آشنایی با انقلاب اسلامی ایران PDF

‫به نام خدا‬ ‫آشنایی با انقالب اسالمی ایران‬ ‫دکتر محمد شاه سنایی‬ ‫گروه معارف اسالمی‬ ‫‪1‬‬  ‫مقدمه‬ ‫انقالب اسالمى ایران یکى از رخدادهاى بى نظیر...

‫به نام خدا‬ ‫آشنایی با انقالب اسالمی ایران‬ ‫دکتر محمد شاه سنایی‬ ‫گروه معارف اسالمی‬ ‫‪1‬‬  ‫مقدمه‬ ‫انقالب اسالمى ایران یکى از رخدادهاى بى نظیر دوران معاصر و فجر جدیدى در تاریخ بشریت است که منشأ آثارى بس شگرف در ابعاد فرهنگى‪،‬‬ ‫سیاسى‪ ،‬اجتماعى‪ ،‬اقتصادى و‪...‬در داخل و خارج از ایران گشت‪.‬به یقین شجره طیبه این انقالب با بهره گیرى از چشمه زالل معارف و اعتقادات‬ ‫دینى مردم فداکار ایران و با تکیه بر ریشه هاى استوار فرهنگى و سیاسى و اجتماعى آنان بارور و پرثمر گشت‪.‬ضرورت بررسى چیستى و نیز علل‬ ‫و عوامل ظهور این پدیده و شناخت آثار و برکات آن بر کسى پوشیده نیست‪.‬وقوع انقالب اسالمى ایران که یکى از بزرگ ترین پدیده هاى تاریخ‬ ‫در قرن بیستم بوده و در زمره مهم ترین جنبش هاى سیاسى ـ اجتماعى به شمار مى آید‪ ،‬نظریه هاى انقالب را به چالش کشید و ضرورت‬ ‫بازشناسی آن را دوچندان کرد‪.‬در این نوشتار تالش می شود تا با توجّه به خصوصیات منحصر به فرد این انقالب‪ ،‬ضمن بازشناسی مجدّد‪ ،‬علل و‬ ‫عوامل رخداد آن را از زوایای مختلف ریشه یابی نموده و با رویکردی متفاوت به تحلیل آن بپردازیم‪.‬‬ ‫درس اول‬ ‫مفاهیم و کلیات‬ ‫تعریف انقالب‪ :‬حرکتی است مردمی در جهت تغییر سریع ارزش ها‪ ،‬باورها‪ ،‬نهادهای سیاسی و ساختارهای اجتماعی یک حکومت و یک جامعه‬ ‫که توأم با خشونت باشد‬ ‫واژه های مرتبط با مفهوم انقالب‪:‬‬ ‫یک) کودتا‪ :‬فعالیت های غیرقانونی توسط نظامیان که برای بدستگیری قدرت انجام می گیرد و اصوالً مردم در آن نقشی ندارند مانند کودتای‬ ‫‪ ۲۸‬مرداد توسط سرلشگر فضل اهلل زاهدی‬ ‫دو) جنگ داخلی‪ :‬مبارزه گروههای مسلح در یک کشور برای کسب قدرت و حکومت مانند افغانستان‬ ‫سه) نهضت‪ :‬حرکتی است درازمدت که بیشتر در قالب تالش های فکری فرهنگی است و ممکن است به انقالب ختم شود مانند نهضت اسالمی‬ ‫ایران از سال ‪ ۴۲‬تا ‪ ۵۷‬و یا نهضت تنباکو‪ ،‬نهضت مشروطه و نهضت ملی شدن صنعت نفت که همگی نمونههایی از نهضتهای تاریخ معاصر ایران‬ ‫است‪.‬‬ ‫چهار) اصالح یا رفرم‪ :‬حرکتی است مسالمت آمیز از طرف خود حکومت که به منظور اصالحات در جامعه و جلوگیری از شورش های احتمالی‬ ‫صورت می گیرد‪.‬مانند انقالب سفید‪ ،‬اصالحات ارضی‬ ‫پنج) قیام (طغیان – شورش)‪ :‬شورشی اجتماعی و اعتراض خشونتآمیز اقشاری از جامعه نسبت به وضعیت موجود است‪.‬این اعتراضها معموالً‬ ‫شخصی است و جنبه ملی ندارد و طرحی نیز برای آینده ندارد‪.‬شورشیها تنها میخواهند کاستیها‪ ،‬مشکالت و عوامل آن را از میان بردارند‪ ،‬لذا‬ ‫در غالب موارد در شکل تقاضا برای رعایت قانون اساسی و اعاده امتیازات گروههای اجتماعی خاص ظاهر میگردد‪.‬قیام آذربایجان‪ ،‬قیام ‪ ۳۰‬تیر‬ ‫‪ ۱۳۳۱‬و قیام ‪ ۱۵‬خرداد ‪ ۱۳۴۲‬نمونههایی از قیامهای تاریخ معاصر ایران است‪.‬‬ ‫‪2‬‬  ‫ویژگی های انقالب اسالمی‪:‬‬ ‫یک) این انقالب در شرایطی پیروز شد که مردم بدون دست بردن به سالح توانستند به عمر رژیم خاتمه بدهند‪.‬‬ ‫دو) با وجود نفوذ فوقالعاده ای که سازمان های جاسوسی بزرگ جهان در ایران داشتند (از جمله سازمان سیا‪ ،‬سازمان موساد اسرائیل‪ ،‬سازمان‬ ‫‪ KGB‬شوروی) هیچ کدام نتوانستند پیروزی این انقالب را پیشبینی کنند و حتی برخی از آنان معتقد بودند که رژیم شاه حداقل تا ‪ ۱۰‬سال‬ ‫آینده در ایران حکومت خواهد کرد‪.‬‬ ‫سه) این انقالب بدون دخالت احزاب و گروههای سیاسی و تنها با تکیه بر توان مردمی به پیروزی رسید‪.‬‬ ‫آفات یک انقالب‪:‬‬ ‫یک) نفوذ فرصت طلبان‬ ‫دو) بازگشت تدریجی به همان ارزش های فرهنگی طرد شده قبلی‬ ‫سه) خستگی نیروهای انقالبی و از دست دادن روحیه انقالبی‬ ‫چهار) ناتوانی از انتقال ارزش های انقالبی به نسل های بعدی‬ ‫مؤلفه های یک انقالب‪:‬‬ ‫یک) انقالب باید به تغییر نظام سیاسی و حکومت منجر شود‪.‬‬ ‫دو) در جریان شکل گرفتن انقالب باید ارزش ها و باورهای مسلط در جامعه دگرگون شود‪.‬‬ ‫‪3‬‬  ‫درس دوم‬ ‫رهیافت ها و نظریه های مختلف در تحلیل انقالب اسالمی ایران‬ ‫انقالب اسالمی ایران به عنوان یکی از شگفت انگیزترین انقالب های جهان که بسیاری از معادالت و تحلیل های سیاسی‪ ،‬اجتماعی و بین المللی‬ ‫را به هم ریخت و اعجاب اندیشمندان سیاسی و اجتماعی را برانگیخت‪ ،‬از روزهای نخست پیروزی تا امروز که پا به دهه چهارم گذاشته است‪،‬‬ ‫همواره مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته است‪.‬انقالب های قرن ‪ ۱9‬یا در پناه اردوگاه سوسیالیسم شوروی رخ می داد یا در دامان غرب و حمایت‬ ‫آمریکا شکل می گرفت‪.‬اما پیروزی انقالب اسالمی ایران راهی نو در مقابل خود دید و آن خود باوری و حضور مذهب و باورهای دینی در شکل‬ ‫گیری انقالب بود‪.‬‬ ‫این حادثه عظیم که بدون اتکا به شرق و غرب شکل گرفته بود‪ ،‬بسیاری از تحلیلگران‪ ،‬سیاستمداران‪ ،‬تئوریسین ها‪ ،‬و صاحبان اندیشه را به تکاپو‬ ‫و بررسی و تحلیل پیرامون این رخداد الهی – مردمی واداشت و مسیر بسیاری از رهیافت ها و باورها را تغییر داد و پارادایم هائی نو را در تبیین‬ ‫انقالبها به وجود آورد‪.‬‬ ‫تاکنون انقالب ایران از جهات گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است‪ ،‬برخی آنرا توطئه ای از سوی قدرت های بزرگ دانسته اند‪ ،‬برخی‬ ‫شکاف های اقتصادی و دسته ای توسعه ناموزون را عامل اصلی این انقالب دانسته اند‪.‬برخی دیگر از تئوریسین ها در تبیین انقالب اسالمی ایران‬ ‫توقعات فزاینده و گروهی دیگر عوامل بین المللی و برخی دیگر باورها و اعتقادات مذهبی را پیش کشیده اند و عده ای نیز از زوایائی دیگر به‬ ‫تبیین این رخداد عظیم پرداخته اند‪.‬‬ ‫قبل از آن که به بررسی دیدگاه های فوق بپردازیم باید بدانیم که اصوال بررسی و تحلیل این انقالب به سهولت امکان پذیر نیست‪.‬علت این‬ ‫دشواری از جهات گوناگون قابل بررسی است‪:‬‬ ‫اول آنکه انقالب اسالمی ایران اولین انقالب کالسیک و گسترده اجتماعی در قرن نوزدهم بود که پس از تقسیم دنیا به دو قطب شرق و غرب‪،‬‬ ‫بدون اتکا به قدرت های خارجی به پیروزی رسید‪ ،‬در دنیائی که انقالب ها یا با توسل به آمریکا شکل می گرفت یا انقالبیون دست به سوی‬ ‫شوروی دراز می کردند و اندیشه های لنین‪ ،‬استالین‪ ،‬تروتسکی و مارکس را سر لوحه اعمال انقالبی خود قرار می دادند‪ ،‬انقالب اسالمی ایران‬ ‫فریاد « بازگشت به خویشتن »‪ « ،‬خود باوری » و « اتکا به باورهای مذهبی » را در دنیا طنین انداز کرد‪.‬‬ ‫دومین دلیل دشواری تبیین انقالب اسالمی و ناتوانی بسیاری از اندیشمندان از درک عمیق این پدیده‪ ،‬نقش مذهب و روحانیت در شکل گیری‬ ‫انقالب اسالمی ایران بوده است‪.‬تا پیش از انقالب اسالمی در اکثر قریب به اتفاق انقالب های جهان نه تنها دین و مذهب نقش محوری نداشت‬ ‫بلکه خود به عنوان عاملی ضد انقالب متصّور می شد و عمل می کرد‪.‬‬ ‫در انقالب فرانسه کلیسا نه تنها نقشی در شکل گیری انقالب نداشت بلکه در اتحاد با پادشاه در نقش ضد انقالب ظاهر شد‪.‬در انقالب شوروی و‬ ‫چین به دین با دید عاملی سست کننده و به استثمارکشنده طبقات محروم نگاه می شد‪.