تحليل انقلاب اسلامى ايران PDF

‫کتاب "درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران"‬ ‫نويسندگان‪ :‬دکتر محمد رحيم عيوضی * دکتر محمدجواد هراتی‬ ‫سخن آغازين‬ ‫تحوالت اجتماعى چنانچه در ابعاد وسيع فرهنگى‪ ،‬سياسى‪ ،‬اجتماعى و اقتصادى صورت پذي...

‫کتاب "درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران"‬ ‫نويسندگان‪ :‬دکتر محمد رحيم عيوضی * دکتر محمدجواد هراتی‬ ‫سخن آغازين‬ ‫تحوالت اجتماعى چنانچه در ابعاد وسيع فرهنگى‪ ،‬سياسى‪ ،‬اجتماعى و اقتصادى صورت پذيرد‪ ،‬انقالب‬ ‫نام مىگيرد و خود را از ساير تحوالت اجتماعى متمايز مىکند‪.‬به همين دليل‪ ،‬اين تحوالت بنيادين که‬ ‫کمتر در جوامع رخ مىدهند‪ ،‬شايسته بررسى و تحليلاند‪.‬‬ ‫انقالب اسالمى ايران افزون بر اينكه تحولى بنيادين در عرصههاى مختلف فرهنگى‪ ،‬سياسى و اجتماعى‬ ‫است‪ ،‬انقالبى است دينى برپايه تفكر شيعى که آن را از ساير انقالبها جدا مىسازد‪.‬در واقع به دليل‬ ‫همين ويژگى اين انقالب است که نظريهپردازان موجود نتوانستهاند اين انقالب را بهدرستى تحليل‬ ‫کنند‪.‬‬ ‫انقالب اسالمى ايران را مىتوان با رهيافتهاى متفاوتى بررسى کرد‪ :‬رهيافت سياسى‪ ،‬اقتصادى‪،‬‬ ‫فرهنگى و تاريخى‪.‬اين در حالى است که در منابع مختلف بهصورت تكرهيافتى يا ترکيبى از‬ ‫رهيافتها به بررسى انقالب اسالمى پرداختهاند‪.‬‬ ‫اثر پيشرو ويراست دوم کتاب درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران است که به قلم استادان‬ ‫ارجمند آقاى دکتر محمدرحيم عيوضى‪ ،‬دانشيار دانشگاه بينالمللى امام خمينى (قدس سره) و آقاى‬ ‫دکتر محمدجواد هراتى‪ ،‬استاديار دانشگاه بوعلى سينا از اساتيد درس ريشههاى انقالب اسالمى که‬ ‫داراى آثار ارزشمندى در حوزه مطالعات انقالب اسالمى مىباشند‪ ،‬نگارش يافته است‪.‬اين کتاب‬ ‫شيوهاى جديد براى تحليل انقالب اسالمى است که در آن تالش شده تا پيشينه تاريخى انقالب اسالمى‬ ‫و مسائل بعد از آن در قالب چالش ميان دو الگوى «شبهترقى‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪12 :‬‬ ‫غربگرا» و «تعالى اسالمى» مورد تحليل قرار گيرد که نگاهى است براساس رهيافت هويت و استقالل‬ ‫در تحليل مسائل مختلف تاريخ معاصر ايران‪ ،‬بهويژه تحوالت قبل و بعد از انقالب اسالمى‪.‬افزون بر اين‪،‬‬ ‫آينده انقالب اسالمى و چالشهاى پيشروى آن نيز از مباحث جديدى است که در اين کتاب مورد توجه‬ ‫قرار گرفته است‪.‬‬  ‫ويراست دوم‪ ،‬پس از مراحل ارزيابى ازسوى صاحبنظران و استادان درس انقالب اسالمى و ريشههاى‬ ‫آن و برگزارى جلسه ن قد و نيز انجام اصالحات ساختارى و محتوايى ازسوى مؤلفان محترم‪ ،‬آماده شده‬ ‫است‪.‬‬ ‫گروه انقالب اسالمى معاونت پژوهشى دانشگاه معارف اسالمى ضمن قدردانى از تالش نويسندگان‬ ‫محترم‪ ،‬از همه اساتيد و صاحبنظران از جمله دکتر منوچهر محمدى‪ ،‬حجتاالسالم والمسلمين دکتر‬ ‫محمدجواد نوروزى‪ ،‬دکتر مصطفى ملكوتيان‪ ،‬دکتر يعقوب توکلى‪ ،‬دکتر محمد شفيعىفر‪ ،‬آقاى عباس‬ ‫سليمى نمين‪ ،‬دکتر مرتضى شيرودى‪ ،‬دکتر على اخترشهر و ‪...‬که با ارسال نظرات خود و شرکت در‬ ‫جلسات نقد‪ ،‬ما را در اصالح و آماده کردن کتاب براىويراست دوم يارى رساندند‪ ،‬تشكر مىنمايد‪.‬و نيز‬ ‫از ويراستار محترم اميرعباس رجبى و همه همكاران خدمات پژوهشى معاونت پژوهشى دانشگاه معارف‬ ‫اسالمى که در مراحل مختلف تدوين اين کتاب ما را يارى رساندند‪ ،‬سپاسگزارى مىنمايد‪.‬‬ ‫اميدواريم کتاب حاضر اثرى سودمند براى استادان و دانشجويان محترم باشد و فرهيختگان ارجمند‬ ‫نيز با بيان نظرها و ديدگاههاى خود ما را در توليد آثارى مطلوب يارى رسانند‪.‬‬ ‫معاونت پژوهشى دانشگاه معارف اسالمى‬ ‫گروه انقالب اسالمى‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪13 :‬‬ ‫مقدمه‬ ‫انقالب اسالمى ايران همواره کانون توجه سياستمداران‪ ،‬صاحبنظران علوم اجتماعى‪ ،‬مردم و‬ ‫گروههاى مختلف در جهان بوده است‪.‬اين انقالب داراى ويژگىهاى منحصربهفردى است که آن را از‬ ‫انقالبهاى اجتماعى بزرگ جهان متمايز مىکند؛ انقالبى که با توجه به پيشينه انقالبهاى اجتماعى‬ ‫گذشته‪ ،‬کمتر کسى وقوع آن را پيشبينى مىکرد‪.‬دامنه تأثير انقالبها هيچگاه به سطح داخلى محدود‬ ‫نمىشود‪ ،‬بلكه بر نظام بينالملل نيز اثرگذار است؛ چنانکه تأثير انقالب اسالمى ايران امروز پس از‬ ‫گذشت سه دهه از وقوع آن در خيزش مردم منطقه خاورميانه ديده مىشود‪.‬‬  ‫تبيينها و توصيفهاى متعدد از انقالب‪ ،‬اهميت مطالعه آن را دوچندان مىکند‪.‬ازهمينروست که با‬ ‫گذشت سه دهه از انقالب اسالمى ايران هنوز بخشى از مطالعات و پژوهشهاى داخلى و خارجى به اين‬ ‫موضوع اختصاص دارد‪.‬‬ ‫گذشته از تالش نظريهپردازان خارجى‪ ،‬تبيين انقالب اسالمى و شناخت علل شكلگيرى آن براى ما‬ ‫ايرانيان اهميت ويژهاى دارد؛ زيرا آخرين انقالب بزرگ اجتماعى با بازتاب گسترده جهانى در جامعهاى‬ ‫روى داد که در آن زندگى مىکنيم و به همينرو نيازمند آشنايى بيشتر با مسائل آنيم‪.‬‬ ‫کتاب حاضر که بهعنوان متن درسى انقالب اسالمى تدوين شده‪ ،‬ويراست دوم از کتاب درآمدى تحليلى‬ ‫بر انقالب اسالمى است که تالش دارد تا با روش جديدترى نسبت به متون پيشين به تحليل انقالب‬ ‫اسالمى و تحوالت سه دهه بعد از انقالب بپردازد‪.‬ازاينرو در بخشى‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪14 :‬‬ ‫از اين کتاب مىکوشيم تا پيشينه تاريخى انقالب اسالمى و مسائل پس از آن در قالب چالش ميان دو‬ ‫الگوى «شبه ترقى غربگرا» و «تعالى اسالمى» مورد تحليل قرار گيرد و با همين الگو‪ ،‬مسائل سه دهه‬ ‫پس از انقالب نيز بررسى شود‪.‬‬ ‫يكى از ابهاماتى که در کتاب پيشين از سوى برخى صاحبنظران مطرح شده بود‪ ،‬مفهوم ترقى و تعالى‬ ‫بود که بهمنظور فهم بهتر و توضيح اين دو مفهوم‪ ،‬واژههايى به آنها اضافه گرديده است‪.‬درحقيقت‬ ‫تجربه يك سال تدريس اين کتاب در دانشگاه و استفاده از نظرات اساتيد و دانشجويان‪ ،‬زمينهاى را‬ ‫فراهم نمود تا به اصالح و توضيح برخى مفاهيم مطرحشده در کتاب بپردازيم‪.‬‬ ‫در اين ويراست با اضافه نمودن برخى واژهها تالش شده ابهامات موجود برطرف شود‪.‬بنابراين واژههاى‬ ‫«ترقى غربزده»‪« ،‬ترقى غربگرا» و «شبهترقى غربى» همگى بيانکننده الگوى شبهترقى‬ ‫غربگراست که در برخى موارد در متن به اختصار از عبارت «ترقى» نيز استفاده شده است‪.‬البته علت‬ ‫استفاده از واژههاى مضاف به «ترقى» در عبارت هاى مختلف‪ ،‬داليل خاص خود را دارد که در متن بدان‬ ‫پرداخته مىشود‪.‬به همين نسبت در مقابل واژه «ترقى» از مفهوم «پيشرفت و تعالى اسالمى» استفاده‬ ‫شده که مبين چارچوبه فكرى خاصى است‪.‬در متن حاضر تعابيرى نظير «پيشرفت»‪« ،‬پيشرفت و‬ ‫تعالى»‪« ،‬تعالى» و «پيشرفت و تعالى اسالمى» بهکار رفته که همگى مبين يك چارچوبه فكرى است و‬ ‫در نقطه مقابل الگوى شبه ترقى غربگراست‪.