اندیشه اسلامی 1 - PDF

‫اندیشه اسالمی ‪1‬‬ ‫دکتر علی قدردان قراملکی‬ ‫هیأت علمی دانشگاه تبریز‬ ‫‪@TABRIZ_MABANI1‬‬  ‫‪.1‬هستی شناختی‬ ‫‪.2‬روش شناختی‬ ‫فصل یکم‪.‬مبانی‬ ‫‪.1.1‬ضرورت و اهمیت خداشناسی‬ ‫‪.3‬انسان شناختی‬...

‫اندیشه اسالمی ‪1‬‬ ‫دکتر علی قدردان قراملکی‬ ‫هیأت علمی دانشگاه تبریز‬ ‫‪@TABRIZ_MABANI1‬‬  ‫‪.1‬هستی شناختی‬ ‫‪.2‬روش شناختی‬ ‫فصل یکم‪.‬مبانی‬ ‫‪.1.1‬ضرورت و اهمیت خداشناسی‬ ‫‪.3‬انسان شناختی‬ ‫سر فصل های درس‬ ‫‪.1.2‬انگیزه خداشناسی‬ ‫‪.1‬مقدمه‬ ‫‪.1.3‬کیفیت خداشناسی‬ ‫‪.2.1‬برهان فطرت‬ ‫فصل دوم‪.‬خدا شناسی‬ ‫‪.2.2‬برهان علیت‬ ‫فصل سوم‪.‬معاد شناسی‬ ‫‪.2.3‬برهان نظم‬ ‫‪.2‬براهین اثبات خدا‬ ‫‪.2.4‬برهان وجوب و امکان‬ ‫‪.2.5‬برهان دفع ضرر محتمل‬ ‫‪.2.6‬برهان اعجاز‬ ‫فصل دوم‪.‬خداشناسی‬ ‫‪.3‬صفات خدا‬ ‫‪.3.1‬لفظ شناسی صفات خدا‬ ‫‪.3.2‬معنا شناسی صفات خدا‬ ‫‪.3.3‬وجود شناسی صفات خدا‬  ‫مقدمه‬ ‫با براهین اثبات خدا‪ ،‬وجود ما وراء طبیعت ثابت شد‪.‬‬ ‫اما این وجود چیست و کیست مشخص نیست‪.‬‬ ‫در طول تاریخ گروه های بسیاری به خدا اعتقاد داشتند ولی در مصداق اشتباه کردند ‪ ‬چون صفات خدا را نمی شناختند‪.‬‬ ‫لذا باید صفات خدا را بشناسیم تا‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫تطبیق بر یکی از مخلوقات نشود‪.‬‬ ‫‪ ‬شایستگی او برای پرستش روشن شود‪.‬‬ ‫سایر عقاید مثل نبوت‪ ،‬معاد فرع بر صفات خداست‪.‬‬ ‫‪‬‬  ‫‪.3.1‬لفظ شناسی صفات خدا‬ ‫یکی از جهاتی که میتوان اوصاف الهی را مورد مطالعه قرار داد‪ ،‬الفاظی است که بر این اوصاف داللت دارند‪.‬الفاظ از جهات مختلفی قابل‬ ‫بررسی هستند‪.‬‬ ‫مسأله یکم‪.‬تعریف صفت و تفاوت آن با اسم‬ ‫«صفت» حالت و وصفی است که شیء و ذات به آن متصف میشود‪(.‬مانند مهربانی‪ ،‬خساست)‬ ‫‪‬‬ ‫صفت به بیان یک خصوصیت و ویژگی از موصوف خود (اعم از مدح و منقصت) میپردازد‪ ،‬بنابراین به نظر میرسد که صفت ناظر به ذات‬ ‫مسمی نیست‪ ،‬بلکه خصوصیت و ویژگی خاص آن را نشان میدهد‪.‬‬ ‫«اسم» به ذات مسمی بدون توجه به صفات و خصوصیات‪ ،‬اشاره دارد‪(.‬مانند مهدی‪ ،‬مهدیه)‬ ‫‪‬‬  ‫‪.3.1‬لفظ شناسی صفات خدا‬ ‫در خدا شناسی ‪ ‬اگر عناوین ناظر به ذات حق باشند (مانند لفظ جالله «اهلل» غنی‪ ،‬اول و آخر) به آنها «اسم» گفته میشود‪.‬‬ ‫‪ ‬اگر عناوین ناظر به صفت و ویژگی خاص الهی باشند (مانند رحمن‪ ،‬و علیم) بدانها «صفت» اطالق می شود‪.‬‬ ‫حاصل آنکه‪ ،‬تفاوت میان اوصاف و اسماء الهی اعتباری است‪.