‬در انقالب اسالمی ایران اما‪ ،‬آموزه های دینی همچون‬ ‫جهاد‪ ،‬ظلم ستیزی‪ ،‬م بارزه با طاغوت‪ ،‬شهادت طلبی و ایثار‪ ،‬تحرک و استقامت را به انقالبیون ترزیق می کرد و روحانیت همواره در صف اول‬ ‫مبارزان انقالبی قرار داشتند و خود به تهییج توده ها می پرداختند‪.‬‬ ‫از سوئی حادثه عاشورا به فرهنگی عمومی در بین ملت تبدیل شده بود و ملت ایران سکوت در قبا ل استبداد و اسالم ستیزی رژیم را خیانت به‬ ‫شهدای کربال و اسالم می دانستند و جالب آنک جرقه بیشتر راهپیمائی های بزرگ از آموزه های شیعی زده می شد‪ ،‬برپائی مراسمات « چهلم »‬ ‫و همچنین « عاشورا» اعیاد اسالمی و تولد و شهادت پیشوایان دین از جمله این آئین ها و مراسمات مذهبی بود که در شکل گیری انقالب‬ ‫اسالمی نقش داشته و مطالعه آنان برای درک عمیق این رخداد عظیم الهی ـ مردمی الزم و ضروری است‪.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫آنچه درک انقالب اسالمی ایران را برای اندیشمندان و نظریه پردازان غربی و شرقی دشوار می سازد‪ ،‬ماهیت خدامحوارنه آن است‪ ،‬واژه‬ ‫خدا محورانه هنگامی روشنتر می گردد که آنرا در مقابل برداشت های انسان محورانه‪ ،‬قرار دهیم‪.‬تمامی انقالب ها در قرون اخیر‪ ،‬از انقالب فرانسه‬ ‫به عنوان اولین انقالب کالسیک در قرن هیجدهم تا موج سوم انقالب ها در اواخر قرن بیستم با محوریت انسان به پیروزی رسید‪ ،‬در حالی که‬ ‫انقالب اسالمی ایران اولین انقالبی بود که ادراکات مادی از انسان و فلسفه مادی زندگی او را برهم زد‪ ،‬انقالب فرانسه به عنوان الگوی بسیاری از‬ ‫انقالبها‪ ،‬گرچه شعار آزادی برابری و برادری را سرداد اما آن را ملهم از عقل بشری و در راستای برآوردن نیازهای مادی انسان مطرح ساخت‪.‬‬ ‫از همین روست که غالب تئوریسین های غربی و شرقی قادر به بررسی دقیق و تحلیل عمیق و درک درست از رفتارشناسی جامعه ایران و انقالب‬ ‫اسالمی آن نبوده اند‪.‬‬ ‫ما در این قسمت بر آنیم که به بررسی تحلیل های گوناگون صورت گرفته در باب چرائی شکل گیری انقالب اسالمی ایران بپردازیم‪ ،‬چه آنکه هر‬ ‫یک از اندیشمندان به فراخور درک خود‪ ،‬انقالب اسالمی ایران را از یک زاویه مورد بررسی قرار داده است‪ ،‬لذا نوشتار حاضر پنج رهیافت عمده‬ ‫پیرامون چرائی شکل گیری انقالب اسالمی را به قرار زیر مورد بررسی قرار می دهد‪.‬‬ ‫‪ -1‬تئوری توطئه‬ ‫‪ -2‬تئوری مدرنیزاسیون‬ ‫‪ -3‬تئوری روان شناختی‬ ‫‪ -4‬تئوری اقتصادی‬ ‫‪ -5‬تئوری عامل مذهب و معنویت‪ ،‬در شکل گیری انقالب اسالمی ایران‬ ‫‪ -1‬رهیافت توطئه و بررسی و نقد آن‬ ‫تئوری توطئه که بیشتر‪ ،‬از سوی برخی تحلیلگران مارکسیست‪ ،‬سلطنت طلبان‪ ،‬درباریان و شخص محمدرضا پهلوی ارائه می شد‪ ،‬انقالب اسالمی‬ ‫ایران را توطئه ای از قبل طراحی شده توسط قدرت های بزرگ شرق و غرب می داند و بر آن است که انقالب ایران نه به خواست مردم بلکه با‬ ‫دسیسه های آمریکا‪ ،‬انگلیس‪ ،‬شوروی و اسرائیل و ترس آنان از قدرت گیری ایران در منطقه شکل گرفته است‪.‬‬ ‫شاه در کتاب پاسخ به تاریخ‪ ،‬در گفتگوئی با سولیوان ـ آخرین سفیر آمریکا در ایران ـ کینه انگلیس را نسبت به ایران در جریان ملی شدن صنعت‬ ‫نفت‪ ،‬عاملی مهم می داند که این کشور را به اندیشه براندازی رژیم شاهنشاهی واداشت‪.‬معتقدان به این تئوری حساسیت قدرت های غربی از‬ ‫جمله آمریکا و انگلیس و اسرائیل نسبت به ایران و این احساس که شاه دیگر از آنان اطاعت نخواهد کرد را عامل قطعی سقوط رژیم پهلوی می‬ ‫دانند‪ ،‬اینان بیان می دارند که با قدرت گیری نظامی ایران و تبدیل قریب الوقوع این رژیم به یکی از قدرتمندترین ارتش های دنیا و احساس‬ ‫خطر اسرائیل از این موضوع باعث گردید‪ ،‬موساد ضمن خرابکاری و دسیسه در ایران به البی گری در آمریکا برای فشار بر ایران و سقوط رژیم‬ ‫شاه بپردازد‪.‬‬ ‫همچنین آمریکا و انگلیس به پیشرفت های اقتصادی ـ صنعتی و تجاری ایران با دیده حسادت و حساسیت می نگریستند و بیم آن داشتند که‬ ‫ایران به کشوری قدرتمند و رقیب آنان مبدل گردد‪ ،‬لذا با طرح یک انقالب‪ ،‬حکومت شاهنشاهی را از پیشرفت باز داشته و ساقط نمودند‪.‬‬ ‫از سوئی برخی از مارکسیست ها نیز انقالب اسالمی ایران را حاصل کشمکش های جنگ سرد بین آمریکا و شوروی دانسته و برآنند که آمریکا با‬ ‫‪5‬‬ ‫آگاهی از این نکته که انقالب سوسیالیستی در ایران آماده شکل گیری است‪ ،‬لذا منفعت را در آن دیدند که از میان بد ـ حکومت اسالمی ـ و بدتر‬ ‫ـ حکومت سوسیالیستی ـ گزینه بد‪ ،‬یعنی انقالب اسالمی را طراحی کنند‪.‬‬ ‫این دو دیدگاه ضمن سطحی بودن و عدم برخورداری از پشتوانه تئوریک قوی دارای نقاط ضعف عمده ای است که به راحتی بطالن آن ثابت و‬ ‫در حد یک توهم پائین می آید‪:‬‬ ‫‪ -1‬اول آنکه کشور جهان سومی ایران که تنها با پول نفت اداره می گردید ـ نفتی که اکثر تکنسین ها و متخصصین اداره آن را غربی ها تشکیل‬ ‫می دادند ـ با وجود فسادهای گسترده مالی و اقتصادی سران رژیم‪ ،‬نه تنها هیج جای نگرانی را برای غرب فراهم نمی ساخت بلکه زمینه چپاول‬ ‫هرچه بیش تر ثروت های ملی را برای آنان مهیا می ساخت‪ ،‬همچنین به سختی می توان پذیرفت که آمریکا و اسرائیل از موشک ها و جنگ‬ ‫افزارهائی که خود‪ ،‬در اختیار شاه قرار می دادند در بیم و هراس باشند‪.‬‬ ‫‪ -2‬دوم آنکه بسیاری از کشورهای جنوب شرق آسیا از جمله مالزی‪ ،‬تایوان‪ ،‬هنگ کنگ‪ ،‬سنگاپور و کره جنوبی به مانند ایران در حال صنعتی‬ ‫شدن بودند‪ ،‬چرا آمریکا از آنان نمی ترسید و به طراحی انقالب در آن کشورها دست نزد در حالی که کشورهای یاد شده در محاصره جغرافیائی‬ ‫چین و شوروی کمونیسم بودند و خطر افتادن در دام کمونیسم و همچنین قدرت گیری صنعتی آنان بیشتر بود‪.‬‬ ‫‪ -3‬سوم اینکه‪ ،‬ادعای شاه مبنی بر عدم حمایت آمریکا و انگلیس از رژیم با واقعیات در تعارض است چرا که طبق اسناد بدست آمده در النه‬ ‫جاسوسی و همچنین مدارک منتشر شده از سوی انگلیس نمایان شده است که غرب تا ماه های پایانی حکومت شاه‪ ،‬احتمال وقوع انقالب در‬ ‫ایران را غیر ممکن می دانست‪.‬سرآنتونی پارسونز ـ آخرین سفیر انگلیس در دوران پهلوی در ایران ـ در ماه می ‪ ۱9۷۸‬یعنی چند ماه قبل از‬ ‫وقوع انقالب در نامه ای محرمانه به کشور متبوع خود‪ ،‬جدی نبودن خطر برای رژیم شاهنشاهی را مورد تأکید قرار می دهد‪ ،‬سازمان اطاالعات‬ ‫مرکزی آمریکا) ‪ (CIA‬ضمن رد احتمال وقوع انقالب در ایران در گزارشی که چهار ماه قبل از انقالب اسالمی از ایران به آمریکا مخابره می کند‪،‬‬ ‫می نویسد‪ :‬انتظار می رود شاه تا ده سال دیگر به طور فعال زمام قدرت را در دست داشته باشد‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪ -2‬رهیافت مدرنیزاسیون و بررسی و نقد آن‬ ‫این تئوری که شکل گیری انقالب ایران را بر مبنای اصالحات شتابزده مدرن می داند عمدتاً از سوی تحلیلگران غربی و برخی از اندیشمندان‬ ‫داخلی مطرح و مورد بررسی قرار می گیرد و توضیح آن به این شرح است که توسعه صنعتی و اقتصادی از یک سو و عدم توجّه به توسعه سیاسی‬ ‫و عدم ایجاد آزادی های سیاسی اجتماعی باعث عدم توازن توسعه یا به اصطالح توسعه نامتوازن گردیده و با نارضایتی مردم همراه و به انقالب‬ ‫ختم می شود‪.‬‬ ‫این گروه‪ ،‬توسعه اقتصادی و صنعتی را عاملی برای رشد و آگاهی جامعه می داند‪.