‬‬ ‫آشنايى و ارتباط ايران و غرب در اواخر دوران قاجاريه و نيز مقايسه وضعيت دو جامعه ايران و غرب‪،‬‬ ‫زمينه پرسش از عقبماندگى ايران و علل آن گرديد‪.‬در پاسخ به اين سؤال و در جهت برونرفت از اين‬ ‫وضعيت و پيشرفت ايران‪ ،‬دو نگرش متفاوت بهوجود آمد که مىتوان از آنها در قالب دو پارادايم فكرى‬ ‫و يا دو الگوى متمايز براى پيشرفت ايران نام برد‪ :‬يكى «الگوى ترقى» که خود به دو الگوى شبهترقى‬ ‫غربگرا (در دوره قاجاريه) و الگوى باستانگرايى شبهترقى (در دوره پهلوى) تقسيم مىگردد و دوم‬ ‫«الگوى پيشرفت و تعالى اسالمى» که بهاختصار «تعالى» ناميده مىشود‪.‬‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪15 :‬‬ ‫شايان ذکر است لفظ «ترقى» بهمعناى پيشرفت نيز بهکار مىرود‪ ،‬اما چون در متن حاضر تالش مىکنيم‬ ‫تا بين دو ديدگاه نسبت به پيشرفت تفكيك قائل شويم‪ ،‬پيشرفت برپايه مبانى معرفتشناسى و‬ ‫انسانشناسى غربى را بهاختصار «الگوى ترقى» مىناميم و پيشرفت با مبانى معرفتشناسى و‬ ‫انسانشناسى اسالمى‪ -‬ايرانى را بهاختصار «الگوى تعالى» نام مىنهيم‪.‬‬ ‫نگرش شبهترقى غربگ را تالشى براى حرکت بر مبناى الگوبردارى از غرب و نفى فرهنگ خودى بود‪،‬‬ ‫اما تعالىخواهى‪ ،‬پيشرفت را بر پايه فرهنگ و هويت خود ترسيم مىنمود‪.‬جريان شبهترقى براى تبديل‬ ‫ايران به يك کشور پيشرفته غربى‪ ،‬در يكصد سال گذشته تالش بسيارى نمود‪.‬اما در کنار اين امر‪،‬‬ ‫تعالىخواهى نيز از همين دوران شكل گرفت و در تداوم خويش منجر به شكلگيرى انقالب اسالمى در‬ ‫قالب نفى غربزدگى گرديد‪.‬‬ ‫بررسى تاريخى نشان مىدهد که شبهترقىخواهى غربى پس از سالها تالش‪ ،‬کمتر توفيق يافت‪.‬افزون‬ ‫بر اين‪ ،‬مشكالت فراوانى براى جامعه ايران نيز درپى آورد‪.‬بنابراين شكلگيرى انقالب اسالمى ايران را‬ ‫مىتوان واکنشى به غرب گرايى در يكصد سال گذشته و راهى براى پيشرفت در چهارچوب فرهنگ‬ ‫بومى تلقى نمود و بر همين اساس مىتوان آن را انقالبى در راستاى هويتخواهى و استقاللطلبى مردم‬ ‫ايران تفسير کرد‪.‬‬ ‫بىگمان انقالب اسالمى ايران نگرشى ضدغربى داشت‪ ،‬اما نحلههاى فكرى غربزده در ايران پس از‬ ‫انقالب هيچگاه از ميان نرفت‪ ،‬بلكه در قالب جريانى فكرى و با قرائتها و تفسيرهاى مختلف در مقاطعى‬ ‫پس از انقالب ظهور يافت‪.‬بنابراين منازعه ميان دو جريان ترقىخواه و تعالىخواه‪ -‬که از اواخر دوران‬ ‫مشروطيت آغاز شد و تا به امروز که سه دهه از انقالب اسالمى مىگذرد‪ ،‬تداوم يافت‪ -‬شايد در آينده‬ ‫نيز ادامه داشته باشد‪.‬بر اين اساس يكى از چالشهاى پيشروى انقالب اسالمى (البته با قرائتهاى‬ ‫خاص و بعضاً تفاسير دينى و التقاطى) تالشهاى اين جريان شبهترقى در چالش با نگاه تعالىخواهانه‬ ‫خواهد بود‪.‬‬ ‫در فصول آغازين متن پيشرو مىکوشيم تا شكلگيرى انقالب اسالمى بر مبناى طرح اين دو الگو مطرح‬ ‫گردد و سپس جريان هاى فكرى موجود در ايران معاصر نيز مورد بررسى قرار گيرد‪.‬سپس در تحليل‬ ‫الگوى تعالى با استفاده از ديدگاههاى بنيانگذار جمهورى اسالمى‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪16 :‬‬ ‫ايران‪ ،‬شعارهاى مردمى و نظريههاى انقالب‪ ،‬به موضوع هويت و استقالل در انقالب اسالمى بپردازيم‪.‬با‬ ‫عنايت به ضرورت طرح آرمانها‪ ،‬اهداف و دستاوردهاى انقالب اسالمى در بحث از نگرش تعالىخواه‪،‬‬ ‫اين موارد و نيز آينده انقالب اسالمى و چالشهاى پيشروى آن‪ ،‬در فصلهاى جداگانه بررسى مىگردد‪.‬‬ ‫در پايان از معاونت محترم پژوهشى دانشگاه معارف اسالمى و همكاران پرتالش ايشان که شرايط‬ ‫مناسب تأليف اين اثر را فراهم آوردند و نيز از محقق ارجمند جناب آقاى فرزاد جهانبين که در تدوين‬ ‫طرحنامه کتاب ما را يارى نمود‪ ،‬صميمانه قدردانى مىشود‪.‬‬ ‫از آنجاکه کتاب حاضر با انجام اصالحات مورد نظر اساتيد و صاحبنظران تجديد چاپ شده‪ ،‬همچنان‬ ‫ممكن است برخى ابهامات و اشكاالت موجود در کتاب از نظر نگارندگان دور مانده باشد‪.‬ازاينرو‪،‬‬ ‫اميدواريم استادان‪ ،‬محققان و دانشجويان گرامى با راهنمايىها و خردهگيرىهاى خود بر غناى اين اثر‬ ‫بيفزايند‪.‬‬ ‫محمدرحيم عيوضى و محمدجواد هراتى‬ ‫تابستان ‪1390‬‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪18 :‬‬  ‫فصل اول‪ :‬تعريف مفاهيم و عوامل شكلگيرى انقالبها‬ ‫اهداف‬ ‫از دانشجويان انتظار مىرود‪:‬‬ ‫‪.1‬مفهوم لغوى و اصطالحى انقالب را توضيح دهند‪.‬‬ ‫‪.2‬پيشينه انقالب و عوامل مؤثر بر شكلگيرى يك انقالب را شرح دهند‪.‬‬ ‫‪.3‬تفاوت انقالب را با ديگر پديدههاى اجتماعى نظير کودتا‪ ،‬اصالحات و شورش بيان دارند‪.‬‬ ‫مقدمه‬ ‫براى ورود به هر بحث مىبايد در آغاز بهاختصار با مفاهيم و تعاريف مرتبط با آن بحث و مفاهيم مشابه‬ ‫با آن آشنا شويم‪.‬به همين منظور‪ ،‬پيش از پرداختن به بحث انقالب اسالمى و مسائل مرتبط با آن الزم‬ ‫است تا بهاجمال از مفاهيم مربوط به درس آگاه گرديم‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫الف) چيستى انقالب‬ ‫انقالب از نظر واژگانى بهمعناى تغيير‪ ،‬تحول‪ ،‬برگشتگى و تبديل و از نظر سياسى بهمعناى اقدام عدهاى‬ ‫براى براندازى و ايجاد حكومتى جديد است‪.‬هر يك از نويسندگان داخلى و خارجى متناسب با ديدگاه‬ ‫خود‪ ،‬درباره انقالب توضيحاتى دادهاند که به برخى از آنها اشاره خواهد شد‪.‬‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪19 :‬‬ ‫ب) تعاريف مختلف از انقالب‬ ‫هانا آرنت‪ ،‬از نظريه پردازان انقالب درباره پيشينه تاريخى اين اصطالح چنين مىگويد‪:‬‬ ‫كلمه انقالب در اصل از مصطلحات اخترشناسى است كه بهواسطه اثر بزرگ كپرنيك در علوم طبيعى از اهميت‬ ‫خاصى برخوردار شد‪.‬اين واژه در كاربرد علمى‪ ،‬معناى دقيق التينى خود را كه دال بر حركت دَورانى منظم و‬ ‫قانونمند ستارگان بود‪ ،‬حفظ كرد‪.‬‬ ‫‪Revolution..)1 ( 1‬‬  ‫در سده هفدهم واژه انقالب براى نخستينبار به صورت يكى از اصطالحات سياسى در سال ‪ 1660‬م پس از‬ ‫دگرگونى سياسى در يكى از كشورها بهكار رفت‪.‬‬ ‫در معناى ديگر سياسى‪ ،‬اين كلمه درباره انتقال از عصر كشاورزى به دوره صنعتى‪ -‬بهويژه در ممالك غربى‪ -‬بهكار‬ ‫مىرود كه در آنجا صنعتى شدن به همراه شهرنشينى حاصل از آن‪ ،‬بر آخرين مرحله توسعه اين جوامع اثرات‬ ‫‪2‬‬ ‫بسيار چشمگيرى داشته است‪.‬‬ ‫نظريه پردازان‪ ،‬هر يك بر مبنايى خاص تعاريف مختلفى از انقالب بهدست دادهاند‪.‬براى نمونه‪ ،‬شهيد‬ ‫مطهرى انقالب را اينگونه تعريف مىکند‪:‬‬ ‫انقالب عبارت است از طغيان و عصيانى كه مردم عليه نظام حاكم موجود براى ايجاد وضع و نظمى مطلوب انجام‬ ‫مىدهند؛ يعنى انقالب از مقوله عصيان و طغيان است عليه وضع حاكم براى وضعى ديگر‪.‬پس ريشههاى انقالب دو‬ ‫‪3‬‬ ‫چيز است‪ :‬يكى نارضايتى و خشم از وضع موجود و ديگر آرمان يك وضع مطلوب‪.