‬‬ ‫اسم الهی بر ذات خدا در حالی که به وصفی متصف است‪ ،‬اشاره دارد‪(.‬ولی نگاه ما به آن وصف نیست)‬ ‫صفت بر معنایی داللت میکند که در ذات وجود دارد‪(.‬ولی نگاه ما به ذات نیست)‬ ‫راه تشخیص اسم از صفت‪:‬‬ ‫‪ ‬خدا قادر است‪.‬‬ ‫اسم مسند (محمول‪ ،‬خبر) قرار می گیرد ولی صفت نمی تواند مسند باشد ‪‬‬ ‫خدا قدرت است‪.‬‬ ‫‪Χ‬‬  ‫‪.3.1‬لفظ شناسی صفات خدا‬ ‫وابسطه به افعال خداوند هستند و پیش از آنکه فعلی از خدا صادر‬ ‫شود‪ ،‬آن وصف به باری تعالی اطالق نمىشد و پس از صدور آن فعل‬ ‫صفات فعل‬ ‫مسأله دوم‪.‬انواع صفات الهی‬ ‫توصیف به آن وصف مىشود (مثل خلقت و رزاق)‬ ‫انتزاع از ذات یا فعل‬ ‫صفاتى هستند که عین ذات خداوند بوده و فعل آن حضرت در اتصاف‬ ‫خدا‬ ‫به صفت دخیل نیست‪.‬پیش از صدور هرگونه فعلی از باری تعالی این‬ ‫صفات ذات‬ ‫صفات برای ایشان ثابت بوده است‪(.‬مثل علم‪ ،‬قدرت‪ ،‬ازلیت)‬ ‫صفات ثبوتی‬ ‫صفاتى که براى خداوند ثابت هستند‪(.‬مثل علم‪ ،‬قدرت)‬ ‫(جمالی)‬ ‫وجود و عدم صفات‬ ‫در خدا‬ ‫صفات سلبی‬ ‫صفاتى که از خدا نفى مىشوند‪(.‬مثل جهل‪ ،‬عجز)‬ ‫(جاللی)‬  ‫‪.3.1‬لفظ شناسی صفات خدا‬ ‫صفاتی که بدون لحاظ دیگران قابل تصور هستند‪.‬‬ ‫صفات نفسی‬ ‫(مثل حیات)‬ ‫مسأله دوم‪.‬انواع صفات الهی‬ ‫چگونگی تصور‬ ‫صفات‬ ‫صفاتی که با لحاظ غیر‪ ،‬قابل درک است‪(.‬مثل علم که‬ ‫صفات اضافی‬ ‫بدون معلوم‪ ،‬قابل تصور نیست)‬ ‫صفاتى که فقط در نقل و متون دینی به آنها اشاره شده و‬ ‫صفات خبری‬ ‫منبع و استناد عقلی ندارند‪(.‬مثل «ید اهلل فوق أیدیهم»)‬ ‫(تشبیهی)‬ ‫چگونگی دست یابی‬ ‫به صفات‬ ‫صفاتى که عقل به تنهایی آنها را ادراک میکند‪(.‬مثل علم‬ ‫صفات غیر خبری‬ ‫و قدرت) البته اینها در متون دینی هم آمده اند‪.‬‬ ‫(تنزیهی)‬  ‫‪.3.1‬لفظ شناسی صفات خدا‬ ‫مسأله سوم‪.‬تناهی و عدم تناهی صفات خدا‬ ‫آیا صفات خدای سبحان محدود بر عناوین مشخصی است یا اینکه عقل می تواند صفات مختلفی را از خدا انتزاع کند؟‬ ‫دیدگاه اول‪ :‬تناهی صفات الهی‬ ‫برخی از متکلمان (به ویژه ظاهرگرایان) از نظریه تناهی صفات ذات الهی طرفداری کرده و باور دارند که خدای متعالی صرفا دارای‬ ‫‪‬‬ ‫اوصاف هفتگانه (علم‪ ،‬حیات‪ ،‬قدرت‪ ،‬سمع‪ ،‬بصر‪ ،‬اراده و کالم) است‪.‬‬ ‫دیدگاه دوم‪ :‬عدم تناهی صفات خدا‬ ‫در مقابل دیگر متکلمان بر این باورند که صفات الهی انحصار در موارد یاد شده ندارد و عقل میتواند صفات دیگری را تحصیل نماید‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫دیدگاه دوم بهتر است‪ ،‬زیرا ‪ ‬الف‪.‬وجود دیگر صفات نظیر حکمت و عدل در خدا‬ ‫ب‪.