‬این آگاهی به خودآگاهی و احساس وجود استبداد و فقدان‬ ‫هوای تازه سیاسی می انجامد‪ ،‬در صورتی که حکومت از ایجاد این فضای باز سیاسی خودداری کند‪ ،‬توده های آگاه‪ ،‬به شورش‪ ،‬اعتراض و انقالب‬ ‫دست می زنند‪.‬صادق زیباکالم؛ در کتاب مقدمه ای بر انقالب اسالمی‪ ،‬ضمن بررسی چهار فرضیه تئوری توطئه‪ ،‬تئوری نوسازی‪ ،‬تئوری اقتصادی‬ ‫و تئوری مذهبی‪ ،‬فرضیه نوسازی و توسعه نامتوازن را عاملی اصلی در شکل گیری انقالب اسالمی ایران می داند‪.‬او می نویسد‪ :‬به رغم پیدایش‬ ‫افکار و اندیشه های تازه و ‪.....‬که در ایران ظاهر شد هیچ گو نه تغییر بنیادی سیاسی صورت نگرفت لذا چندان به دور از واقعیت نرفته ایم اگر ادعا‬ ‫کنیم که انقالب اسالمی حرکتی برای بر هم زدن آن ساختار کهنه و در انداختن طرحی نو بود‪.‬‬ ‫یرواند آبراهامیان ضمن قبول این تئوری می نویسد‪ :‬انقالب به این دلیل رخ داد که شاه در زمینه اقتصادی دست به نو سازی زد‪....‬اما نتوانست‬ ‫در سطح سیاسی دست به توسعه بزند و این ناکامی شکاف میان حاکمیت و نیروهای اجتماعی را گسترده کرد‪.‬‬ ‫‪6‬‬  ‫اما این تئوری نیز با واقعیت های تاریخی جامعه ایران همخوانی ندارد چرا که‪:‬‬ ‫‪ -1‬اگر شاه در صدد این اقدامات بر نیامده بود ‪ ،‬الجرم مخالفت و بحران خاصی هم به وجود نمی آمد و انقالبی هم نبود ‪.‬و حال آنکه بررسی‬ ‫واقعی ات بیانگر این است که مخالفت و نارضایتی گسترده از رژیم ‪ ،‬حتی قبل از آنکه شاه برنامه های «مدرنیزاسیون» را به اجرا در آورد کامالً‬ ‫وجود داشته است ؛ قیام تیر ‪ ،۱۳۳۱‬کودتای ‪ ۲۸‬مرداد و سرکوب گسترده مخالفین بعد از آن ‪ ،‬قیام ‪ ۱۵‬خرداد سال ‪ ۱۳۴۲‬و‪...‬همگی نمایانگر‬ ‫وجود مخالفت های گسترده با رژیم ‪ ،‬حتی قبل از دست زدن به مدرنیزاسیون می باشد‪.‬‬ ‫‪ -2‬شرایط مشابه ایران در بسیاری از کشورها حاکم بود ـ تک یه بر درآمدهای نفتی و ساخت استبدادی حکومت برای مثال در کشورهایی چون‬ ‫عربستان سعودی و نیجریه نیز وجود داشت اما به وقوع انقالب منتهی نشد‪.‬‬ ‫‪ -3‬از سوی دیگر‪ ،‬در این نظریه نوعی جبرگرایی دیده می شود و اصالتی برای اندیشه‪ ،‬تفکر‪ ،‬اراده و رهبری در نظر گرفته نشده است‪.‬واضح است‬ ‫که علت نارضایتی های عمومی از اقدامات رژیم شاه این بود که اساساً آن ها این اقدامات یا روند و نتایجشان را با اندیشه های بنیادین موجود در‬ ‫ذهن خود یعنی اصول و اعتقادات اسالمی بیگانه می یافتند‪ ،‬نه این که وقتی رژیم شاه در اثر نوسازی شدید تضعیف شد این بیگانگی را حس‬ ‫نموده باشند‪.‬‬ ‫‪ -4‬بی شک‪ ،‬شتابی که شاه برای مدرن سازی ایران داشت‪ ،‬به دلیل تالش او برای جبران عقب ماندگی ایران از کاروان تمدن غرب نبود‪ ،‬زیرا‬ ‫متمدن کردن با شکنجه‪ ،‬زندان و کشتار جمعی و سایر سیاست هایی که منجر به فقر مادی و فرهنگی‪ ،‬از بین بردن استقالل و خودکفایی داخلی‬ ‫و وابستگی به بیگانگان در عرصه های مختلف شود‪ ،‬را با هیچ منطقی نمی توان توجیه کرد‪.‬در واقع شتاب زدگی شاه در اجرای این سیاست‪ ،‬با‬ ‫ادامه سلطنت او گره خورده بود‪.‬اما پرسش مهمی که در این تحلیل بی پاسخ مانده است و شاه و مفسران حرفه ای او باید پاسخی برای آن بیابند‬ ‫این است‪ :‬بر اساس قانون هم سنخ بودن علت و معلول‪ ،‬چگونه ممکن است پدیده ای به این عظمت که رژیم مورد حمایت شرق و غرب را ساقط‬ ‫کرد و انقالبی ریشه دار را با زمینه های عقیدتی و تاریخی به پیروزی برساند ناشی از عاملی چنین سطحی باشد؟‬ ‫‪-3‬رهیافت روانشناختی و بررسی و نقد آن‬ ‫این تئوریکه برخالف نظریه های اقتصادی‪ ،‬نوسازی‪ ،‬توطئه یا عوامل مذهبی در مورد شکل گیری انقالب بر اساس رهیافتهای فرد گرایانه و با‬ ‫توجه به متغیر های خرد شکل گرفته است عوامل روانی حاکم بر شخصیت حاکمان را در شکل گیری انقالب ها دخیل می داند‪.‬این دسته از‬ ‫نظریه پردازان برآنند که نوع حکومت فردی و غیر دموکراتیک محمدرضا شاه پهلوی و تصمیمات شخصی شاه و عوامل روانی حاکم بر تصمیمات‬ ‫شتابزده او عامل اصلی انقالب اسالمی ایران به شمار می رود‪.‬‬ ‫ماروین زونیس در کتاب شکست شاهانه می نویسد‪ :‬اگر شا ه قبل از انقالب‪ ،‬دست به اصالحات دموکراتیک زده بود یا قدرت سرکوب را زیاد‬ ‫می کرد‪ ،‬می توانست حکومت خود را حفظ کند اما شخصیت او حاصل تربیت دوره کودکی او بود و در همه موارد با تردید و دو دلی و ‪...‬عمل‬ ‫می کرد‪ ،‬به همین دلیل راه سقوط او هموار شد‪.‬این تحلیلگران معتقدند که تا زمانی که شاه از حمایت آمریکا‪ ،‬ارتش و شخصیت های متنفذ که‬ ‫باعث دلگرمی و کنترل روانی در تصمیمات او می شدند برخوردار بود‪ ،‬تصمیمات عاقالنه ای می گرفت اما پس از حذف آنان شاه تعادل روانی‬ ‫خود را در تصمیمات حکومتی از دست داد و با فرامین شتاب زده مسیر انقالب را هموار ساخت‪.‬‬ ‫این تئوریسین ها معتقدند تا زمانی که اسداهلل علم عامل سرکوب قیام ‪ ۱۵‬خرداد ‪ ،۴۲‬ارتش‪ ،‬ارنست پرون مشاور و دوست سوئیسی شاه‪ ،‬اشرف‪،‬‬ ‫خواهر دو قلوی شاه و اعتقاد خود شاه به حمایت الهی وجود داشت او از تعادل روانی در تصمیم گیری برخوردار بود و با حذف یا کناره گیری‬ ‫آنان‪ ،‬شاه متزلزل و روند انقالب آغاز گردید‪ ،‬یعنی انقالب ایران را در روندی هفت و هشت ماهه تفسیر و بررسی می کنند‪.‬‬ ‫‪7‬‬ ‫نقد عمده این نظریه آن است که این نظریه‪ ،‬نقش رهبری‪ ،‬اعتراضات مردمی‪ ،‬ایدئولوژی‪ ،‬اقتصاد و فرهنگ را در شکل گیری انقالب را نادیده می‬ ‫گیرد و علل انقالب را در حد تصمیمات اشتباه و نامتعادل یک پادشاه کاهش می دهد محمدرضا شاه چهارده ماه قبل از پیروزی انقالب اسالمی‬ ‫در مراسم فارغ التحصیلی دانشگاه افسری اعالم می دارد‪ :‬کسی نمی تواند مرا سرنگون سازد من از حمایت کارگران‪ ،‬کشاورزان و بخش وسیعی از‬ ‫مردم عادی و روشنفکران به عالوه از پشتیبانی بی چون چرای نیروهای مسلح هفتصد هزار نفری در ایران برخوردار هستم‪.‬‬ ‫این گفته ها از سوی شاه گرچه از درک ضعیف و غیر صحیح او از جامعه ایران نشأت می گرفت اما نشانگر قوت قلب او از عوامل پشتیبان رژیم‬ ‫پهلوی است و نمی توان ناامیدی او از بقا را عامل اصلی انقالب دانست‪.‬انقالب اسالمی از اواسط دهه ‪ ۵۰‬اوج گرفت یعنی قبل از ادعای ناامیدی‬ ‫و یأس شاه و این خود دلیلی بر کم تأثیری دالیل این تئوری در شکل گیری انقالب اسالمی است‪.‬‬ ‫‪ -4‬رهیافت اقتصادی و بررسی و نقد آن‬ ‫ارائه تئوری های اقتصادی در تبیین انقالب اسالمی بیشتر در میان تحلیلگران غربی و برخی از پژوهشگران و گروه های داخلی ـ عمدتاً مارکسیست‬ ‫ـ رواج دارد‪.‬جیمز دیویس‪ ،‬رابرت لونی‪ ،‬نیکی آرکدی‪ ،‬حزب توده‪ ،‬فدائیان خلق‪ ،‬سازمان مجاهدین ـ منافقین ـ و‪...‬تغییرات و رکود اقتصادی و‬ ‫استفاده ناسالم از ثروت ها و ایجاد شکاف های طبقاتی را عامل اصل شکل گیری انقالب اسالمی ایران می دانند‪ ،‬ضمن آنکه سوسیالیست ها رکود‬ ‫و افول سرمایه داری جهانی را نیز به دالیل یاد شده اضافه می کنند‪.‬‬ ‫اندیشمندان غربی بر این باورند که با باال رفتن شدید قیمت نفت در دهه ‪ ۵۰‬و فعالیتهای شتابزده اقتصادی‪ ،‬ایجاد تورم‪ ،‬کمبود کاال و افزایش‬ ‫حجم نقدینگی‪ ،‬نارضایتی مردم را ایجاد کرد و استمرار این مسائل جامعه را در مسیر انقالب و تغییر رژیم قرار داد‪.