‬‬ ‫از نگاه شهيد آيت اهلل سيد محمدباقر صدر‪ ،‬انقالب جنبشى سرسختانه و بر مبناى اصول مكتبى معينى‬ ‫است که با درك واقعيتهاى موجود‪ ،‬بهدنبال تغيير و دگرگونى بنيادين در‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪20 :‬‬ ‫‪4‬‬ ‫تمامى ابعاد زندگى فردى‪ ،‬اجتماعى و سياسى و معيارها‪ ،‬اصول و ارزشهاى حاکم است‪.‬‬ ‫مرورى بر ساير تعاريف انديشمندان معاصر اسالمى نشان مىدهد که يكى از ابعاد مهم در معرفى‬ ‫انقالبها‪ ،‬بُعد ارزشى و مطلوبيت آرمانهاست‪.‬شايد تعريف انقالب از بُعد جامعهشناسى جامعيت‬ ‫بيشترى دارد؛ زيرا به عمدهترين خصيصههاى انقالب که داراى ماهيتى اجتماعى است‪ ،‬اشاره مىکند‪.‬‬ ‫دراينباره مىتوان به تعريف ساموئل هانتينگتون اشاره نمود‪:‬‬ ‫انقالب يك دگرگونى سريع‪ ،‬بنيادين و خشونتآميز داخلى در ارزشها و اسطورههاى مسلط جامعه‪ ،‬نهادهاى‬ ‫‪5‬‬ ‫سياسى‪ ،‬ساختار اجتماعى‪ ،‬رهبرى‪ ،‬فعاليتهاى حكومتى و سياستهاى آن است‪.‬‬ ‫اين تعريف از يكسو معيارهاى يك انقالب سياسى‪ -‬اجتماعى را مشخص و از سوى ديگر‪ ،‬انقالب را از‬ ‫همه پديدههاى مشابه متمايز مىسازد‪.‬انقالب بر اين مبنا‪ ،‬پديدهاى چون شورشهاى دهقانى‪ ،‬قيامهاى‬ ‫شهرى‪ ،‬شورشهاى جدايىطلب ملى و مانند آن را دربرنمىگيرد‪.‬از سويى هانتينگتون با تأکيد بر‬ ‫‪.)1 ( 2‬آرنت‪ ،‬انقالب‪ ،‬ص ‪.36‬‬ ‫‪.) 2 ( 3‬مطهرى‪ ،‬پريامون انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص ‪.23‬‬ ‫‪.)1 ( 4‬مجشيدى‪ ،‬انديشه سياسى شهيد رابع سيد حممدابقر صدر‪ ،‬ص ‪.120‬‬ ‫‪.462Huntington, Political Order in Changing Societies, p..)2 ( 5‬‬ ‫عنصر «خشونت»‪ ،‬انقالب را از اصالحات عميق نيز جدا مىانگارد و با اصرار بر عميق بودن انقالب‪ ،‬آن را‬ ‫‪6‬‬ ‫از رويدادهاى کماهميتتر تفكيك مىکند‪.‬‬ ‫درمجموع از تعاريفى که درباره انقالب وجود دارد‪ ،‬مىتوان انقالب را بهمعناى تغيير در ساختار حاکميت‬ ‫و ساختارهاى اجتماعى در نظر گرفت‪.‬‬ ‫ج) گونههاى مختلف انقالب‬ ‫انقالبها را مىتوان به «انقالبهاى سياسى» و «انقالبهاى اجتماعى» تقسيم نمود‪.‬انقالب سياسى‪ ،‬با‬ ‫تغيير ساختار سياسى‪ ،‬بدون تغيير ساختارهاى اجتماعى همراه است‪.‬به سخنى‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪21 :‬‬ ‫ديگر‪ ،‬اين انقالبها ساختار حكومت را تغيير مىدهند‪ ،‬نه ساختار اجتماعى را‪.‬اما انقالب اجتماعى‬ ‫عبارت است از تغيير سريع و اساسى در ساختار سياسى‪ ،‬اقتصادى و اجتماعى يك جامعه که با حرکت‬ ‫و قيام عمومى مردم همراه است‪.‬براى نمونه‪ ،‬انقالب اسالمى را مىتوان از انقالبهاى اجتماعى دانست‪.‬‬ ‫انقالب اجتماعى بهندرت شكل گرفته‪ ،‬اما بىگمان رخدادى مهم بهشمار مىرود؛ چراکه تأثيرات بسيارى‬ ‫در سطوح داخلى و بينالمللى برجاى مىنهد‪.‬‬ ‫انقالبهاى اجتم اعى تنها از حيث ملى اهميت ندارند‪ ،‬بلكه اغلب موجب رشد الگوها‪ ،‬انديشهها و‬ ‫خواستهاى بزرگ بينالمللى نيز مىشوند؛ بهويژه اگر اين تحوالت در کشورهايى روى دهد که از نظر‬ ‫جغرافياى سياسى مهم‪ ،‬از نظر غناى فرهنگى مشهور‪ ،‬و از نظر وسعت نيز پهناور باشند‪.‬بنابراين چون‬ ‫انقالبهاى اجتماعى‪ ،‬هم در سطح داخلى اثرگذارند و هم در سطح بينالمللى‪ ،‬مطالعه آنها اهميتى‬ ‫درخور دارد‪.‬‬ ‫آخرين انقالب بزرگ اجتماعى در تاريخ جهان‪ ،‬انقالب اسالمى ايران است و به همينرو پژوهشگران‬ ‫بسيارى بهتفصيل بدان پرداختهاند‪.‬بنابراين چون انقالب اسالمى ايران در شمار انقالبهاى اجتماعى‬ ‫است‪ ،‬از اين پس مباحث مربوط به انقالب اجتماعى را بازخواهيم گفت‪.‬‬ ‫د) خصوصيات انقالبها‬ ‫انقالبهاى اجتماعى ويژگىهايى دارند که آنها را از ديگر تحوالت سياسى‪ -‬اجتماعى متمايزمىکند‪:‬‬ ‫‪.)3 ( 6‬مهان‪ ،‬ص ‪.21‬‬  ‫‪. 1‬انقالب در روند خود بايد چند مرحله را بگذراند‪:‬‬ ‫يك‪.‬براندازى؛‬ ‫دو‪.‬انتقال و جابهجايى قدرت؛‬ ‫سه‪.‬پاكسازى مهرههاى اصلى حكومت قبلى؛‬ ‫چهار‪.‬تثبيت نظام جديد‪ ،‬سازندگى و تحقق آرمانهاى انقالب‪.‬‬ ‫‪.2‬با وجود ناگهانى و سريع بودن وقوع انقالب‪ ،‬روند شكلگيرى آن نسبتاً طوالنى است‪.‬‬ ‫‪.3‬در روند انقالب‪ ،‬اصولًا اعمال زور و خشونت بهگونهاى متقابل صورت مىگيرد؛ زيرا نه‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪22 :‬‬ ‫حكومت بدون مقاومت تسليم انقالبيون مىشود و نه انقالبيون در صورت لزوم از اعمال خشونت پرهيز‬ ‫مىکنند‪.‬‬ ‫‪.4‬در انقالب بخش عمدهاى از جمعيت بهشكلى مؤثر بسيج مىشود‪.‬‬ ‫‪.5‬مشارکت مردمى در انقالب مستلزم عناصرى مانند سازماندهى‪ ،‬رهبرى و ايدئولوژى است و هرچه‬ ‫ايدئولوژى قوىتر باشد‪ ،‬بسيج گروهها نيز گستردهتر خواهد بود‪.‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪. 6‬تغييرات انقالب‪ ،‬عميق و زيربنايى بوده و ارزشهاى جديد جايگزين ارزشهاى پيشين مىگردد‪.‬‬ ‫‪.7‬وجود مستمر آگاهى به مفهوم ادراك و تحليل آن‪ ،‬موجب پىريزى «حرکتهاى مداومى» مىگردد‬ ‫که بهتدريج درطى مراحلى انقالب را بهوجود مىآورد‪.‬‬ ‫ه) تفاوت انقالب با مفاهيم مشابه اجتماعى‬ ‫برخى از انواع تحوالت اجتماعى از برخى وجوه با انقالب مشابهت دارند‪.‬ازاينرو براى پرهيز از خلط‬ ‫مباحث و شناخت دقيقتر پديده انقالب‪ ،‬اشاره به تفاوت انقالب با ديگر مفاهيم مشابه اجتماعى‪،‬‬ ‫ضرورى مىنمايد‪.‬‬ ‫‪.) 1 ( 7‬بنگريد به‪ :‬دهقان‪ ،‬پژوهشى نو پريامون انقالب اسالمى‪ ،‬ص ‪.18 -21‬‬  ‫‪8‬‬ ‫يك‪.‬کودتا‬ ‫کودتا اقدام معدودى از نيروهاى نظامى با حمايت برخى نيروهاى حاکم است که هدف از آن‪ ،‬رسيدن به‬ ‫قدرت و برکنارى حاکمى است که در رأس قدرت قرار دارد‪.‬با اين تعريف‪ ،‬ميان انقالب و کودتا‬ ‫تفاوتهايى وجود دارد‪:‬‬ ‫‪.1‬کودتاچيان از پيكره قدرت حاکم برمىخيزند و پايگاه مردمى ندارند؛ درحالىکه عنصر اصلى‬ ‫تشكيلدهنده انقالب‪ ،‬خود مردماند که در مقابل قدرت حاکم قرار دارند‪.‬کودتا در جوامعى روى‬ ‫مىدهد که ارتش نقش ويژهاى در برابر ملت دارد‪ ،‬اما در جوامعى که انقالب در‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪23 :‬‬ ‫آنها رخ مىدهد‪ ،‬مردم نقش اول را عهدهدارند‪.‬‬ ‫‪.2‬در کودتا ارزشها و زيرساختها تغيير نمىيابد‪ ،‬بلكه در درون نظام‪ ،‬گروهى بهجاى هيئت حاکم‬ ‫مىنشينند و حداکثر به لغو قوانين مخالف خود مىپردازند‪.‬در کودتا ساختار نظام باقى است‪ ،‬اما‬ ‫ادارهکننده آن تغيير مىيابد‪.‬‬ ‫‪.3‬در کودتا به دليل برخاستن کودتاچيان از پيكره اصلى نظام‪ ،‬براندازى و جايگزينى و نيز شروع به‬ ‫سازندگى تقريباً همزمان و بدون فاصله زمانى رخ مىدهد‪.‬در کودتا بعضاً عوامل بيگانه دخالت دارند‪،‬‬ ‫‪9‬‬ ‫اما در انقالب قاعدتاً چنين چيزى ممكن نيست‪.‬‬ ‫‪10‬‬ ‫دو‪.‬جنبش‬ ‫جنبش مفهومى است که نسبت به ساير مفاهيم از حيث معنايى با انقالب نزديك است‪.‬در واقع جنبش‬ ‫بسترهاى تحول در جامعه را شكل مىدهد که اين تحول مىتواند به انقالب يا اصالحات بدل گردد‪.‬‬ ‫تفاوت عمده جنبش با انقالب و اصالح‪ ،‬در شيوه اجرايى و رفتارى و نيز در هدف نهايى آن است‪.