoj rruget e vjetra kryesore te azise. Portugezet kishin nje interesim te madh per te shkuar ne Indi. Ata pushtuan nje toke ne Ngushticen e Gjiblartarit, me emrin Seutes, dhe e shendruan ne baze ushtarake. Udhetimet ne dete u shoqeruan nga :gjeografet, astronomet dhe detaret me te shquar te Portugalise. Ata arriten ne Guniea, Gana e sotme, ne bregun e arte, dhe ndertuan baze ushtarake. Gjithashtu, ekspedita detare e udheheuqr nga admiral Bartolome Diazi arriti ne jug te Afrikes, ne Kepin e Shpreses se mire, dhe krijuan porte detare. Ne veren e viti 1497, 4 anjije me 168 persona nen komanden e Vasko De Games, jane nisur nga Portugalia ne Indi. Ata kane mberitur ne Indi ne pranvere te vitit 1498, ne qytetin e Kalkutes. Nje vit me vone, detaret portugez u kthyen ne Portugali me ngarkese te madhe te arit dhe artikujve te tjere \*piper, oriz, pambuk, mendfsh\* etj. Portugezet munduan te venin nen kontrolle rruget detare te Oqeanit Indian, ku ne vitin 1508, admiral Almedejdo, shkatteroi floten detare e princit te kalkutes. Pasi u zbuluan tokat e reja, ato u shfrytezuan shume nga tregtaret e kolonet portugeze, ata organizhonin dhe dergonin ekspedita te medha detare ne Indi, qe te marrin pasuri permes tregtise. Portugezet vendosen monopolin e tyre ttregetare ne brigjet lindore te Afrikes, Oqeanit Indian, Makao ne Kine dhe Nagasaki te Japonise. Tregtia solli fitime shume te medha, artikujt qe blihshen atje, shiteshin ne evrope me qmime shume te larta Vasko De Gama ishte lundrues portugez dhe I pari evropian qe arriti ne indi permes detit. Ishte hera e pare qe permes nje rruge oqeanike mberihej ne Indi, dhe lidhej Evropa me azine permes Oqeanit Atlantik e atij Indian. Vasko De gama ne vitin 1524, u emerua Guvernator I Indise me titullin viceroy. Zbulimi I amerikes dhe roli I spanjolleve ne toka te reja Perveq Portugalise, spanja kishte interesim per zbulimin e rrugeve detare. Por per nga dallim me portugezet, Spanjollet lundruan nga perendimi me qellim te gjenin rrugen tergatre ne indi e kine. Kristofor kolomboja kerkonte mjete materiale per ta realizua planin e tij te lundrimit, ai ishte I perkrahur nga mbreteresha e Kastiles, Izabela. Ai eshte nisur per ne "Indi" ne pranvere te vitit 1492, me tri anije dhe 90 anetare te ekuipazhit. Me 12 tetor 1492, Kolomboja zbarkoj ne nje ishull te vogel te arkipelagut Bahame, e me pas ne ate te San Salvadorit. Detaret benin kontakt me vendesit, dhe menjehere filluan te shkembenin mallra mes tyre. Kolomboja zbuloj ishuj te medhenj te kubes e te haitit, ai ishte I bindur se kishte mbreritur ne Indi. Toka u quajt India Perendimore dhe banoret e saj indiane. Kur u kthye ne Spanje, e priten Kolombon ne nderime te larta, e kane njohur si mekembes te mbretit ne vendet e zbuluara, ia dhane poziten admiralit, dhe premtuan nje te dhjeten pjese te ardhurave nga eksploatimi I kolonive. Kolomboja morri tri udhetime te tjera, ku zbuloi antilet e vogla, xhamajken, pjese e bregdetit te Jugut dhe gryka e lumit Orinko. Kur u kty kolomboja ne spanje, u prit ftohfte nga mbret9, pa e ditur rendesine e zbulimit. Kolomboja, vdiq ne 1506, pa ditur qe zbuloi nje kontinet te re. Amerigo Vespuqi konstatoj qe nuk po behej fjale per nje rruge ne indi, por rruge ne nje toke te re. Per nder te amerigos, vendi I ri u quajt Amerika, kurse per nder te kolombos ia vune emrin kolumbise. Kolomboja vdiq pa e ditur qe zbuloj nje vend te re te quajtur amerika Ne kontakt me popullsine vendees, spanjollet kuptuan se Brenda kontinentit kishte sasi te madhe ari e argjendi. Spanjollet kane pushtuar toka te majaneve, inkeve etj, duke pushtuar perun, bolivine, kolumbine, venezuelen, argjentinen, e kilin. Kolonizatoret munduan ta perhapin fene e krishterismit. Vendet e pushtuara ne amerike ishin berre tani pjese e spanjes. Kete e deshmon emri spanja dhe kastila e re. Ne krye te spanjes e kastiles se re sundon dy mekembes te mbretit spanjoll. Spanjollet detyruan vendasit te punonin ne miniera dhe paguan taksa te shumta, dhe plaqkiten arin e argjendin e popullsise vendees. Misionaret katolike kane ngritur zerin per Politiken e ashper e spanjolleve. Spanjollet sollen nga afrike sklevver me ngjyre per kreyerjen e puneve te renda ne plantacoine te medha. Keshtu, ne vitin 1517, filloi tregtia me sklevver my ngjyre dhe sjellja e tyre nga Afrika ne Amerike. Me 20 shtatot 1519, Ferando Megelane u nis nga sevilja me 5 anije, 234 detare me rezerva ushqimore per 2 vjet, ekspedita