‬جیمزدیویس در تحلیل خود‬ ‫که به منحنی ‪( j‬جی ) مشهور است‪ ،‬ضمن اعتقاد به عوامل اقتصادی در شکل گیری انقالب ایران معتقد است که؛ رشد و توسعه صنعتی باعث‬ ‫افزایش مطالبات جامعه ایران گردید اما با توقف افزایش قیمت نفت و کند شدن روند توسعه‪ ،‬توقعات جامعه کاهش نیافت و این امر باعث ایجاد‬ ‫شکاف و شکل گیری نارضایتی و انقالب گردید‪.‬‬ ‫این تحلیلگران در حالی عوامل اقتصادی را منشاء انقالب می دانند که جامعه ایران در سالهای قبل از دهه چهل‪ ،‬در فقر گسترده تری زندگی می‬ ‫کرد و پس از این دهه‪ ،‬قشر متوسط جدید در شرایط اقتصادی بهتری زندگی می کردند و حتی با افزایش حقوق از سوی حکومت نیز حاضر به‬ ‫دست کشیدن از مبارزات نگردیدند‪.‬‬ ‫نکته دیگر آنکه در سال های پس از انقالب که کشور در جنگ تحمیلی می سوخت و مردم در شرایط بحران مالی و اقتصادی گرفتار شده بودند‬ ‫به هیچ وجه حاضر به دست کشیدن از انقالب نشدند‪.‬به هر تقدیر این تئوری نیز یکی از نظریاتی است که برخی از تحلیلگران در تبیین انقالب‬ ‫اسالمی ایران از آن استفاده می کنند که در قسمت بررسی تئوری عامل مذهب در شکل گیری انقالب اسالمی ایران در رد این دیدگاه مطالب‬ ‫بیشتری خواهیم نگاشت‪.‬‬ ‫‪-5‬رهیافت نقش عوامل مذهبی و باورهای دینی‬ ‫گروهی از محققان‪ ،‬واقع بینانه به عامل « مذهب و جامعیت اسالم» در مواجهه با حکومت های استبدادی و توانایی آن در رهبری ‪ ،‬گسترش‬ ‫بیداری و روحیه انقالبی و بسیج نهضت های اصیل مردمی توجه داده و ضمن پذیرش دخالت عوامل مختلف در تکوین انقالب اسالمی‪ « ،‬اسالم‬ ‫خواهی مردم و اسالم زدایی شاه » را عامل اصلی آن می دانند‪.‬از این منظر «علت اصلی و اساس قیام مردم این بود که شاه نسبت به نابودی‬ ‫ارزشهای مسلط جامعه آنها که از مذهب و آئین آنها سرچشمه گرفته بود‪ ،‬اقدام کرده و به همین دلیل بود که با جریحه دار شدن احساسات‬ ‫مذهبی امت مسلمان ایران‪ ،‬دیگر مجالی برای صبر و تحمل و شکیبایی در مقابل سایر نامالیمات اجتماعی و اقتصادی وجود نداشت » و اموری‬ ‫‪8‬‬ ‫مانند حذف قید اسالم و قسم به قرآن در شرایط کاندیداهای انجمن های ایالتی و والیتی‪ ،‬مخالفت با روحانیت و تغییر تاریخ هجری به تاریخ‬ ‫شاهنشاهی‪ ،‬مظاهر سیاست اسالم زدایی شاه به شمار می آید‪.‬‬ ‫از سوی دیگر این تئوری بر جامعیت اس الم و نقش تعالیم اسالم در پیدایش انقالب اسالمی ایران تاکید می نماید‪.‬چنین تفسیری از دین اسالم و‬ ‫تبیین ابعاد مختلف اجتماعی‪ ،‬سیاسی و فرهنگی آن مهمترین تالش علمی اندیشوران و متفکران معاصر همچون عالمه طباطبایی‪ ،‬شهید مطهری‬ ‫و دکتر شریعتی بود که منشا شکل گیری انقالب اسالمی ایران شد‪.‬‬ ‫اس تاد شهید مطهری در تحلیل انقالب اسالمی با اشاره به دیدگاههای متفاوت در این زمینه چنین می فرماید‪« :‬در کنار این نظرات‪ ،‬نظر دیگری‬ ‫وجود دارد که خود ما نیز موافق آن هستیم‪ ،‬انقالب ایران به اعتراف بسیاری یک انقالب مخصوص به خود است یعنی برای آن نظیری در دنیا‬ ‫نمی توان پیدا کرد‪...‬از نظر ما این انقالب‪ ،‬اسالمی بوده است‪.‬راز موفقیت نهضت ما در این بوده است که نه تنها به عامل معنویت تکیه داشته‬ ‫بلکه دو عامل دیگر ‪ -‬مادی و سیاسی‪ -‬را نیز با اسالمی کردن محتوای آنها در خود قرار داده است ‪ ،‬فی المثل‪ ،‬مبارزه برای پر کردن شکافهای‬ ‫طبقاتی‪ ،‬از تعالیم اسالمی محسوب می شود‪ ،‬اما این مبارزه با معنویتی عمیق توام و همراه است‪.‬از سوی دیگر روح آزادی خواهی و حریت در‬ ‫تمام دستورات اسالمی به چشم می خورد‪....‬انقالب اسالمی یعنی راهی که هدف آن اسالم و ارزشهای اسالمی است و انقالب و مبارزه صرفا برای‬ ‫برقراری ارزشهای اسالمی انجام می گیرد‪».‬‬ ‫ایشان چهار عامل اصلی انقالب اسالمی را این گونه بیان می نمایند‪ « :‬خیانت های شاه و پدرش طی پنجاه سال ‪ ،‬به بن بست رسیدن مکاتب‬ ‫کاپیتالیم غربی و سوسیالیسم شرقی و مایوس شدن نسل جوان از این مکاتب ‪ ،‬معرفی و ارائه چهره جذاب و زیبای اسالم توسط نویسندگان و‬ ‫محققان حوزوی و دانشگاهی از دهه ‪ ۱۳۲۰‬به این طرف و باآلخره روحانیت شیعه نسل سرخورده از مکاتب شرقی و غربی را در دامن اسالم جمع‬ ‫کرده و آنان را همانند سیلی بنیان کن متوجه رژیم شاه کرده است‪».‬‬ ‫از دیدگاه فوکو «اسالم شیعی» به عنوان تنها عنصری است که به انقالبیون‪ ،‬نیرویی مقاومت ناپذیر در مقابل رژیم شاه بخشیده است ‪« :‬سرنوشت‬ ‫عجیبی دارد ایران؛ در صبحدم تاریخ‪ ،‬این کشور دولت و سازمان اداری را پدید آورد‪.‬بعدها نسخه آن را به اسالم سپرد و مقامات ایرانی در سمت‬ ‫دیوانی به خ دمت امپراطوری های عربی در آمدند‪.‬امّا در ایران از همین اسالم مذهبی بیرون آمده است که در طول قرنها‪ ،‬به هر چیزی که می‬ ‫تواند از اعماق وجود یک ملت ـ با قدرت دولت ـ دربیفتد‪ ،‬نیرویی مقاومت ناپذیر بخشیده است‪ ».‬بر این اساس مفهوم « معنویت گرایی سیاسی»‬ ‫قلب تحلیل فوک و از انقالب اسالمی ایران را تشکیل می دهد به نظر وی‪ ،‬روح انقالب اسالمی در این حقیقت یافت می شود که ایرانی ها از خالل‬ ‫انقالب خود در جستجوی ایجاد تحول و تغییر در خویش بودند‪.‬هدف اصلی آن ها ایجاد یک تحول بنیادین در وجود فردی و اجتماعی‪ ،‬حیات‬ ‫اجتماعی و سیاسی و د ر نحوه تفکر و شیوه نگرش بود و آنان راه اصالح را در اسالم یافتند‪.‬اسالم برای آنان هم دوای درد فردی و هم درمان‬ ‫بیماری ها و نواقص جمعی بود‪.‬‬ ‫‪9‬‬  ‫درس سوم‬ ‫زمینه های سیاسی و اجتماعی انقالب سالمی‬ ‫به طور کلی‪ ،‬دو اتفاق تاریخی در بیداری مردم ایران و مقاومت آنها در برابر استبداد داخلی و استعمار خارجی نقش داشته است‪:‬‬ ‫دو) نهضت مشروطه‬ ‫یک) نهضت تنباکو‬ ‫نهضت تنباکو‬ ‫اصوالً برای تحلیل مسائل انقالب اسالمی و بررسی ریشه های انقالب باید به عقبه تاریخی کشورمان برگردیم و تحوالت تاریخ معاصر را از اواخر‬ ‫زمان قاجار بررسی کنیم‪.‬در اواخر زمان قاجار با دو اتفاق عمده در تاریخ معاصر کشورمان مواجه هستیم که بسیار تأثیرگذار بوده است و هر دو‬ ‫از اولین حرکتهایی بودند که مردم توانستند استعمار و در عینحال استبداد داخلی را مجبور به عقب نشینی بکنند‪.‬‬ ‫زمان قاجار یکی از رسومی که بین پادشاهان بسیار رواج داشته‪ ،‬واگذاری امتیازات تجاری و سیاسی به خارجیان بوده است‪.‬به عنوان مثال‬ ‫ناصرالدین شاه تا قبل از مرگش ‪ ۸۳‬امتیاز تجاری به خارجیان واگذار کرده بوده که ‪ ۳۵‬مورد آن با اخذ رشوه همراه است‪.‬از سوی دیگر یکی از‬ ‫اقدامات ناصرالدین شاه این بود که دائماً بر تعداد زنهای حرمسرای خودش اضافه می کرده و با این که در آن زمان حدوداً بین ‪ ۸۰‬تا ‪۱۱۲‬زن‬ ‫داشت اما باز هم توسط یکی از همسرانش به نام امینه اقدس مرتب بر تعداد دوشیزگان و همسران شاه اضافه می شد و به هر حال اینها مخارجی‬ ‫داشتند ماهیانه حقوق میگرفتند‪.‬همه این موارد باعث می شد که هزینه های دربار فوق العاده افزایش پیدا کند و طبیعتاً برای تأمین این‬ ‫هزینه ها پادشاه مجبور می شد که امتیازات گسترده ای به بیگانگان واگذار کند‪.‬‬ ‫یکی از معروفترین این امتیازات‪ ،‬امتیاز رویتر بود که خیلی از مورخین معتقدند از بعد از امتیاز رویتر اصال ایران استقالل سیاسی و اقتصادی‬ ‫نداشته چرا ؟ به این علت که واگذاری یک چنین امتیازی به معنای واگذاری کل کشور بوده است‪.