‬‬ ‫تغييرات اجتماعى حاصل از جنبش اگر بهگونهاى مسالمتآميز به تغييرات آرام و تدريجى منجر شود‪،‬‬ ‫رفرم يا اصالح نام دارد و اگر اين تغييرات‪ ،‬اساسى و بنيادى‪ ،‬توأم با خشونت باشد‪ ،‬به انقالب خواهد‬ ‫انجاميد‪.‬ازاينرو‪ ،‬انقالبها در فرايند راهبردى جوامع خواهان جنبش‪ -‬که مستلزم آگاهى اجتماعى‬ ‫است‪ -‬شكل مىگيرد‪.‬‬ ‫‪Coupd etat..)2 ( 8‬‬ ‫‪.)1 ( 9‬بشرييه‪ ،‬آموزش دانش سياسى‪ ،‬ص ‪.23‬‬ ‫‪Movement..)2 ( 1‬‬  ‫‪11‬‬ ‫سه‪.‬اصالح‬ ‫اصالح يا رفرم‪ ،‬تغيير آرام و تدريجى‪ ،‬مسالمتآميز و روبنايى در يك نظام است که معمولًا در جامعهاى‬ ‫متعادل اتفاق مىافتد‪.‬اصالحات‪ ،‬از باال و از سوى خود دولتمردان بهوجود مىآيد‪ ،‬ازاينرو چهبسا پايگاه‬ ‫مردمى نداشته باشد‪.‬اصالحات ممكن است با رسيدن به تغييرات هدفمند و منتج از نيازهاى جامعه‪ ،‬از‬ ‫وقوع انقالب نيز جلوگيرى کند‪.‬‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪24 :‬‬ ‫تفاوت اساسى انقالب و اصالح در اين است که اصالحات ازسوى حاکمان و بهمنظور بهبود شرايط يا‬ ‫جلوگيرى از وقوع انقالب روى مى دهد‪ ،‬اما انقالب ازسوى مردم و براى براندازى نظام حاکم پديد‬ ‫مى آيد‪.‬ناگفته نماند که اصالحات در برخى موارد ممكن است موجب تسريع انقالب يا فروپاشى‬ ‫رژيمهاى سياسى گردد‪.‬معمولًا در اصالحات‪ ،‬خشونت ديده نمىشود‪ ،‬بلكه تالش مىگردد تا اصالحات‬ ‫در فضايى آرام صورت گيرد‪.‬‬ ‫‪12‬‬ ‫چهار‪.‬شورش‬ ‫شورش حرکتى مقطعى در اعتراض به موضوعى خاص است‪.‬شورشيان غالباً نارسايىهاى موجود را نه به‬ ‫نهادها و ساختهاى اجتماعى‪ ،‬بلكه به افراد نسبت مىدهند‪.‬ازاينرو‪ ،‬هدف آنها محدود به از ميان‬ ‫برداشتن افراد خاصى در حاکميت و يا زدودن موضوع خاصى در حكومت است‪ ،‬بىآنكه ترکيب نظام‬ ‫سياسى‪ -‬اجتماعى را ت غيير دهند‪.‬از سويى ديگر‪ ،‬در مواردى که شورشيان بافت اجتماعى را نشانه‬ ‫مىروند‪ ،‬طرحى براى آينده ندارند و معمولًا اعتراض آنها مقطعى و براى موضوعى خاص است‪.‬‬ ‫هدف شورش‪ ،‬اعتراض به وضع موجود است‪.‬ازاينروى‪ ،‬هرگاه شورشيان به تغيير در ساختار اجتماعى و‬ ‫سياسى بينديشند و طرحى هرچند مبهم براى آينده داشته باشند‪ ،‬حرکت آنها جنبه انقالبى مىيابد‪.‬از‬ ‫آنجاکه شورش براى آينده هدف مشخصى ندارند‪ ،‬بسيارى از آنها پس از رسيدن به هدف محدود خود‬ ‫دچار سردرگمى شده و نمىتوانند تصوير جامعهاى کاملًا متفاوت با وضع موجود را بنمايانند‪.‬‬ ‫بدينترتيب‪ ،‬اغلب شورشها ازسوى نظام حاکم سرکوب مىشود‪.‬‬ ‫و) شرايط اجتماعى و بسترهاى روانشناختى پيدايى انقالب‬ ‫‪Reform..)3 ( 1‬‬ ‫‪Riote..)1 ( 1‬‬ ‫اوضاع جامعهاى که مستعد انقالب است‪ ،‬بايد در مطالعه انقالب مورد توجه قرار گيرد‪.‬انقالب به شكلى‬ ‫مطلوب در مكان و زمانى امكان موفقيت دارد که شرايط دوقطبى بر جامعه‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪25 :‬‬ ‫حكمفرما باشد؛ شرايطى که در آن‪ ،‬گروههاى اجتماعى از نظام سياسى حاکم جدا شده و در مقابل آن‬ ‫ايستادهاند‪.‬چنين جامعهاى با دوگانگى قدرت روبهرو مىگردد؛ بدينبيان که ابتدا مشروعيت حاکميت‬ ‫به چالش کشيده مىشود و سپس نيروهاى اجتماعى‪ -‬که به قدرت خود اطمينان کافى مىيابند‪ -‬از‬ ‫نظام سياسى روىگردان شده‪ ،‬در مقابل آن قرار مىگيرند‪13.‬عوامل متعددى ايجادکننده چنين شرايطى‬ ‫است‪ ،‬اما اگر بخواهيم آنها را در يك دستهبندى کلى بازگوييم‪ ،‬مىتوان به اين موارد اشاره کرد‪ :‬وجود‬ ‫نارضايتى‪ ،‬ظهور ايدئولوژى جايگزين‪ ،‬روحيه انقالبى و رهبرى انقالب‪.‬حال بدين موارد مىپردازيم‪.‬‬ ‫يك‪.‬نارضايتى عميق از وضع موجود‬ ‫نخستين عامل مهم در وقوع هر انقالب که منشأ روانشناختى اجتماعى دارد‪ ،‬نارضايتى عميق از‬ ‫وضعيت اجتماعى است که زمينه ظهور و گسترش ساير عوامل و شرايط را نيز فراهم مىآورد‪.‬عوامل‬ ‫مختلفى در شكل گيرى نارضايتى اثرگذار است‪.‬البته بايد در نظر داشت هرگونه نارضايتى منجر به‬ ‫انقالب نمىشود‪.‬به بيانى ديگر‪ ،‬نارضايتى انقالبى در ميان تودههاى عظيم مردمى ظهور مىکند و يك يا‬ ‫چند جنبه مختلف اجتماعى‪ ،‬فرهنگى‪ ،‬سياسى و اقتصادى را دربرمىگيرد‪.‬در واقع انقالب تنها با ايجاد‬ ‫نارضايتى به وقوع نمىپيوندد‪ ،‬بلكهروىدادن آن نيازمند يك سلسله علل بههمپيوسته است که آغاز‬ ‫‪14‬‬ ‫آن وجود نارضايتى عميق است‪.‬‬ ‫دو‪.‬ظهور و گسترش ايدئولوژىهاى جديد و جايگزين‬ ‫هر تغيير و تحولى در سياست و حكومت‪ ،‬افزون بر نارضايتى‪ ،‬نيازمند ايدئولوژى جايگزين براى تغيير‬ ‫حكومت است‪.‬به ديگر سخن‪ ،‬تا زمانى که جايگزينى مناسب براى نظام حكومتى وجود نداشته باشد‪،‬‬ ‫بىگمان نظام حكومتى تغيير نخواهد کرد‪.‬‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪26 :‬‬ ‫‪.)1 ( 1‬بنگريد به‪ :‬حممدى‪ ،‬انقالب اسالمى؛ زمينهها و پيامدها‪ ،‬ص ‪.35 -39‬‬ ‫‪.) 2 ( 1‬مجعى از نويسندگان‪ ،‬انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ويراست چهارم‪ ،‬ص ‪.23‬‬ ‫برينتون‪ ،‬يكى از نظريه پردازان انقالب معتقد است که هيچ انقالبى بدون گسترش انديشه و ايدئولوژى‬ ‫جديد شكل نمىگيرد‪15.‬ايدئولوژى در هر انقالب‪ ،‬در چگونگى پيروزى آن‪ ،‬نوع حكومت جايگزين و‬ ‫حتى در مراحل و تحوالت پس از پيروزى نيز نقشى بسزا دارد‪.‬در واقع ايدئولوژى انقالب‪ ،‬نظام ارزشى‬ ‫سازمانيافتهاى است که ويژگىهاى نظام آرمانى را ترسيم مىکند و راه رسيدن به آنها را مىنماياند‪.‬‬ ‫انقالبهايى که در آن يك ايدئولوژى واحد و سازگار با ويژگىهاى فرهنگى آن جامعه گسترش يابد‪،‬‬ ‫زودتر فراگير مىشود و بسيج تودهها را درپى مىآورد‪.‬از سوى ديگر‪ ،‬اين انقالبها سريعتر از ديگر‬ ‫انقالبها به پيروزى مىرسند و پس از آن بىثباتىهاى کمترى خواهند داشت‪16.‬اما وجود‬ ‫ايدئولوژىهاى متعدد در مرحله پيدايى و استمرار انقالبها مىتواند مشكالتى را براى انقالب فراهم‬ ‫آورد و از وحدت نيروهاى انقالبى بكاهد‪.‬هرقدرتعداد ايدئولوژى ارائهشده براى انقالب بيشتر باشد‪،‬‬ ‫احتمال ثبات پس از انقالب کمتر است‪.‬وجود ديگر ايدئولوژىها در برخى انقالبها حتى به موضوع‬ ‫درگيرى پس از انقالب بدل مىگردد‪.‬‬ ‫سه‪.‬گسترش روحيه انقالبى‬ ‫روحيه انقالبى پديدهاى روانشناختى و مرحلهاى باالتر از نارضايتى از وضع موجود است‪.‬مراد از اين‬ ‫روحيه‪ ،‬بهوجود آمدن حس پرخاشگرى عليه نظم سياسى حاکم است‪.‬با چنين روحيه و ارادهاى است‬ ‫که فرد اعتمادبهنفس مىيابد و در مقابل راهحلهاى اصالحگرايانه و سياستهاى سرکوبگرانه حكومت‬ ‫مىايستد‪.‬اين روحيه نيز دستکم بايد در ميان گروهى از نخبگان و تودهها ظهور يابد‪.‬ازاينرو‪ ،‬تا‬ ‫هنگامى که اين پديده روى نداده‪ -‬هرچند شرايط ديگر محقق باشد‪ -‬انقالبى به وقوع نمىپيوندد‪.‬‬ ‫قوت و اقتدار روحيه انقالبى به عوامل مختلفى بستگى دارد؛ مانند ويژگىهاى تاريخى و‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪27 :‬‬ ‫‪17‬‬ ‫فرهنگى‪ ،‬نوع ايدئولوژى انقالبى و نيز مجموعه خصوصيات و اقدامات پيشين حكومت‪.