e tij ka bere shume zbulime si : Gjiri I Magelanit, token e zjarte te amerikes jugore, ishujt filipine, ku u vra magelani ne perleshje me vendesit. Ekspedita deshtoi pasi qe shume antetare vdiqen nga semundje te ndryshme. Me 8 shtator 1522, ekuipazhi me 18 marinare xbarkoje ne sevilje me 35 tone ereza. Pas zbulimeve gjeografike, midis spanjes dhe portugalise u rrite rivaliteti. Me nderhyrjen e papes aleksandi I VI. Ne vitin 1494 u nenshkrua trakati I tordesilas, sipas kesaj traktati, portugezever u lejojej zoterime I rruges rreth afrikes kurse spanjollee rruga e zbuluar nga Kolomboja. Traktati shenoi fillimin e ndarjes koloniale te botes. Kristofor kolombo ishte lundrues dhe tregtar qe zbuloi ameriken ne vitin 1492, nen flamurin e kastiles ne spajne. Udhetimet e Kolombos ishin ekspeditat e para evropiane ne karaibe, ameriken qendore e ameriken jugore. Kolomboja peri tri udhetime duke eksploruar antilete vogla ne vitin 1493, trinidadin ne bregdetin verior, dhe bregdetin lindor te amerikes qendrore. Kolomboja vdiq duke menduar qe ka gjetur rruge per ne Indi, e jo kontinentit te ri, Amerikes. Amerigo Vespuci u lind dhe rrit ne firence. Duke lundruar per ne portugali rreth viteve 1501-1502, ai demonstroi qe brazili dhe vendet e perendimit nuk ishin periferi lindore te azise, por toke e re e njohur si bota e re. Kontinenti u quajt Amerike, per nder te Amerigo Vespuqit. Ferdinand magelani ishte explorues portugez qe organizoi ekspediten e pare rreth botes. Magelani u be officer I afte dhe ishte ne sherbimin e kurores portugeze ne azi. Mbreti portugez refuzoi ta mbeshtetej planin e tij per udhetimin rreth boites, por ai u mbeshtet nga mbreti karlos I I spanjes per te kerkuar nje rruge perendimore. Duke lundruar meflote prej pese anijesh e 234 detare, u nis drejt jugut ne permes oqeanit atlantik. Ndikimi shoqeror, politik dhe ekonomik I zhbulimeve gjeografike Kerkimi per tregje te reja dhe rruget me te shkurtra per te shkuar ne keto tregje ishte nje interesim I madh I shtetteve. Anglezet kishin perpjekje per te zbuluar rruge te reja detare ne Indi, Kine e Japoni. Ata lundruan ne drejtim te veriperendimit. Kabota dhe sebastiani, njeri baba e tjetri djali I tij, zbuluan teritore te reja te cilit nuk kishin rendesi ekonomike sepse nuk kishin argjend. Anglezet krijuan koloni te shumta ne Ameriken e Veriut, ne Bahame, Xhamajke, Bermude. Edhe francezet benin shume ekspedita drejt perendimit. Ne Shek. XVI, Verozani pushtoi Njufaundlenden e Kanades, dhe Jakov Karte pushtoi Kanaden. Ne shek. XVII, francezet arriten tek liqenet e medha ne lugnin e lumit Missisipi. Keto krahina u pagezuan me emrin "Lousiana" per nder te mbretit francez Lugi XIV. Holandezet benin zbulime ne jug te oqeanit paqesor. Ne vitin 1616 detari Horn zbuloi pjesen jugore te amerikes dhe australine, e cila u quajt Holanda e Re. Abel Tasmani zbuloi ishulin ne jug te australise, te cilin e ka marre emrin e tij ishulli I Tasmanit. Ne keto toka te pushtuara, kishte nje ndryshim te madh te jeteses, dhe aspektet kulturore. Evropianet ushtruan ndikimin e tyre politik. Me zbulimin e amerikes, qendra e tregtise u zvendos nga Deti Mesdhe deri ne Oqeanin Atlantik, ku shtetet te cilit shtriheshin ne kete regjion kishin perfitime te medha, shtete si: Portugalia, Spanja, Anglia e Franca. Kolonizatoret evropiane sollen produckte bujqesore amerikane, te cilit nuk u njiheshin fare ne evrope, si: misri, patatja, domatja, duhani etj. Po ashtu, edhe evropianet sollen produkte evropiane ne Amerike e Azi, te panjohura per fiset qe jetonin ne amerike. Shfrytezimi I minierave te arit e argjendit dhe pruja e tyre ne evrope pati pasoja te renda ne ekonomi. Kthimi I tyren e para shkaktoi krize te madhe, ku cmimet e mallrave u rriten gati 10 here. Kjo keqesoi jetesen e shtreses se varfer. Pas zbulimeve te medha gjeografike, tokat u populloheshin nga evropianet. Evropianet gershetuan kulturen e tyre me kulturen e tyre te fiseve vendees te amerikes, ng ate mesuarit bujqesore deri tek tradiat. Shfrytezimi I pasurive te medha si ari e argjendi forcoi poziat ekonomike te tregtareve dhe pasurve. Popullimi I tokes amerikane me kolonizatore evropiane, pati pasoja per popullsine vendees, sepse shumica e tyre u nenshtrua forces, tortures, vrases e sklavverimit. Nje pjese e fiseve kane ikur, nje pjese u asimilua dhe nje pjese tjeter u zhduk, shak te kolonizatoreve. Viti 1492 konsidirohet fillimi I nje periudhe te re historike