‬بر اساس قرارداد رویتر حق ساختن راه آهن ‪،‬‬ ‫بهره برداری از راه آهن‪ ،‬حق استفاده از همه جنگلها‪ ،‬حق استفاده از سواحل دریای مازندران حق استفاده از معادن مس‪ ،‬نفت‪ ،‬حق استفاده از‬ ‫رودخانه ها‪ ،‬زمین های بایر‪ ،‬حق اداره گمرکات‪ ،‬حق تاسیس بانک ‪ ،‬حق ساختن خیابان و حق تاسیس کارخانجات همه در اختیار آن شرکت‬ ‫خارجی قرار می گرفت‪.‬این قرارداد آنقدر رسوا بود که خود دولت انگلیس هم متوجه شد که اجرای آن در ایران ناممکن هست و برای همیشه‬ ‫به نفوذ انگلستان در ایران لطمه خواهد زد‪.‬بنابراین با فشار علما و در راس آنها حاج مال علی کنی‪ ،‬شاه مجبور شد قرارداد را لغو نماید‪.‬منتها رویه‬ ‫اعطای امتیازات ادامه پیدا کرد‪.‬امتیاز توتون و تنباکو امتیاز بعدی بود که ناصرالدین شاه به شرکت تالبوت یا کمپانی رژی واگذار کرد‪.‬بر اساس‬ ‫این قرارداد کل توتون و تنباکویی که در ایران کشت می شد‪ ،‬خرید و فروش و قیمت گذاری آن در اختیار این شرکت انگلیسی قرار میگرفت‪.‬‬ ‫این اتفاق می توانست برای مردم خسارت های فراوانی ایجاد کند‪.‬مردم از این وضعیت بسیار متضرر می شدند‪.‬در این قرارداد ناصرالدین شاه‬ ‫امتیاز را فقط در برابر دریافت ساالنه ‪ ۱۵‬هزار لیره و یک چهارم سود سالیانه به تالبوت واگذار کرده بود در حالی که دولت عثمانی با وجود اینکه‬ ‫از محصول توتون و تنباکوی کمتری برخوردار بود ساالنه ‪ ۷۰۰‬هزار لیره از کمپانی خارجی دریافت میکرد‪.‬طبیعتا مردم ایران هم وقتی می‬ ‫دیدند که باید محصول خودشان را به بهای بسیار کمی به بیگانه بفروشند و برای مصرف داخلی آن را به چند برابر قیمت بخرند شروع به قیام و‬ ‫اعتراض نموده و به ویژه در شهر اصفهان و تهران این قیام به اوج خود رسید و بزرگانی مثل آقا نجفی اصفهانی و میرزای شیرازی با صدور‬ ‫فتاوای جداگانه با این امتیاز مخالفت نمودند‪.‬نهایتاً شاه و دربار بخاطر اعتراضات گسترده مردمی عقبنشینی کرده و نهضت مردمی ایران برای‬ ‫اولین بار به پیروزی رسید‪.‬به هرحال این قیام نتایج بسیار بزرگی برای مردم ایران به دنبال داشت و از مهمترین نتایج این قیام نمایش قدرت‬ ‫سیاسی علما در کشور بود‪.‬مردم و علما متوجه شدند که امکان پیروزی حرکتهای مردمی‪ ،‬بر شاه و خارجیان ممکن است‪.‬‬ ‫‪10‬‬  ‫نهضت مشروطه‬ ‫دومین حرکت گسترده ای که در اواخر حکومت قاجار اتفاق افتاد و نتایج بسیار درخشانی برای کشور ما داشت‪ ،‬نهضت مشروطه بود‪.‬‬ ‫با توجه به نارضایتی گسترده ای که مردم‪ ،‬تجار و بازرگانان در آن زمان از وضعیت حاکم در کشور داشتند ابتدا مردم تاسیس عدالتخانه را‬ ‫خواستار شدند‪.‬منتها چون به آ ن عمل نشد اعتراضات مردمی ادامه پیدا کرد و در نهایت خواسته مردم‪ ،‬علما و روشنفکران به حکومت مشروطه‬ ‫تغییر پیدا کرد‪.‬حکومت مشروطه به این معناست که اختیارات گسترده و مطلقی که پادشاه تا آن زمان داشت‪ ،‬محدود شده و مجلس (پارلمان)‬ ‫در کشور تشکیل شود و نمایندگانش توسط مردم انتخاب شده و مانند خیلی از جوامع دیگر‪ ،‬ایران هم دارای قانون اساسی شود‪.‬و در کل‪ ،‬حیطه‬ ‫اختیارات شاه کمتر شود‪.‬از سوی دیگر شاهان قاجار کسانی نبودند که حاضر شوند اختیارات خود را به راحتی از دست بدهند‪.‬در نهایت با فشار‬ ‫مردم و علما و قیام های متعددی که در کشور اتفاق افتاد مظفرالدینشاه ده روز قبل از مرگش مجبور شد که فرمان مشروطیت را امضا نماید‪.‬‬ ‫منتها بعد از مرگ مظفرالدین شاه فرزندش محمدعلی شاه به مشروطه پایبند نماند و کار به جایی رسید که مجلس را به توپ بست و در نهایت‬ ‫نیز به دالیل مختلفی قیام مشروطه شکست خورد‪.‬‬ ‫مهمترین دلیل شکست قیام مشروطه‪ ،‬نفوذ غرب گرایان و فراماسون ها در نهضت مشروطه بود که نهضت را به مسیر دیگری هدایت نمودند‪.‬به‬ ‫هر حا ل این دو اتفاق باعث شد که استعمارگران و به ویژه انگلستان که یک زمانی ادعا می کرد آفتاب در قلمرو حکومت بریتانیای کبیر هیچ وقت‬ ‫غروب نمی کند (چون کشورهای زیادی را استعمار کرده بودند) به این نتیجه برسد که برای نفوذ در ایران باید قدرت مذهب را حذف نموده و از‬ ‫دخالت رهبران مذهبی در قدرت و سیاست جلوگیری نماید‪.‬انگلستان برای اجرای اهداف و برنامه های استعماری خود در ایران‪ ،‬نیازمند افرادی‬ ‫بود که قادر به اجرای سیاست های مورد نظرش باشند‪.‬برای این منظور‪ ،‬یک فرد سیاسی و یک فرد نظامی را انتخاب کرد‪.‬این دو نفر‬ ‫سید ضیاء الدین طباطبایی (مدافع قرارداد ‪ ) ۱9۱9‬و رضاخان میرپنج (فرمانده ی نیروی قزاق) بودند‪.‬‬ ‫بعد از حوادث نهضت تنباکو و انقالب مشروطه‪ ،‬ما شاهد شروع جنگ جهانی اول هستیم‪.‬با اینکه کشور ما در جنگ جهانی اول بی طرفی خودش‬ ‫را اعالم کرد اما عمال نتایج زیانبار جنگ جهانی اول در ایران نیز وارد شد و قحطی بسیار گستردهای در ایران توسط کشورهای درگیر جنگ از‬ ‫جمله انگلستان ایجاد شد‪.‬حدود ‪ 9‬میلیون نفر از ایرانی ها در آن زمان به خاطر قحطی از بین رفتند که در فیلم سینمایی یتیم خانه ایران هم‬ ‫به این قضیه اشاره شده است‪.‬‬ ‫وضعیت سیاسی و اجتماعی کشور ما در اواخر زمان قاجار به صورت خاصی در آمده بود‪.‬از یک طرف ما مواجه بودیم با قرارداد استعماری ‪۱9۰۷‬‬ ‫(قرارداد سن پترزبورگ) که روس و انگلیس کشور ما را به سه قسمت تقسیم کرده بودند‪.‬بر اساس این قرارداد یک سوم جنوبی در اختیار‬ ‫انگلستان و یک سوم شمالی در اختیار روس ها بود ‪.‬محدوده کویری وسط هم در اختیار دولت ایران قرار داشت‪.‬در قرارداد ‪ ۱9۱۵‬این دو دولت‬ ‫استعماری‪ ،‬منطقه وسط را هم که در اختیار ایران گذاشته بودند بین خودشان تقسیم نمودند‪.‬از طرف دیگر در این دوره با قراردادهای استعمار‬ ‫متعددی مواجه هستیم که از جمله آنها می توان به قرارداد نفتی دارسی اشاره نمود‪.‬‬ ‫‪11‬‬ ‫تقسیم ایران بر اساس قرارداد ‪۱9۰۷‬‬ ‫تقسیم ایران بر اساس قرارداد ‪۱9۱۵‬‬ ‫‪12‬‬ ‫بر اساس این قرارداد‪ ،‬نفت ایران به مدت شصت سال در اختیار انگلستان قرار می گرفت و ‪ ۸۴‬درصد عایدات نفت ایران بر اساس این قرارداد سهم‬ ‫انگلستان می شد و فقط ‪ ۱۶‬درصد آن به ایران می رسید‪.‬خیلی از مورخین و تحلیلگ ران تاریخ معاصر معتقدند که اصوالً با مالیاتی که دولت‬ ‫انگلستان از ایران می گرفت‪ ،‬چیزی عاید ایران نمی شد‪.‬در یک چنین فضایی با توجه به اینکه روسیه درگیر انقالب در کشور خود شده بود و به‬ ‫نوعی سرگرم مشکالت داخلی خودش بود انگلستان یکه تاز عرصه نفوذ در ایران شده بود‪.‬‬ ‫قرارداد ‪1919‬‬ ‫انگلیس پس از پایان جنگ جهانی اول‪ ،‬یکی از قدرت های مسلط خارجی در ایران به شمار می آمد زیرا نه تنها نیروهای عثمانی و حامیان آلمانی‬ ‫آنها شکست خورده و از خاورمیانه بیرون رانده شده بودند‪ ،‬بلکه روسیه هم به علت بروز انقالب بلشویکی دچار آشفتگی و جنگ داخلی بود‪.‬بر‬ ‫این اساس انگلیسی ها نیروهای خود را تا شمال ایران آورده بودند و برای تثبیت نفوذ خود در ایران در ‪ 9‬اوت ‪ ۱9۱9‬و در شرایطی که احمد شاه‬ ‫قاجار در آخرین ماههای حکومت خود فاقد هرگونه نفوذ سیاسی در کشور بود و سلسله قاجاریه در آستانه انقراض قرار داشت‪ ،‬قراردادی با نخست‬ ‫وزیر وقت ایران وثوق الدوله امضا کردند به موجب این قرارداد تمام تشکیالت نظامی و مالی ایران تحت نظارت انگلیسیها قرار میگرفت و امتیاز‬ ‫راهآهن و راههای شوسه ایران نیز به آنها واگذار میشد‪ ،‬قرارداد ‪ ۱9۱9‬که ایران را عمالً تحت الحمایه انگلیس قرار میداد با مخالفت شدید افکار‬ ‫عمومی مواجه شد و به تصویب مجلس نرسید‪.