‬‬ ‫چهار‪.‬رهبرى و نهادهاى بسيجگر‬ ‫چنانچه سه عامل نارضايتى‪ ،‬ايدئولوژى جايگزين و روحيه انقالبى در سطح جامعه و مردم پديدار گردد‪،‬‬ ‫اما رهبرى و نهادهاى بسيج گر وجود نداشته باشد‪ ،‬انقالب به پيروزى نخواهد رسيد‪.‬بنابراين پيروزى‬ ‫انقالب نيازمند رهبرى است تا بتواند با استفاده از نارضايتىهاى موجود و ايدئولوژى جايگزين‪ ،‬انقالب‬ ‫‪.) 1 ( 1‬بنگريد به‪ :‬برينتون‪ ،‬كالبد شكاىف چهار انقالب‪ ،‬ص ‪.45 -59‬‬ ‫‪.)2 ( 1‬مجعى از نويسندگان‪ ،‬انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ويراست چهارم‪ ،‬ص ‪.24‬‬ ‫‪.)1 ( 1‬مهان‪ ،‬ص ‪.25‬‬  ‫را به پيش برد‪.‬ازاينرو‪ ،‬هرگاه رهبر و يا نهادهاى بسيجگر جامعه بتوانند به فعالسازى نارضايتىها‪،‬‬ ‫مطرح کردن ايدئولوژى جايگزين‪ ،‬هدايت روحيه انقالبى و مديريت حرکت انقالبى بپردازند‪ ،‬براندازى‬ ‫نظام حاکم محقق خواهد شد‪.‬‬ ‫انقالب ممكن است داراى رهبرى واحد باشد (مانند رهبرى امام خمينى)‪ ،‬يا اينكه به صورت مشترك‬ ‫انجام پذيرد و يا آنكه در هر مرحله‪ ،‬فرد خاصى رهبرى آن را برعهده داشته باشد‪.‬براى مثال‪ ،‬در ميان‬ ‫رهبران انقالب فرانسه نام سه نفر (ميرابو‪ ،‬دانتون و روبسپير) به چشم مىخورد‪18.‬اصولًا يكى از‬ ‫ويژگىهاى انقالب اسالمى که با انقالبهاى معروف جهان متفاوت به نظر مىرسد‪ ،‬رهبرى واحد در سه‬ ‫مرحله پيدايى‪ ،‬پويايى و پايايى انقالب است‪.‬اين تمرکز رهبرى در انقالبهايى چون انقالب فرانسه و‬ ‫شوروى سابق کمتر ديده مىشود‪.‬‬ ‫چكيده‬ ‫‪.1‬انقالب از نظر واژگانى بهمعناى تغيير شكل و از نظر سياسى‪ -‬اجتماعى بهمعناى دگرگونى در ساختار‬ ‫سياسى و اجتماعى جامعه است‪.‬‬ ‫‪.2‬انقالبها بر دوگونه سياسى و اجتماعىاند‪.‬انقالب سياسى تغيير ساختار سياسى بدون تغيير ساختار‬ ‫اجتماعى است؛ حالآنكه انقالب اجتماعى تغيير ساختارهاى سياسى‪ ،‬اقتصادى و اجتماعى جامعه است‪.‬‬ ‫‪.3‬درباره چيستى انقالب‪ ،‬برخى آن را براساس نيّات انقالبيون‪ ،‬برخى برپايه پيامدهاى‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪28 :‬‬ ‫انقالب و پارهاى نيز براساس فرايند انقالب تعريف نمودهاند‪.‬‬ ‫‪.4‬يكى از تعاريف مربوط به انقالب اجتماعى (مبتنى بر پيامدهاى انقالب) تعريف هانتينگتون است‪.‬‬ ‫‪.5‬شكلگيرى هر انقالب تحتتأثير عوامل مختلفى است؛ مانند نارضايتى عميق‪ ،‬ظهور ايدئولوژى‬ ‫جديد‪ ،‬گسترش روحيه انقالبى و وجود رهبرى‪.‬‬ ‫‪.6‬انقالبها ويژگىهايى دارند که آنها را از ساير تحوالت سياسى و اجتماعى‪ -‬مانند کودتا‪ ،‬جنبش‪،‬‬ ‫شورش و اصالح‪ -‬متمايز مىکند‪.‬‬ ‫‪.)2 ( 1‬مهان‪ ،‬ص ‪.27‬‬ ‫‪.7‬مهمترين ويژگىهاى انقالب‪ ،‬ب نيادين بودن تغييرات‪ ،‬مردمى بودن آن‪ ،‬وجود رهبرى و همچنين ارائه‬ ‫طرحى براى آينده ازسوى انقالبيون است‪.‬‬ ‫پرسش‬ ‫‪.1‬تفاوت انقالب با ديگر مفاهيم اجتماعى چيست؟‬ ‫‪.2‬عوامل مؤثر بر شكلگيرى يك انقالب را توضيح دهيد‪.‬‬ ‫‪.3‬انقالب اجتماعى را تعريف کنيد‪.‬‬ ‫براى پژوهش‬ ‫‪.1‬تالش کنيد تعاريف ديگرى از انقالب بهدست دهيد‪.‬‬ ‫‪.2‬امكان تبديل شورش به انقالب اجتماعى را بررسى کنيد‪.‬‬ ‫‪.3‬انواع ديگرى از انقالبها را که مرتبط با تغيير در نظام سياسى است‪ ،‬بررسى نماييد‪.‬‬ ‫براى مطالعه بيشتر‬ ‫‪.1‬مصطفى ملكوتيان‪ ،‬سيرى در نظريات انقالب‪ ،‬تهران‪ ،‬قومس‪.1376 ،‬‬ ‫‪.2‬هانا آرنت‪ ،‬انقالب‪ ،‬ترجمه عزتاهلل فوالدوند‪ ،‬تهران‪ ،‬خوارزمى‪.1374 ،‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪.3‬کرين برينتون‪ ،‬کالبدشكافى چهار انقالب‪ ،‬ترجمه محسن ثالثى‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر نو‪.1366 ،‬‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪30 :‬‬ ‫‪ 1‬عيوضى‪ ،‬حممد رحيم‪ ،‬درآمدى حتليلى بر انقالب اسالمى ايران‪1 ،‬جلد‪ ،‬دفرت نشر معارف ‪ -‬قم‪ ،‬چاپ‪ :‬نوزدهم‪.1391 ،‬‬  ‫فصل دوم‪ :‬وضعيت اروپا و ايران در اواخر قرن نوزدهم و شكلگيرى الگوهاى‬ ‫شبهترقى غربگرا و تعالى اسالمى‬ ‫اهداف‬ ‫از دانشجويان انتظار مىرود‪:‬‬ ‫‪.1‬وضعيت اروپا در قرن نوزدهم ميالدى را توضيح دهند‪.‬‬ ‫‪.2‬وضعيت ايران در قرن نوزدهم را از نظر اقتصادى و سياسى تبيين کنند‪.‬‬ ‫‪.3‬منظور از الگوى تعالى و زمينههاى مطرح شدن آن را بيان دارند‪.‬‬ ‫‪.4‬منظور از الگوى شبهترقى غربگرا و زمينههاى مطرح شدن آن را توضيحدهند‪.‬‬ ‫مقدمه‬ ‫بىشك بررسى چگونگى زمينههاى شكلگيرى انقالب اسالمى نيازمند آن است که دو محيط نظام‬ ‫بينالملل و محيط داخل مورد واکاوى تاريخى قرار گيرد‪.‬به همين منظور مىبايد مسائل تاريخ معاصر‬ ‫ايران و جهان را تا شكل گيرى انقالب اسالمى بررسى نمود تا بتوان عوامل مؤثر بر رويداد انقالب‬ ‫اسالمى و مسائل مرتبط با آن را تحليل کرد و هرچه بيشتر زمينهها و بسترهاى تاريخى انقالب را‬ ‫بازشناسى نمود‪.‬در اين فصل مىکوشيم تا بهاختصار وضعيت ايران و اروپا در قرن نوزدهم را از نظر‬ ‫ساخت قدرت سياسى‪ ،‬وضعيت اقتصادى و جريانهاى فكرى و فرهنگى بكاويم‪.‬‬ ‫اهميت بررسى تطبيقى ايران قرن نوزدهم و بيستم ازاينروست که مىتوان به ماهيت «پرسش از‬ ‫عقبماندگى ايران» پىبرد‪.‬در اين ميان‪ ،‬برخى روشنفكران در برابر اين پرسش‪،‬‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪31 :‬‬ ‫پاسخهايى براى برونرفت از وضعيت موجود بهدست دادهاند‪.‬بىترديد قضاوتها و چگونگى پاسخ به‬ ‫اين پرسشها‪ ،‬تحوالت تاريخى ايران را رقم زد و زمينههاى شكلگيرى انقالب اسالمى را فراهم نمود‪.‬‬ ‫به همين منظور‪ ،‬ابتدا بهاجمال وضعيت اروپا را در قرن نوزدهم برمىرسيم و سپس به وضعيت ايران در‬ ‫اين قرن مىپردازيم‪.‬‬ ‫الف) نگاهى به وضعيت اروپا در قرن نوزدهم‬  ‫نخستين نكته درخور بررسى در قرن نوزدهم‪ ،‬وضعيت ناشى از انقالب صنعتى و پيشرفتهاى‬ ‫تكنولوژى در اروپاست‪.‬اين پيشرفتها زمينهاى شد براى ايجاد منطقه نفوذ در کشورهاى ديگر و ادامه‬ ‫سياستهاى استعمارى‪.‬‬ ‫يك‪.‬پيشرفت فناورى و نياز اروپا به منطقه نفوذ و ادامه سياست استعمارى‬ ‫اروپاى قرن نوزدهم که تحتتأثير شرايط انقالب صنعتى قرار داشت‪ ،‬به پيشرفتهاى فراوانى در زمينه‬ ‫فناورى رسيده بود‪.‬انقالب صنعتى‪ ،‬دگرگونىهايى بزرگ در صنعت‪ ،‬کشاورزى‪ ،‬توليد و حملونقل بود‬ ‫که در نيمه قرن هجدهم از انگلستان آغاز شد و پيامدهايى اجتماعى‪ -‬سياسى بهدنبال داشت؛ آنگونه‬ ‫که طى يك قرن و نيم‪ ،‬بهتدريج چهره شهرهاى اروپايى و آمريكا را دگرگون کرد‪.‬‬ ‫در نيمه قرن هجدهم بهويژه در انگلستان کارخانههاى صنعتى ايجاد و برشمار آنها افزوده شد‪.‬اين‬ ‫کارخانه ها که بيشتر متكى به نيروى ماشين بود‪ ،‬براى فروش توليدات خود نيازمند بازار و همچنين‬ ‫براى توليد‪ ،‬نيازمند مواد خامى بود که مىبايست از ديگر کشورها و بهخصوص خاورميانه تأمين مىشد‪.‬‬ ‫بنابراين اروپاى قرن نوزدهم بهدنبال منطقه نفوذى براى خود بود‪.‬‬ ‫منابع نفتى خاورميانه ابتدا توجه قدرتهاى استعمارى نظير انگلستان و سپس آمريكا و آلمان را به‬ ‫خود جلب کرد؛ تاجايىکه در اوايل قرن بيستم‪ ،‬نفت اين منطقه بين شرکتهاى انگليسى و آمريكايى‬ ‫تقسيم شد‪.‬در اين ميان موقعيت جغرافيايى ايران نيز بهگونهاى بود که به جوالنگاه قدرتهاى بزرگ‬ ‫بدل گرديد‪.‬‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪32 :‬‬ ‫ساير کشورهاى خاورميانه در طى قرنهاى نوزدهم و بيستم زير سلطه استعمارگران اروپايى قرار‬ ‫گرفتند‪.‬استعمارگران مىکوشيدند اقتصاد و سياست کشورهاى خاورميانه را زير سلطه کامل خود‬ ‫درآورند و از سويى جغرافياى سياسى و مرزبندىهاى اين کشورها را براساس منافع خود تنظيم کنند‪.‬‬ ‫تقسيم اين سرزمينها نيز بهگونهاى صورت گرفت که انواع درگيرىهاى قومى‪ ،‬مذهبى و سياسى را نيز‬ ‫درپى آورد‪20.‬انگلستان براى حضور مستمر در منطقه خاورميانه بهطورکلى دو هدف سياسى و اقتصادى‬ ‫را دنبال مىکرد‪.‬بىترديد قرن نوزدهم ميالدى دوران اوج اقتدار امپراتورىهاى استعمارى انگليس‪،‬‬ ‫فرانسه و روسيه بود؛ بدينبيانکه انگلستان شبه قاره هند شامل بنگالدش‪ ،‬هند و پاکستان امروزى را‬ ‫در اشغال خود داشت و به افغانستان نيز دستاندازى مىکرد‪.‬فرانسه نيز به شمال آفريقا‪ -‬از مصر تا‬ ‫مراکش و الجزاير‪ -‬چشم طمع دوخته و کشورى چون الجزاير را اشغال کرده بود و از اينسو‪ ،‬روسها نيز‬ ‫‪.)1 ( 2‬ساعى‪ ،‬مسائل سياسى و اقتصادى جهان اسالم‪ ،‬ص ‪.73‬‬ ‫ايران و آسياى مرکزى را نشانه رفته بودند و مى کوشيدند از طريق ايران و افغانستان به هند و آبهاى‬ ‫گرم خليج فارس دست يابند‪.‬البته اين استعمارگران بديهى است که با مقاومت مردمى نيز روبهرو‬ ‫شدند‪.‬‬ ‫اين کشورها در استعمار خود از روشهاى مختلفى بهره بردند که از آن جمله مىتوان به تالش براى‬ ‫تغيير در فرهنگ‪ ،‬ارزشها و اعتقادات مردم در کشورهاى تحتسلطه اشاره نمود‪.‬فرقهسازى از ديگر‬ ‫اقدامات در اين زمينه است‪.‬بدينترتيب‪ ،‬جهان در قرن نوزدهم شاهد سلطه اروپا بر کشورهاى جهان و‬ ‫ازسويى ناظر بر شكلگيرى برخى جريانهاى داخلى درکشورهاى تحتسلطه بود؛ جريانهايى که‬ ‫پيروى از غرب را براى رسيدن به سعادت توصيه مىکردند‪.‬‬ ‫دو‪.‬تحوالت سياسى و ضعف کشورهاى اسالمى در برابر غرب‬ ‫جهان در قرن نوزدهم با تحوالت سياسى در داخل کشورها و همچنين با دگرگونىهاى عميقى در نظام‬ ‫بينالملل روبهرو بود‪.‬برخى کشورها تحتتأثير انقالب فرانسه به جنبشهاى‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪33 :‬‬ ‫خود در راستاى تغييرات سياسى ادامه مىدادند‪.‬در آن زمان ظهور جنبشهاى مشروطهخواهى‬ ‫به عنوان نماد تغيير در ساختار سياسى کشورهاى جهان‪ ،‬مهمترين مسائل سياسى در جهان بهشمار‬ ‫مى رفت‪.‬از سوى ديگر‪ ،‬براثر عوامل داخلى و خارجى در اواخر قرن نوزدهم‪ ،‬امپراتورى عثمانى تضعيف‬ ‫شد و سرانجام د ر جنگ جهانى اول به زوال رفت؛ امرى که بر تحوالت سياسى در جهان اسالم تأثيرى‬ ‫بهغايت داشت‪.‬‬ ‫دولت عثمانى بزرگترين و پهناورترين دولت اسالمى پس از فروپاشى خالفت عباسى است‪.‬اين دولت‬ ‫در سده هاى سيزدهم و چهاردهم ميالدى در سرزمين آناتولى ظهور کرد و در قاره اروپا گسترشى‬ ‫چشمگير يافت‪.‬اين دولت در اوايل نيمه دوم سده پانزدهم با فتح قسطنطنيه‪ ،‬تنها وارث امپراتورى روم‬ ‫شرقى (بيزانس) شد و در پايان سده پانزدهم به اوج اقتدار و شكوه خود رسيد‪.‬‬ ‫اين امپراتورى براثر عوامل مختلف داخلى و خارجى به ضعف گراييد و سرانجام در جنگهاى بيرونى‬ ‫تجزيه شد‪.‬بدينترتيب با فروپاشى امپراتور عثمانى‪ ،‬جهان اسالم بيش از پيش در برابر غرب و‬ ‫اروپاييان تضعيف گرديد‪.‬‬  ‫ب) وضعيت ايران در قرن نوزدهم‬ ‫پس از آشنايى مختصر با وضعيت جهان در قرن نوزدهم‪ ،‬بجاست اوضاع ايران از نظر ساختقدرت‬ ‫سياسى و اجتماعى و نيز وضعيت اقتصادى آن در قرن نوزدهم‪ ،‬بهاختصار بررسى شود‪.‬‬ ‫يك‪.‬ساختار اجتماعى و قدرت سياسى در ايران‬ ‫از نظر تاريخى در دوران صفويه براى نخستينبار هويت ايرانى در قالب مذهب تشيع احيا گرديد و‬ ‫بدين سان دولتى مستقل و شيعى بر ايران حاکم شد‪.‬با فروپاشى نظام صفوى‪ ،‬سلسلهاى از حكومتها‬ ‫که حاصل رقابت و منازعات قبيلهاى بودند‪ ،‬مدتى کوتاه در ايران حكومت کردند‪ ،‬تا اينكه در سالهاى‬ ‫پايانى سده هجدهم‪ ،‬ايل قاجار توانست با سرکوب نسبى ديگر ايالت و قبايل‪ ،‬حاکميت خاندان قاجار را‬ ‫مستقر سازد‪.‬‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪34 :‬‬ ‫مهمترين ويژگى دولتهاى قاجاريه عبارت بود از سلطنت مطلقه و فردمحورى؛‪21‬بدينبيان که شاه‬ ‫بهعنوان ظلاهلل در همه امور مردم دخالت و اعمال قدرت مىنمود‪.‬بنابراين هيچ نوع قانونىکه قدرت‬ ‫شاه را محدود کند‪ ،‬وجود نداشت‪ ،‬بلكه قانون همان رأى شاه بود که هر لحظه امكان داشت تغيير يابد‪.‬‬ ‫بنابراين ساختار سياسى قاجاريه مبتنى بر «سلطنت مطلقه» بود‪.‬‬ ‫الگوى ديوانساالرى در اين نظام براساس سلسلهمراتبى بود که به شخص شاه منتهى مىگرديد‪.‬‬ ‫نخبگان حاکم از دو گروه اصلى تشكيل مىشدند‪ :‬اشراف يا شاهزادگان و عمال دولت يا مستوفيان‪.‬‬ ‫اشراف به دو طريق به قدرت مىرسيدند‪ :‬يكى از راه خريد يا بهرهبردارى از زمين و ديگرى از طريق‬ ‫خريدن حكومت شهرها و واليات‪.‬بدينترتيب‪ ،‬اغلب حكام اياالت و واليات از اين افراد انتخاب‬ ‫مى شدند‪.‬شاهان قاجار در ازاى واگذار نمودن حكومت هر ايالت‪ ،‬مبلغى را بهعنوان «پيشكش» دريافت‬ ‫مىنمودند که درحقيقت سرقفلى و اجارهبهاى آن منطقه بهشمار مىرفت‪.‬‬ ‫عدمتفكيك قوا و جمع شدن آنها در وجود پادشاه و نبود امنيت اجتماعى همگى سبب مىشد شخص‬ ‫شاه حتى درباره جزئىترين مسائل‪ ،‬تصميمگيرى کند‪.‬ريشههاى ساختارى و تاريخى و رسميت نيافتن‬ ‫حقوق فردى و شهروندى از مهمترين عوامل شكل نگرفتن تشكيالت قوى و بانفوذ قضايى در ايران قرن‬ ‫نوزدهم است‪22.‬خالصه آنكه نظام از حيث ساختار قدرت‪ ،‬نوعى حكومت ملوكالطوايفى (متمايل به‬ ‫تمرکز) بود و از لحاظ شيوههاى اعمال قدرت نيز حكومت استبدادى به حساب مىآمد‪.‬همچنين‬ ‫‪.)1 ( 2‬آبراهاميان‪ ،‬ايران بني دو انقالب‪ ،‬ص ‪ 60‬و ‪.61‬‬ ‫‪.)2 ( 2‬مستوىف‪ ،‬شرح زندگاىن من اي اتريخ اجتماعى و ادارى قاجاريه‪ ،‬ص ‪ 99‬و ‪.100‬‬  ‫وضعيت اجتماعى ايران در سده نوزدهم براساس شاخصهاى ديگر نيز وضعيت مطلوبى نداشت‪.‬براى‬ ‫نمونه مى توان به شمار اندك باسوادان در جامعه اشاره کرد‪.‬در زمينه امنيت اجتماعى نيز همه مردم‬ ‫‪23‬‬ ‫ايران مقابل قدرت عريان برابر بودند و زندگى و دارايى آنها تابع اراده شاه بود‪.‬‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪35 :‬‬ ‫بيشتر مسئوالن ادارى کشور از سواد و دانش بهرهاى نداشتند‪.‬براى مثال‪ ،‬حاج محمدعلى سياح‬ ‫محالتى معروف به حاج سياح بههنگام ورود به اصفهان با مشاهده رئيس گمرك آن شهر که به سواد‬ ‫نداشتن خود اعتراف مىکند‪ ،‬آه از نهادش بلند مىشود و مىگويد‪:‬‬ ‫‪24‬‬ ‫اى خدا! عجب چيزهاست كه مىبينيم! رئيس گمركخانه شهرى مثل اصفهان مىگويد من سواد ندارم!