‬از دیدگاه لرد کرزن طراح قرارداد ‪ ۱9۱9‬این توافق نامه ایران را با آن موقعیت سوقالجیشی‪ ،‬ثروت‬ ‫عظیم نفت و امکانات سرمایهگذاری سودمند از زوال حتمی نابسامانی مالی و توطئه بلشویکها نجات می داد‪.‬به نظر میرزا حسن وثوق الدوله و‬ ‫مشاوران اشرافی وی این قرارداد هزینه مالی اصالحات اداری را تامین‪ ،‬خطر انقالب اجتماعی را برطرف میکرد و به سلطه انگلیس بر خاورمیانه‬ ‫رسمیت می بخشید اما از دیدگاه مخالفان و بیشتر ناظران خارجی این قرارداد نمونهای از توطئه امپریالیستی با هدف تبدیل ایران به یک کشور‬ ‫تحت الحمایه انگلیس بود ‪.‬‬ ‫واگذاری منابع قدرت و ثروت ایران به انگلیس‬ ‫بسیاری از مورخان بر این باور هستند که اگر قرارداد رویتر تمام منابع ثروت کشور را در اختیار انگلیس می گذاشت‪ ،‬قرارداد ‪ ۱9۱9‬هم منابع‬ ‫ثروت و هم منابع قدرت کشور را تسلیم این کشور می کرد‪ ،‬اگرچه وثوق الدوله انعقاد این قرارداد را در راستای حفظ تمامیت ارضی کشور می‬ ‫دانست و معتقد بود که با انعقاد این قرارداد از خودمختاری خوزستان توسط انگلیس جلوگیری به عمل می آید‪.‬برای روشن شدن این مطلب به‬ ‫مفاد و محتوی این قرارداد می پردازیم‪.‬‬ ‫این قرارداد شامل ‪ ۶‬ماده و یک مقدمه و خالصه آن عبارت بود از تعهدات انگلیس درباره احترام مطلق به استقالل و تمامیت ایران‪ ،‬تامین‬ ‫مستشاران انگلیسی برای ادارات ایران و همکاری با ایران در زمینه احداث خطوط آهن و شبکه ارتباطی به همراه اعطای وام از طرف انگلیس‪.‬‬ ‫در قرارداد ‪ ۱9۱9‬آمده است‪ :‬دولت انگلیس با قاطعیت هر چه تمامتر تعهداتی را که مکررا در سابق برای احترام مطلق استقالل و تمامیت ایران‬ ‫کرده است‪ ،‬تکرار میکند‪.‬دولت انگلیس خدمات هر عده مستشار متخصص را که برای لزوم استخدام آنها در ادارات مختلفه بین دولتین توافق‬ ‫حاصل شود به خرج دولت ایران تهیه خواهد کرد‪.‬دولت انگلیس به خرج دولت ایران صاحبمنصبان‪ ،‬ذخایر و مهمات جدید را برای تشکیل قوه‬ ‫متحدالشکل که دولت ایران ایجاد آن را برای حفظ نظم در دامنه سرحدات در نظر دارد‪ ،‬تهیه خواهد کرد‪.‬برای تهیه وسایل نقدی الزم به جهت‬ ‫اصالحات مذکور در ماده دو و سه این قرارداد‪ ،‬دولت انگلیس حاضر است یک قرض کافی برای دولت ایران تهیه یا ترتیب آن را دهد‪.‬دولت‬ ‫انگلستان با تصدیق کامل احتیاجات فوری دولت ایران به ترقی وسایل حمل ونقل که موجب تامین و توسعه است‪ ،‬حاضر است با دولت ایران‬ ‫موافقت کرده و اقدامات مشترکه ایران و انگلیس راجع به تامین حفظ راهآهن یا اقسام دیگر وسایل نقلیه تشویق کند‪.‬‬ ‫بنابراین با توجه به متن قرارداد‪ ،‬دولت ایران مجبور بود از مستشاران بلندپایه انگلیس در وزارتخانههای مهم و کلیدی چون وزارت جنگ‪ ،‬دارایی‬ ‫استفاده کند که استخدام آنها با اختیار محدود ممکن و مطلوب نبود و بدینسان با فعالیت آنها وزرای ایرانی باید زیر نظر مستشاران و بر اساس‬ ‫طرح ها و برنامه های آن ها کار می کردند‪.‬بدین ترتیب بدون شک همین نظام مستشاری راه اصلی تسلط انگلیس بر ایران بود‪.‬همچنین چون‬ ‫‪13‬‬ ‫نظم جدید و قواعد جامعه ملل طرح قیمومت ایران را قبول نمی کرد و ادامه اشغال نظامی ایران به لحاظ سیاسی و اقتصادی مقرون به صرفه‬ ‫نبود‪ ،‬زیرکانه ترین راه‪ ،‬همان نظام مستشاری در چارچوب قرارداد ‪ ۱9۱9‬بود که هم استقالل ظاهری ایران را حفظ میکرد و هم انگلیس را بر‬ ‫ایران مسلط می ساخت‪.‬این شیوه قبالً در مصر با موفقیت آزمایش شده بود‪.‬لرد میلز مستشار انگلیسی در مصر‪ ،‬آن را تحت الحمایگی مستور یا‬ ‫سلطه نامرئی بریتانیا بر مصر توصیف کرده است ‪.‬‬ ‫در بخش نظامی قراردا د‪ ،‬انگلیس قصد داشت‪ ،‬نیرویی دست نشانده برای دفاع از منافعش ایجاد کند‪.‬ژنرال دیکسن که بی درنگ پس از امضای‬ ‫قرارداد به ایران آمد و آیین نامه اخراج مستشاران غیر انگلیسی و ادغام واحدهای نظامی موجود را تدوین کرد‪ ،‬طرحی داد که به موجب آن تمام‬ ‫مناصب نظامی اصلی و ارشد افسران انگلیسی باقی می ماند‪.‬نظامیان انگلیسی با هر درجه ای نسبت به هم طرازان ایرانی و حتی مافوق خود برتری‬ ‫داشتند و سرگرد ایرانی موظف بود به سرجوخه انگلیسی احترام بگذارد‪.‬‬ ‫عالوه بر موارد گفته شده‪ ،‬برای اجرای بخش مالی قرارداد نیز خزانهداری انگلیسی به ایران میآمد و درآمدها و هزینهها و همه منابع ثروت کشور‬ ‫را زیر نظر میگرفت تا امور اقتصادی ایران تثبیت شود در این عرصه مسایل پیچیده و مهمی در حوزه حقوق گمرکی‪ ،‬صادرات و واردات‪ ،‬فروش‬ ‫و عرضه نهفته بود‪.‬بدین ترتیب نتیجه قطعی قرار داد این بود که دولت انگلیس تمام ویژگیهای یک مستعمره را در بند بند قرارداد ‪۱9۱9‬‬ ‫گنجانده بود‪.‬‬ ‫سیاست های انگلیس برای انعقاد قرارداد ‪۱9۱9‬‬ ‫لرد کرزن ایجاد زنجیره ای از کشورهای هایی را که روسیه را از هند جدا کنند و هیچ کدام تحت نفوذ و تسلط روسیه نباشند از ارکان مهم‬ ‫سیاست دفاع از هند می شمرد‪.‬ایران در نظر او مهم ترین و در عین حال ضعیفترین حلقه این زنجیره را تشکیل میداد که میبایست از خطر‬ ‫تعدی هر متجاوزی محفوظ بماند اما تجاوز به تمامیت ارضی کشورهایی که بیطرفی خود را در جنگ بینالملل حفظ کرده و اقدامی خصمانه‬ ‫علیه متفقین صورت نداده بودند‪ ،‬عمالً غیرممکن بود‪ ،‬ماده چهاردهم از موارد ‪ ۱۴‬گانه ویلسون که اساس سیاست متفقین را در دوره بعد از جنگ‬ ‫تشکیل می داد‪ ،‬استقالل سیاسی و تمامیت ارضی کشورهای جهان را اعم از بزرگ و کوچک تضمین و توصیه میکرد که برای نظارت بر اجرای‬ ‫این اصل سازمانی مر کب از نمایندگان ملل جهان هر چه زودتر تشکیل گردد و پاسداری از حقوق ملل ضعیف را به عهده بگیرد‪.‬‬ ‫راه حلی که کرزن آن را انتخاب کرد‪ ،‬استقرار نظام مستشاری در ایران بود که ماهیتش را یعنی ماهیت خود نظام را یکی از ماموران برجسته‬ ‫انگلیسی که سال ها با هم سمت مستشاری د ر مصر خدمت کرده بود به عنوان رژیم تحت الحمایگی مستور‪ ،‬یا سلطه نامرئی انگلیس بر شئون‬ ‫نظامی و سیاسی و اقتصادی کشور مورد نظر توصیف کرده است‪.‬این نظام ماهرانه که هم انگلیس را بر کشوری مسلط می کرد و هم آن کشور را‬ ‫به ظاهر مستقل جلوه می داد قبالً با موفقیت تمام د ر مصر به معرض اجرا گذاشته شده و نتایج سودمندی برای انگلیس به بار آورده بود‪.‬‬ ‫‪14‬‬ 15 ‫در این زمان رضاخان با راهنمایی انگلستان‪ ،‬علیه احمد شاه که آخرین پادشاه قاجار بود به کودتا دست زد و او را مجبور کرد که بین تایید‬ ‫حکومت کودتا و استعفا یکی را انتخاب نماید‪.‬شاه قاجار هم تایید حکومت کودتا را به استعفا ترجیح داد‪.‬چهار سال بعد یعنی ‪ ۱۳۰۴‬رضاخان‬ ‫که دیگر پایههای قدرت خودش را از هر جهت م ستحکم کرد و با این که در قانون اساسی آن زمان سلطنت مختص خاندان قاجار دانسته شده‬ ‫بود با کمک ایادی خود در مجلس توانست سلطنت را از خاندان قاجار خارج نموده و در قانون اساسی مشروطه تجدید نظر کند‪.‬بنابراین در ‪۲۵‬‬ ‫آذر ماه ‪ ۱۳۰۴‬رضاخان بر تخت سلطنت جلوس کرد‪.‬‬ ‫‪16‬‬ ‫تا قبل از روی کار آمدن رضاشاه‪ ،‬پیدایش سلسلههای پادشاهی عموماً در چهارچوب روابط قومی یا اشرافیت داخلی شکل می گرفت اگرچه بعضی‬ ‫از پادشاهان ایران هم مورد حمایت قدرتهای خارجی بودند ولی منشاء روی کار آمدن و خاستگاه قدرتشان بیگانگان نبودند‪.‬پهلوی ها اولین‬ ‫حکومتی بودند که هر دو پادشاه آنان توسط بیگانگان به قدرت رسیدند‪.