‬ ‫دو‪.‬وضعيت اقتصادى ايران‬ ‫نهادهاى اقتصادى و مالى ايران در قرن نوزدهم نيز همانند ديگر نهادهاى اجتماعى‪ ،‬سياسى‪ ،‬ادارى و‬ ‫آموزشى‪ ،‬وضعيت درخورى نداشتند‪.‬با توجه به دو شاخص ميزان درآمد ووضع معيشت‪ ،‬بيشتر مردم‬ ‫ايران فقير بودند و براى گذران زندگى خود مشكالت بسيارىداشتند‪.‬‬ ‫از نظر اقتصادى‪ ،‬جامعه ايران در دوره قاجار در وضعيت بدى بهسر مىبرد‪.‬فقر و تنگدستى مردم در‬ ‫اين دوره به حدى بود که گاه موجب شورشهايى مىشد که ناشى از کميابى نان بود؛ شورشهايى که به‬ ‫صورت ادوارى گاه براثر خشكسالى بروز مىکرد و گاه نيز براثر احتكار ساختگى غله‪.‬بهطورکلى‬ ‫رويكرد و گرايش کلى اقتصاد ايران در قرن نوزدهم درجهت گسترش تجارت‪ ،‬تورم‪ ،‬کاهش ارزش‬ ‫‪25‬‬ ‫داخلى و خارجى «واحد پول ملى» و ارتباط فزاينده با کشورهاى اروپايى بوده است‪.‬‬ ‫سياست هاى اقتصادى حكومت برپايه تسليم در برابر تحميالت خارجى‪ ،‬روحيه سوءاستفاده از شرايط و‬ ‫امكانات و همچنين بر مبناى سودجويى آنى سران حكومت بود؛ سياستهايى که بىگمان آثار نامطلوب‬ ‫سياسى را تشديد مىنمود‪.‬خالصه اينكه اقتصاد ايران در قرن نوزدهم با توجه به شاخصههاى‬ ‫کشاورزى و صنعتى‪ ،‬اقتصادى معيشتى بود‪.‬‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪36 :‬‬ ‫‪.) 3 ( 2‬مهايون كاتوزاين‪ ،‬اقتصاد سياسى ايران از مشروطيت ات اپاين سلسله هپلوى‪ ،‬ص ‪.58‬‬ ‫‪.)1 ( 2‬سياح‪ ،‬خاطرات حاج سياح‪ ،‬ص ‪.175‬‬ ‫‪.) 2 ( 2‬مهايون كاتوزاين‪ ،‬اقتصاد سياسى ايران از مشروطيت ات اپاين سلسله هپلوى‪ ،‬ص ‪.90‬‬  ‫ج) گسترش روابط ايران و غرب و بررسى علل عقبماندگى‪26‬ايران‬ ‫از نظر سياست خارجى‪ ،‬دولت قاجار در وضعيت اسفناکى بود؛ بدينبيان که قاجارها مجبور بودند‬ ‫همواره به ديگر کشورهاى قدرتمند آن زمان نظير روسيه و انگلستان امتياز دهند‪.‬اين امتيازدهى‬ ‫بىشك از سقوط قاجاريه جلوگيرى مىنمود و در حفظ و استقرار نظام مؤثر مىافتاد‪.‬‬ ‫به سخن ديگر‪ ،‬در قرن نوزدهم شكستهاى نظامى پىدرپى ايران از روسيه و انگلستان دولت قاجار را‬ ‫واداشت تا به منظور حفظ ثبات خود امتيازهاى اقتصادى و تجارى زيادى را به اين کشورها اعطا کند و‬ ‫وضعيت کشور را به شكلى «نيمهاستعمارى» بدل سازد‪27.‬از سوى ديگر‪ ،‬در اين دوران ارتباط ايران با‬ ‫ديگر کشورها گسترش يافت؛ آنگونهکه صدها تن از بازرگانان‪ ،‬ديپلماتها‪ ،‬سياحان‪ ،‬دانشجويان‪،‬‬ ‫اشراف و درباريان براى نخستينبار به اروپا سفر کردند و از نزديك با فرهنگ و تمدن نوين اروپا آشنا‬ ‫شدند‪.‬افزون بر آنان‪ ،‬هزاران ايرانى از مناطق مختلف کشور ازجمله آذربايجان‪ ،‬گيالن‪ ،‬فارس و بوشهر‬ ‫براى يافتنکار به مناطق و کشورهايى همچون روسيه‪ ،‬قفقاز‪ ،‬هندوستان و امپراتورى عثمانى‬ ‫مهاجرتکردند‪.‬‬ ‫از اين سو نيز با گسترش روابط سياسى و اقتصادى ايران با جهان خارج‪ ،‬بازرگانان‪ ،‬ديپلماتها و‬ ‫سياحان اروپايى وارد ايران شدند و بدينترتيب ارتباط نزديكى بين ايرانيان و خارجىها برقرار شد‪.‬‬ ‫بدينگونه‪ ،‬مفاهيم تازهاى چون ترقى‪ ،‬قانون‪ ،‬احزاب و مطبوعات در ذهن روشنفكران راه يافت‪.‬‬ ‫موضوع مهمى که در اين دوران تأثيرات فكرى بسيارى بر ايرانيان نهاد و آنان را به فكر فرو برد‪،‬‬ ‫جنگ هاى ايران و روس و شكست ايران از روسيه بود؛ امرى که موجب شد پرسشى‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪37 :‬‬ ‫عميق در ذهن ايرانيان شكل گيرد که چرا ما عقب ماندهايم و غرب ترقى کرد؟ بدينسان‪ ،‬از اين دوران‬ ‫به بعد ديدگاه هاى مختلفى براى پاسخ به اين سؤال مطرح گرديد تا شايد ايران از اين وضعيت بيرون‬ ‫آيد‪.‬‬ ‫برخى در پاسخ به اين سؤال بهمنظور بيرونآمدن از وضعيت موجود‪ ،‬فرهنگ و سنتهاى موجود را‬ ‫مهمترين عامل دانستند و بر حذف آن و اخذ فرهنگ ترقىخواهى براى رسيدن به پيشرفت‪ ،‬تأکيد‬ ‫‪.)1 ( 2‬دو عبارت عقبماندگى و عقب نگاهداشته شدن از نظر معنا شباهتهاىي دارند‪.‬عقبماندگى بيشرت حتتأتثري عوامل داخلى است و عقب نگاهداشته شدن متأثر از عوامل بريوىن‪.‬در‬ ‫كتاب پيشرو براى هر دو مفهوم لفظ عقبماندگى بهكار رفته‪ ،‬ازاينرو خواننده اب قراين موجود مىتواند تشخيص دهد كه در هر حبث منظور از عقبماندگى كدام معناست‪.‬‬ ‫‪.)2 ( 2‬بنگريد به‪ :‬كاظمزاده‪ ،‬روس و انگليس در ايران‪ ،‬ص ‪.15 -25‬‬ ‫کردند‪.‬در اين ميان برخى ديگر‪ ،‬حاکمان مسبتد را عامل اين عقبماندگى مىانگاشتند و پارهاى ديگر‬ ‫نيز فاصله گرفتن از آموزههاى دينى را‪.‬‬ ‫با توجه به پاسخهاى داده شده به اين پرسش‪ ،‬از اين دوران به بعد دو جريان فكرى درايران معاصر‬ ‫شكل گرفت که يكى تمسك به آموزههاى دينى را براى پيشرفت مناسبمىديد و ديگرى با توجه به‬ ‫نگرش غربگراى خود‪ ،‬فراموش کردن سنتهاى خودىوبهرهگيرى از مبانى معرفتشناسى و‬ ‫انسانشناسى غربى را براى رسيدن به ترقى مؤثرمىدانست‪.‬‬ ‫درحقيقت گروه اخير که به دنبال ترقى (رسيدن به وضعيت غرب) بود‪ ،‬در دو دوره قاجاريه و پهلوى‬ ‫راهى متفاوت را طى نمود؛ چنانکه در دوره قاجاريه‪ ،‬اين انديشه به نگرشى شبهترقى توأم با‬ ‫غرب زدگى منجر گرديد‪.‬اولين نوع انحراف در فرايند توسعه در ايران که استقالل و هويت ايرانى‪-‬‬ ‫اسالمى را خدشه دار نمود‪ ،‬در اين نگرش شكل گرفت‪.‬در دوره پهلوى نيز همين نگرش شبهترقى‬ ‫غربزده با شعار باستانگرايى بروز کرد که به همان سرنوشت دوره قاجاريه دچار شد‪.‬و اين در حالى‬ ‫است که در ايران معاصر‪ ،‬همواره مبانى معرفتشناسى و انسانشناسى غربى و نيز مبانى معرفتشناسى‬ ‫و انسان شناسى اسالمى‪ ،‬دو مسير اصلى رسيدن به پيشرفت معرفى شدهاند‪.‬ازاينرو مىتوان اذعان‬ ‫داشت که نگرش کالن به موضوع پيشرفت در ايران‪ ،‬يكى در تفكر و انديشه غربى ريشه داشت و‬ ‫ديگرى در ماهيت و سرشت کاملًا دينى و الهى؛ آنسان که اين دو جريان فكرى را مىتوان در قالب دو‬ ‫الگوى شبهترقى غربگرا و تعالىخواهى اسالمى ارزيابى کرد‪.‬تعالىخواهى اسالمى رسيدن به پيشرفت‬ ‫را متناسب با ديدگاههاى اعتقادى و فرهنگ اسالمى‪ -‬ايرانى مىدانست‪.‬‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪38 :‬‬ ‫دو الگوى فكرى و اعتقادى يادشده در عرصه تحوالت ايران‪ ،‬دو مؤلفه «استقالل» و «هويت» را با چالش‬ ‫و حتى با بحران روبهرو ساختند‪.‬از اينرو در اين بخش مىکوشيم تا تحوالت ايران معاصر‪ ،‬فرايند‬ ‫شكلگيرى انقالب اسالمى‪ ،‬ماهيت و ريشههاى تاريخى آن و مسائل پس از آن را در قالب منازعه دو‬ ‫الگوى ترقى و تعالى مورد واکاوى قرار دهيم‪.‬حال در آغاز به توضيح اين دو الگو مىپردازيم و سپس‬ ‫شاخصههاى هريك را برمىرسيم‪.‬‬ ‫يك‪.‬الگوى شبهترقى غربگرا‬ ‫با مطرح شدن پرسش از علل عقب ماندگى ايران و تالش براى پيشرفت آن‪ ،‬برخى روشنفكران غربگرا‬ ‫با مشاهده پيشرفت اروپاييان در حيرت و سرگشتگى فرو رفتند و درپى آن نظرياتى را بهدست دادند‬ ‫که نتيجه آن‪ ،‬حرکت بهسوى زندگى غربى بود‪.