‬‬ ‫درس چهارم‬ ‫ویژگی های حکومت رضا شاه‪:‬‬ ‫‪ -1‬وابستگی‪ :‬آغاز حکومت پهلوی نقطه عطفی در تاریخ فرایند وابستگی ایران محسوب می شود؛ زیرا تا پیش از روی کار آمدن رضاشاه‪ ،‬پیدایش‬ ‫سلسله های پادشاهی و حاکمان ایرانی عموماً در چارچوب روابط قومی و یا اشرافیت داخلی شکل می گرفت‪.‬اگرچه برخی از پادشاهان ایرانی‬ ‫مورد حمایت قدرت های عصر خود بودند ولی خاستگاه و منشأ روی کار آمدن آن ها‪ ،‬بیگانگان نبودند‪.‬ظهور سلسله ی پهلوی و روی کار آمدن‬ ‫رضاشاه از همان ابتدا در امتداد استقرار نظام سلطه جهانی و استعمار انگلستان شکل گرفت‪.‬‬ ‫‪ -2‬خودکامگی و حکومت فردی‪ :‬حکومت رضاشاه‪ ،‬حکومتی فردی و استبدادی بود‪.‬با وجود اصل تفکیک قوا در قانون اساسی‪ ،‬رضاشاه در‬ ‫همه کارها و ارکان مملکت دخالت می کرد‪.‬نمایندگان مجلس شورای ملی براساس فهرستی که توسط فرماندار‪ ،‬فرمانده لشکر و رئیس شهربانی‬ ‫حوزه انتخابیه تهیه و شخص رضاشاه آن را تأیید و به وزارت کشور ابالغ می کرد‪ ،‬انتخاب می شدند‪.‬بنابراین هرچند که رضاشاه حکومت پارلمانی‬ ‫و نهاد مشروطه را از میان نبرد‪ ،‬اما روش حکومت او با حکومت پادشاهان مستبد قبل از مشروطه تفاوتی نداشت‪.‬عالوه بر مجلس‪ ،‬قوای قضائیه‬ ‫(عدلیه) و مجریه نیز فاقد استقالل بودند‪.‬دستگاه های دولتی و وزارت خانه ها‪ ،‬قدرت هیچ گونه تصمیم گیری نداشتند و برخی به سبب شناختی‬ ‫که از روحی هی نظامی و استبداد رأی رضا شاه داشتند‪ ،‬حتّی قادر به اظهارنظر نبودند‪.‬‬ ‫اصوالً دیکتاتوری رضاشاه یک دیکتاتوری بسیار باورنکردنی بود ‪.‬که حتی در زمان هیتلر‪ ،‬لنین یا استالین هم چنین خفقانی وجود نداشت‪.‬در‬ ‫دوران رضاخان در کنار هر صندوق پستی یک مأمور امنیه حاضر بود‪.‬اگر کسی میخواست یک نامه در صندوق پست بیندازد‪ ،‬ابتدا باید مامور‬ ‫امنیه این نامه رو مالحظه کند که این نامه کجا ارسال می شود‪ ،‬محتوای این نامه چیست و اگر نامه با منافع حکومت رضاخان تعارضی نداشت‬ ‫مامور اجازه میداد که آن شخص‪ ،‬نامه را در صندوق پست بیندازد‪.‬موضوع جواز سفر در دوران رضاشاه نیز از مصادیق دیگر دیکتاتوری اوست‪.‬‬ ‫مثال اگر کسی میخواست مسافرتی برود یا به زیارت برود باید از کالنتری مجوز یا گذرنامه دریافت می کرد‪.‬‬ ‫‪ -3‬ترویج ملی گرایی افراطی از ویژگی های حکومت رضاشاه‪ ،‬ترویج ملی گرایی از نوع افراطی آن بود‪.‬کارگزاران فرهنگی حکومت رضاشاه‬ ‫که عمدتاً ‪ ۵۳‬نفر از به اصطالح روشنفکران زمان مشروطه بودند دور و بر رضاشاه را گرفتند و معتقد بودند که تنها راه پیشرفت کشور این هست‬ ‫که از فرق سر تا نوک پا حتی در طرز لباس پوشیدن هم باید غربی شویم‪.‬‬ ‫یکی دیگر از شاخصه های ملی گرایی افراطی دوران رضاشاه قومیت ستیزی و نادیده گرفتن هویت افراد ایرانی مانند قوم لر‪ ،‬کرد و ترک بود‪.‬او‬ ‫سعی نمود الفبای فارسی را تغییر دهد چون از نظر رضا شاه خیلی از کلمه ها و الفاظ زبان فارسی در واقع برگرفته از زمان عربی بود و جالب‬ ‫اینجا بود که هیچ واکنشی نسبت به کلمات زبان انگلیسی نشان نمیدادند‪.‬تنها فرهنگ بیگانه را فرهنگ اسالمی می دانستند و برای تغییر آن‬ ‫تالش فراوانی انجام میدادند‪.‬‬ ‫‪ -4‬نظامیگری چهارمین ویژگی حکومت رضاشاه بود‪.‬در واقع ارتش رکن اصلی حکومت بود و نزدیک یک سوم بودجه کشور در راستای تقویت‬ ‫ارتش هزینه میشد‪.‬رضاشاه به سبب خصلت های فردی و روحیه ی نظامی اش‪ ،‬ارتش را رکن و اساس حکومت خود قرار داد‪.‬او فرماندهان ارتش‬ ‫را نسبت به سایر مقامهای دولتی برتر به شمار می آورد و برای ایجاد ارتشی نوین‪ ،‬کوشش های زیادی انجام داد‪.‬اما ارتشی که او بنیان نهاد تنها‬ ‫برای ترساندن و سرکوب مخالفان داخلی‪ ،‬چپاول و غارت ایالت و عشایر و استحکام پایه های حکومت خود شکل گرفته بود و به هیچ وجه ارتشی‬ ‫‪17‬‬ ‫ملی و مقتدر نبود تا در برابر نیروهای بیگانه کارایی داشته باشد‪.‬رفتار رضاشاه با عشایر ایرانی همانند برخوردی بود که بیگانگان در زمان اشغال‬ ‫ایران با مردم این سرزمین داشتند‪.‬او در قیام مسجد گوهرشاد بسیاری از زنان و مردان بی گناه را بخاک و خون کشید‪.‬‬ ‫‪ -5‬تضعیف و تخریب ارزش های دینی پنجمین ویژگی حکومت رضاشاه بود که با قاطعیت هر چه تمامتر اتفاق می افتاد‪.‬از نمونه های آن‬ ‫می توان به تعطیل شدن مراسم عزاداری و مراسم مذهبی‪،‬کشف حجاب و ممنوعیت پوشیدن لباس روحانیت اشاره نمود‪.‬البته اقدامات ضد دینی‬ ‫رضاشاه‪ ،‬محصول اندیشه خوِد او نبود‪.‬جریانی که این برنامه ها رابه وی القا می کرد‪ ،‬متشکل از کسانی بود که در روی کارآوردن و دست یابی او‬ ‫به قدرت‪ ،‬نقش داشتند‪.‬این اقدام ها‪ ،‬به ظاهر تحت عنوان تجدد خواهی یا اصالح مذهبی صورت می گرفت اما اسناد تاریخی آشکار می کنند که‬ ‫استعمار نوین‪ ،‬برای از میان برداشتن مظاهر دین و روحانیت که مانع از سلطه آن ها در ایران بود‪ ،‬به این روش ها متوسل می شد‪.‬‬ ‫عالوه بر این‪ ،‬رضاشاه نه تنها موقعیت زمینداران بزرگ را در زمان خودش تقویت میکرد بلکه با اختصاص دادن بسیاری از کارخانههای دولتی به‬ ‫نام خود و همچنین ضبط زمین های بسیار با ارزش از جمله در شمال کشور و سواحل دریای مازندران حدود ‪ ۴۴‬هزار سند مالکیت به نام خودش‬ ‫صادر کرد‪.‬‬ ‫یکی از سواالتی که در رابطه با حکومت رضاشاه مطرح می شود موضوع احداث راهآهن است که از آن به عنوان یکی از نقاط قوّت دوران حکومت‬ ‫رضاشاه نام برده می شود‪.‬از مهمترین پاسخ هایی که به این سوال می توان داد این است که آیا این راه آهن‪ ،‬منافع کشور را تأمین میکرده یا‬ ‫برعکس‪ ،‬در خدمت منافع قدرتهای استعماری به ویژه انگلستان بوده است؟‪.‬‬ ‫اگر خط احداث راه آهن ایران از جنوب به شمال را بررسی کنیم‪ ،‬خواهیم دید که این راه آهن از بسیاری از شهرهای بزرگ ایران از جمله شیراز‬ ‫و اصفهان عبور نکرده است‪.‬علتش هم این بوده که قرار بوده کوتاهترین مسیر انتخاب شود و این خط آهن در حقیقت یک خط آهن نظامی برای‬ ‫امپراتوری انگلستان تلقی می شد نه یک راه آهن تجارتی و ترانزیتی یا مسافرتی برای ایرانیان‪.‬‬ ‫ام پراتوری انگلستان از این گونه راه آهن ها در همه مستعمرات خودش از جمله هند و مستعمرات آفریقایی اش ساخته بود و این راه آهن هم‬ ‫یکی دیگر از آنها به شمار میرفت‪.‬زرنگی بزرگ انگلیسی ها در این مورد این بود که برای ساختن این راه اهن حتی یک لیره هم از خودشان‬ ‫هزینه نکردند‪.‬از آنجایی که دولت انگلستان برای بعد از پایان جنگ جهانی اول مهمترین دشمن خودش را بٌلشوییک های روسیه می دانست و‬ ‫سعی میکرد که در یک موقعیت مناسب‪ ،‬نفرت خودش را از آنها آشکار نماید بهترین نقطه برای حمله احتمالی به شوروی را صحراهای مسطح‬ ‫و کم جمعیت ترکمنستان و قزاقستان تشخیص داد و لذا به رضاخان تحمیل کردند که راه آهن سراسری ایران را به این ناحیه برساند که در‬ ‫حداقل زمان ممکن‪ ،‬خلیج فارس را به شوروی متصل کنند و با ساختن یک بندر کوچک در نقطه انتهایی راه آهن سراسری در جنوب شرقی‬ ‫دریای خزر یعنی بندرترکمن‪ ،‬تجهیزات نظامی خود را سریعاً از راه خلیج فارس به دریای خزر برسانند و به این صورت دریای خزر را در اختیار‬ ‫گرفته و از ناحیه شرق دریای مازندران‪ ،‬به داخل خاک شوروی نفوذ کنند‪.‬‬ ‫روزنامههای غربی در همان زمان نوشتند که شاه ایران‪ ،‬راه آهنی ساخته که از هیچ کجا به هیچ کجا میرود‪.