‬بدينترتيب‪ ،‬اينان ترقى غربى را براى ايرانيان ضرورى‬  ‫دانستند و اينگونه بود که در ايران گفتمان مدرنيتهبهويژه در بُعد سياسى و فرهنگى بهعنوان نسخه‬ ‫درمانبخش مطرح شد؛ تا بدانجاکه پارهاى از روشنفكران در جهت الگوى شبهترقى غربگرا حاضر‬ ‫شدند حتى مقدسات خود راناديده انگارند‪.‬‬ ‫اين نگره‪ ،‬راه عالج را تنها مراجعه به علم غربى مىدانست؛ چنانکه معتقدان به آن نيز مىگفتند که‬ ‫‪ 28‬بهخصوص دين‪ ،‬در تعارض با مدرنيته‬ ‫بايد از فرق سر تا نوك پا فرنگى شد‪.‬در اين ديدگاه‪ ،‬سنّت و‬ ‫قرار داشت‪ ،‬يا به بيانى در خدمت آن بود‪.‬اين تعارض در افكار روشنفكران دوران مشروطه به شكل‬ ‫سنتگريزى و دفاع از مدرنيته مشاهده پذير است‪.‬افرادى نظير آخوندزاده‪ ،‬ميرزا آقاخان کرمانى‪،‬‬ ‫ملكمخان‪ ،‬تقىزاده و طالباوف از اين دستهاند‪.‬‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪39 :‬‬ ‫ناگفته نماند نفى دين از سوى اينان صرفاً از روى تقليد است و اساساً چون در غرب نسخه ترقى برپايه‬ ‫نفى دين (دين مسيحيت) است‪ ،‬روشنفكران غربگرا نيز بر آن بنياد به نفى دين اسالم مىپردازند؛‬ ‫درحالىکه مقايسه دين اسالم و مسيحيت تحريفشده‪ ،‬مقايسهاى است بس ناصواب‪.‬جالل آلاحمد‬ ‫دراينباره مىنويسد‪:‬‬ ‫روشنفكر‪ ،‬ترجمهاى از منورالفكرى دوره مشروطه مىباشد ‪...‬زمانى كه مردم براى ناميدن چنين آدمهاى فُكلى و‬ ‫مست فرنگ بهكار مىبردند‪.‬اگر غرب دوره خود (قرن ‪ )18‬را قرن روشنايى ناميد‪ ،‬بهخاطر اين بود كه دنياى تاريك‬ ‫قرون وسطاى اروپا‪ ،‬زير سلطه تحجر مسيحيان قرار داشت و آنها اين دوره را گذرانده بودند‪.‬از نظر غرب‪ ،‬از خواص‬ ‫‪29‬‬ ‫روشنفكرى‪ ،‬آزادانديشى و آزادفكرى است كه در مقابل سلطه مسيحيت كاتوليك توجيه شده بود‪.‬‬ ‫در هر حال آشنايى با علم و معرفت جديد سبب شد افقهاى تازهاى پيشروى روشنفكران غربگرا‬ ‫گشوده شود و بسيارى از باورها‪ ،‬سنت و قالبهاى فكرى و اجتماعى گذشته زير سؤال رود‪.‬‬ ‫بدينترتيب‪ ،‬تحوالت اروپا زمينههاى پيدايش اصالحطلبى را با هدف‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪40 :‬‬ ‫‪.)1 ( 2‬دو مفهوم سنت و مدرنيته مفاهيمى است كه در فضاى پس از قرون وسطا مطرح گرديد‪.‬مدرنيته و مدرن به جمموعهاى از گزارهها و ابورهاىي اطالق مىشود كه بر مبناى تفكر حاكمشده‬ ‫در ِ‬ ‫غرب بعد از رنسانس پديد آمد‪.‬از شاخصههاى اصلى مدرنيته مىتوان به دنياگراىي‪ ،‬علم گراىي( علم جترىب)‪ ،‬عقالنيت خودبنياد و فايدهگرا ىي اشاره منود‪.‬بر اين اساس‪ ،‬هر آنچه اب مفاهيم‬ ‫مدرنيته سازگارى نداشته ابشد‪ ،‬سنت خوانده مى شود‪.‬بنابراين در حبث از سنت و مدرنيته‪ ،‬منظور از سنت مفهوم خاصى بود كه مدرنيته از آن ارائه منوده بود‪.‬درواقع سنت ابر معناىي منفى‬ ‫ندارد‪.‬گفتىن است در برخى عبارات‪ ،‬سنت در مقابل نو نيز مطرح شده كه مفهومى متفاوت است‪.‬‬ ‫‪.)1 ( 2‬آلامحد‪ ،‬غربزدگى‪ ،‬ص ‪.23‬‬  ‫«تجددگرايى» ايران فراهم آورد‪.‬اساس اين جنبش‪ ،‬هماهنگ ساختن جامعه سنتى ايران با پيشرفت‬ ‫دانش‪ ،‬علوم و تكنيك جديد بشرى بود؛ جنبشى که مبناى آن‪ ،‬تغيير در مبادى فلسفى و معرفتى و‬ ‫مطابقت آن با مبانى فلسفى مدرنيته بود‪.‬‬ ‫درحقيقت برخى بر اين باور شدند که مىبايد پيشرفت را در سير تاريخى غرب و حرکت ترقىجويانه‬ ‫آن طى نمود تا بدان دست يافت‪.‬بدينترتيب در اين دوران الگويى با عنوان ترقى و ترقىخواهى در‬ ‫ايران شكل گرفت که مبناى بسيارى از تغييرات اجتماعى گرديد‪.‬براساس اين ديدگاه‪ ،‬چون ترقى‬ ‫مقولهاى است که در غرب روى داده‪ ،‬براى رسيدن به آن مىبايد مبانى معرفتشناسى غرب را‪ -‬که‬ ‫اساس آن سكوالريسم‪30‬است‪ -‬پذيرفت و به نفى‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪41 :‬‬ ‫سنتهاى دينى پرداخت‪.‬اما ترقى که با گرايش به غرب آغاز مىشد‪ ،‬غير از غربزدگى بهمعناى‬ ‫غربى شدن بود‪.‬در اين بينش‪ ،‬استفاده از الگوهاى غربى‪ ،‬براى متحول نمودن جامعه ايران و خارج شدن‬ ‫از عقب ماندگى نبود‪.‬الگوى ترقى در اواخر عصر قاجاريه در قالب مشروطه غربگرا مطرح شد که در‬ ‫چالش با مشروطه مشروعه قرار گرفت‪.‬اين گفتمان پس از حاکميت در عصر مشروطه و در نهايت با‬ ‫انحراف مشروطه بهسوى مشروطه غربى‪ ،‬زمينه روىکار آمدن رضاخان را فراهم نمود‪.‬بدينترتيب در‬ ‫عصر رضاخان مفهوم نوسازى اجتماعى و باستانگرايى‪ ،‬در قالب غربى شدن ايران در سايه نگرش‬ ‫شبهترقى غربى دنبال شد‪.‬در عصر پهلوى دوم نيز با توجه به حاکم شدن گفتمان توسعه غربگرا‪،‬‬ ‫اقداماتى در اين راستا صورت گرفت که براى جامعه ايران پيامدهايى نيز داشت که در فصل بعد به‬ ‫بررسى آن مىپردازيم‪.‬جريان فكرى شبهترقى غربگرا با وقوع انقالب اسالمى بهشدت تضعيف شد‪،‬‬ ‫اما در مقاطعى از دوران بعد از انقالب‪ ،‬با قرائتهاى خاصى به چالش با الگوى پيشرفت و تعالى انقالب‬ ‫اسالمى پرداخت‪.‬در اين زمينه در فصلهاى بعد بيشتر سخن خواهيم گفت‪.‬‬ ‫ناگفته نماند که با توجه به نگاه ويژه گفتمان ترقىخواهى غربى به بيرون‪ ،‬نوعى از وابستگى در درون‬ ‫اين گفتمان نيز مطرح است که تهديدى براى هويت و استقالل بهشمار مىرود‪.‬بنابراين در نوع نگاه‬ ‫روشنفكران به اين گفتمان‪ ،‬زمينههاى وابستگى به غرب فراهم مىآيد‪.‬ازاينرو‪ ،‬شايد بتوان گفت‬ ‫ترقىخواهى در اساس خود وابستگى را نيز دنبال مىنمود‪.‬بنابراين تالش دولتمردان انگلستان براى‬ ‫روىکار آوردن پهلوىها در ايران و اجراى برنامههاى موردنظر آنان را مىتوان در قالب وابستگى ايران‬ ‫‪.) 1 ( 3‬درابره مفهوم سكوالريسم توضيحات خمتلفى داده شده كه از جمموع آهنا مى توان درايفت كه سكوالريسم به معناى نفى امر قدسى از زندگى بشر است‪.‬اين مقوله كه حاصل رنسانس‬ ‫در ارواپ بود‪ ،‬انسان را موجودى اينجهاىن مى داند و امر مقدس را كه از جانب خداوند آمده ابشد‪ ،‬نفى مىكند‪.‬سكوالريسم در ساحتهاى خمتلف معرفتشناسى‪ ،‬جامعهشناسى‪ ،‬انسانشناسى‬ ‫و حىت در ساحت سياسى مطرح گرديد؛ چنانكه در ساحت انسانشناسى به اومانيسم( حموريت انسان و نفى حموريت خداوند) و در ساحت سياسى نيز به نفى حضور آموزههاى ديىن در‬ ‫سياست و حكومت قائل بود‪.‬‬  ‫به غرب و تأمين منافع آنها در اين قالب تفسير نمود‪.‬بر اين بنياد‪ ،‬سياستهاى توسعهاى اين دوره را‬ ‫مىتوان شبهترقى معطوف به غربزدگى دانست‪.‬‬ ‫درآمدى تحليلى بر انقالب اسالمى ايران‪ ،‬ص‪42 :‬‬ ‫بهطورکلى اگر شاخصههاى الگوى ترقى غربى را در دورههاى مختلف ترسيم کنيم‪ ،‬مىتوان به استفاده‬ ‫از الگوها و قالبهاى فكرى غربى در عرصه اقتصادى‪ ،‬سياسى‪ ،‬فرهنگى و يا فكرى و معرفتشناختى‬ ‫اشاره نمود‪.‬به بيانى ديگر‪ ،‬در اين الگو نوعى وابستگى فكرى به غرب وجود دارد که براساس آن‬ ‫مىبايد خود را از نظر مبانى فكرى و معرفتشناختى همانند غرب نمود تا راه ترقى را بپيماييم‪.‬‬ ‫دو‪.‬الگوى تعالى اسالمى‬ ‫درمقابل الگوى شبهت