‬در واقع این راه آهن از بندری بی‬ ‫نام و نشان در خلیج فارس به بندری بال استفاده در حاشیه شرقی دریای مازندران متصل شده بود‪.‬این در حالی بود که راه آهنی که قرار بود از‬ ‫بندرعباس به شیراز و سپس اصفهان وصل بشود و با عبور از تهران به مهمترین بندر تجاری آن زمان یعنی بندر انزلی متصل می شد بالتکلیف‬ ‫باقی مانده ولی خط آهنی که در راستای منافع قدرتهای استعماری قرار داشت با استفاده از بودجه مردم ایران احداث و مورد استفاده استعمارگران‬ ‫قرار گرفت‪.‬‬ ‫از نکات مهم دیگری که باید در دوران ‪ ۱۶‬ساله سلطنت رضا شاه به آن اشاره کنیم موضوع امتیاز نفت جنوب یا امتیاز نفت دارسی بود‪.‬امتیاز‬ ‫دارسی در زمان قاجار ها منعقد شده بود و سال‪ ۱۲۸۰‬شمسی به مدت ‪ ۶۰‬سال تا ‪ ۱۳۴۰‬شمسی یعنی وقتی که نهضت امام خمینی آغاز شد‬ ‫قرار بود ادامه داشته باشد‪.‬در زمان حکومت رضاخان و در سال ‪ ۱۳۱۲‬مصادف با ‪ ۱9۳۳‬که ‪ ۲۸‬سال دیگه از قرارداد دارسی باقی مانده بود‪ ،‬به‬ ‫بهانه استیفای حقوق ملت ایران و با این بهانه که این قرارداد حقوق ملت ایران را در بر ندارد‪ ،‬قرارداد را لغو کرده و یک قرارداد دیگر با شرایط‬ ‫‪18‬‬ ‫بسیار بدتری به کشور ما تحمیل نمودند که تا سال ‪ ۱۳۷۲‬شمسی یعنی ‪ ۱۵‬سال بعد از پیروزی انقالب اسالمی ادامه پیدا می کرد‪.‬به عبارت‬ ‫دیگر رضاخان حدود سی سال به عمر قرارداد دارسی اضافه کرد و از همان زمان یعنی سال ‪ ۱۳۱۲‬یک قرارداد ‪ ۶۰‬ساله مجددی امضا کرد که‬ ‫همه مورخین و تحلیلگران این قرارداد ‪ ۱۳۱۲‬را تمدید قرارداد دارسی می دانند‪.‬‬ ‫قرارداد سعدآباد‬ ‫هفدهم تیر ‪ ، ۱۳۱۶‬وزیران امورخارجه ایران‪ ،‬ترکیه‪ ،‬عراق و افغانستان در کاخ سعدآباد قراردادی را امضاء کردند که میان آنان نوعی اتحاد راهبردی‬ ‫به وجود میآورد‪.‬این قرارداد به پیمان سعدآباد مشهور شد‪.‬دولتهای امضاکننده این پیمان متعهد شدند از مداخله در امور داخلی یکدیگر‬ ‫خودداری کنند‪ ،‬مرزهای مشترک را محترم بشمارند‪ ،‬از هرگونه تجاوز نسبت به یکدیگر خودداری ورزند و از تشکیل جمعیتها و دستهبندیهایی‬ ‫که هدف آنها اخالل در صلح میان کشورهای هم جوار و هم پیمان باشد جلوگیری کنند‪.‬‬ ‫در ساعت ‪ ۵‬بعد از ظهر پنجشنبه ‪ ۱۷‬تیر ‪ ۱۳۱۶‬خورشیدی‪ ،‬این پیمان بین چهار دولت ایران‪ ،‬افغانستان‪ ،‬عراق و ترکیه درکاخ سعدآباد به امضاء‬ ‫رسید‪.‬وزرای خارجه چهار کشور ایران‪ ،‬ترکیه‪ ،‬عراق و افغانستان پیمان عدم تعرضی را در کاخ سعدآباد امضا کردندکه بسترهای آن از سالها‬ ‫قبل به واسطه فعالیتهای پشت پرده زمامداران لندن فراهم شده بود‪.‬این پیمان که به «پیمان سعدآباد» مشهور شد‪ ،‬وحدت نظر چهار کشور را‬ ‫در سیاست عمومی و حمایت متقابل در صورت بروز خطر نسبت به یکی از دولتهای عضو پیش بینی میکرد و دول چهارگانه را متعهد میکرد‬ ‫که ضمن محترم شمردن حدود مرزی مشترک‪ ،‬سیاست عدم مداخله مطلق در امور داخلی یکدیگر را دنبال کنند‪.‬متعاهدین همچنین توافق‬ ‫کردند که در کلیه اختالفات بینالمللی که به منافع آنها مربوط است با هم مشورت نمایند و عملیات تجاوزکارانه علیه یکدیگر نداشته باشند‪.‬‬ ‫گفتنی است که پ س از امضای پیمان سعدآباد‪ ،‬رضاشاه طی نطق خود به مناسبت افتتاح مجلس دوره یازدهم‪ ،‬ضمن بیسابقه خواندن این پیمان‬ ‫در مشرق زمین‪ ،‬آن را مدد بزرگی به بقای صلح در جهان دانست‪.‬‬ ‫پیمان سعد آباد از جهات مختلف مادی و سیاسی به ضرر ایران و به نفع سه کشور دیگر تمام شد؛ ترکیه قسمت وسیعی از ارتفاعات آرارات به را‬ ‫که دارای موقعیت سوق الجیشی بود و همچنین منطقه قره سو را بدست آورد‪.‬عراق حاکمیت بر کل اروند رود را بدست آورد و خط مرزی ایران‬ ‫و عراق نیز به زیان ایران تعیین شد چرا که رضاشاه منابع نفتی غرب ایران و اداره کامل اروند رود را به عراق واگذار کرد و پذیرفت که بابت عبور‬ ‫کشتیهای نفتکش از آبادان مبالغ هنگفتی به عراق بپردازد‪.‬دشت ناامید به مساحت ‪ ۳‬هزار کیلومتر مربع در شرق ایران که سرچشمه رود‬ ‫هیرمند نیز در آن واقع شده بود‪ ،‬به افغانستان واگذار شد که امروزه باعث بروز مشکل بی آبی در سیستان و بلوچستان شده است‪.‬‬ ‫سرانجام حکومت رضاشاه بعد از ‪ ۱۶‬سال پادشاهی یعنی در سال ‪ ۱۳۲۰‬و همزمان با شروع جنگ جهانی دوم به پایان رسید‪.‬متفقین در جنگ‬ ‫جهانی دوم و در رأس آنها بریتانیا‪ ،‬دنبال بهانهای بودند که خاک ایران را اشغال نموده و با همسایه شمالی ایران یعنی شوروی وارد جنگ شوند‪.‬‬ ‫از آنجایی که رضاشاه با مشاهده قدرت آلمانها در سالهای پیش از جنگ جهانی دوم تصور میکرد که آلمانها پیروز جنگ جهانی دوم خواهند‬ ‫بود به آلمان ها متمایل شده بود‪.‬‬ ‫انگلیسیها نیز بهانه الزم را به دست آوردند و بعد از اینکه اولتیماتومی به رضاشاه بابت خروج آلمانها داده و با توجه به اینکه رضا شاه هم دستور‬ ‫آنها را پذیرفت اما آنهاخاک ایران را اشغال نمودند‪.‬یعنی علی رغم اینکه دولت ایران در آن زمان اعالم بیطرفی کرده بود اما در شهریور ‪۱۳۲۰‬‬ ‫سفیران انگلستان و شوروی طی یادداشت هایی که به طور جداگانه تسلیم دولت ایران کردند اعالم کردند چون دولت ایران در مقابل درخواست‬ ‫آنها برای اخراج آلمانی ها اقدامی انجام نداده ارتش های شوروی و انگلستان وارد خاک ایران شده و مشغول پیشروی هستند ‪.‬‬ ‫اشغال ایران در حقیقت با هدف بی خطر ساختن خط تدارکاتی متفقین که از نظر آنها خیلی ضروری بود انجام گرفت و این جا بود که راه آهنی‬ ‫که در ایران احداث شده بود توانست کمک بسیاری به نیروهای متفقین بنماید‪.‬‬ ‫‪19‬‬ ‫متاسفانه ارتش ایران هم نتوانست در مقابل این اشغال مقاومتی داشته باشد‪.‬اصوالً ارتش ایران برای مقاومت در برابر بیگانگان آموزش ندیده بود‬ ‫و بیشتر برای سرکوب مخالفین داخلی و اقوام و قومیت ها ایجاد شده بود‪.‬لذا در کمتر از ‪ ۴۸‬ساعت این ارتش به کلی از هم فروپاشید و رضا شاه‬ ‫نیز توسط خود انگلیسیها که روزی او را به مسند قدرت نشانده بودند از سلطنت برکنار شده و به جزیره موریس در اقیانوس هند تبعید گردید‪.‬‬ ‫به نظر می رسد که الزم است مقایسه ای بین شهریور ‪ ۱۳۲۰‬با شهریور ‪ ۱۳۵9‬انجام دهیم‪.‬این دو شهریور هر کدام نقطه آغاز یک جنگ هستند‪.‬‬ ‫در شهریور ‪ ۱۳۲۰‬انگلستان و نیروهای متفقین به ایران حمله کردند و ارتش ایران هیچ مقاومتی از خودشان نشان ندادند‪.‬ولی در شهریور ‪۱۳۵9‬‬ ‫یعنی ‪ ۳9‬سال بعد‪ ،‬عراق به ایران حمله می کند‪.‬اگرچه به ظاهر یک کشور به نام عراق حمله کرده ولی در واقع کل دنیا با ایران مواجه بودند‪.‬‬ ‫کشورهای اروپایی مثل فرانسه یا آلمان علناً سالح شیمیایی و میکروبی در اختیار صدام میگذاشتند‪(.‬جمهوری اسالمی ایران در جنگ از ‪۱۷‬‬ ‫کشور اسیر می گیرد)‪.‬در شهریور اول‪ ،‬ایران در مدت ‪ ۴۸‬ساعت اشغال شد ولی در شهریور دوم که جنگ تحمیلی ‪ ۸‬ساله شروع شد علیرغم‬ ‫اینکه کل دنیا با کشور ما درگیر میشوند‪ ،‬نه تنها ایران شکست نمی خورد بلکه یک وجب از خاک ایران هم در اختیار دشمن قرار نمی گیرد‪.‬در‬ ‫‪ ۲۰۰‬ساله گذشته در همه جنگ ها یک قطعه از خاک ایران جدا شده ولی در دوران جمهوری اسالمی بعد از ‪ ۲۰۰‬سال‪ ،‬این اولین مرتبهای بوده‬ ‫که ایران به مدت هشت سال مقاومت می کند و تمامیت ارضی کشور حفظ می شد‪.‬‬ ‫‪20‬‬  ‫درس پنجم‬