‬وجود خدا نامحدود است؛ پس صفاتش هم نامحدود هستند‪ ،‬وگرنه ذات خدا هم محدود می شود‪.‬‬ ‫پ‪.‬وجود خدا نامتناهی است‪.‬صفات خدا عین ذاتش هستند‪ ،‬پس صفات نیز نامتناهی هستند‪.‬‬  ‫‪.3.2‬معنا شناسی صفات خدا‬ ‫در مباحث معناشناسی صفات خدا‪ ،‬مسائلی مطرح میشوند که در ارتباط با معانی و مفاهیمی باشند که از صفات باری تعالی در ذهن انسان‬ ‫قرار میگیرند‪.‬این بحث ذیل چند عنوان مطرح میشود‪.‬‬ ‫مسأله یکم‪.‬چگونگی تفسیر صفات خدا‬ ‫آیا صفات خدا دارای معنا و مفهوم هستند یا خیر؟ آیا انسان میتواند این معانی و مفاهیم را بشناسد و کشف کند؟‬ ‫‪‬‬ ‫تشبیه‬ ‫‪ ‬تعطیل‬ ‫‪ ‬معرفت اجمالی (اثبات بدون تشبیه)‬  ‫‪.3.2‬معنا شناسی صفات خدا‬ ‫الف‪.‬تشبیه‬ ‫طبق این دیدگاه معرفت و شناخت صفات الهی نه تنها ممکن است‪ ،‬بلکه براى خدا صفاتى همانند ماهیات ممکنه قائل شدهاند‪.‬پیروان تشبیه بر‬ ‫این مطلب متوقف نمانده و خدا را همچون یك انسان پنداشته که دارای جسم‪ ،‬دست و پا‪ ،‬صورت و ‪...‬است‪.‬به سبب تشبیه است که آنان‬ ‫معتقدند خدای سبحان قابل رؤیت و مشاهده است؛ دارای محل و مکان است و حاالت مختلف بر او عارض مىشود‪.‬‬ ‫دلیل‪ :‬برخی از آیات قرآن کریم «ید اهلل فوق ایدیهم»‪« ،‬الرحمن علی العرش استوی»‪« ،‬وجوه یومئذ ناضرة الی ربها ناظرة»‬ ‫تحلیل و بررسی‬ ‫بسیاری از صفات انسان محدود اند؛ اثبات به همین شکل آن ها برای خداوند‪ ،‬موجب محدود شدن خدا می شود‪.‬مثل جسم داشتن‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬خدا خود را از هرگونه شبیه‪ ،‬مثل و مانند منزه و مبرا میشمارد‪« :‬لیس کمثله شیء»؛ «ال تدرکه االبصار»‬  ‫‪.3.2‬معنا شناسی صفات خدا‬ ‫ب‪.‬تعطیل‬ ‫طبق این دیدگاه‪ ،‬انسان از صفات خدا چیزی ادراک نکرده و نهایت فهم او‪ ،‬مفاهیم منفی است‪(.‬الهیات سلبی؛ تعطیل معرفت صفات الهی)‬ ‫به هنگامی که انسان گزاره خدا عالم است را تصور میکند‪ ،‬فقط متوجه میشود که آن حضرت جاهل نیست؛ لیکن هیچ برداشتی از علم خدا‬ ‫دلیل‬ ‫ندارد‪.‬‬ ‫عقل مفاهیم و صورت های ذهنی خود را از موجودات محدود و محسوس اطراف خود می گیرد‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬این موجودات معلول‪ ،‬ممکن الوجود و محدود اند‪.‬‬ ‫‪‬خدا علت‪ ،‬واجب الوجود و نامحدود است‪ .‬پس نمی توان مفاهیمی که از موجودات محدود اخذ شده را بر موجود نامحدود حمل کرد‪.‬‬  ‫‪.3.2‬معنا شناسی صفات خدا‬ ‫تحلیل و بررسی‬ ‫قرآن کریم مردم را دعوت به معرفت خدای سبحان میکند‪.‬این حاکی از امکان معرفت صفات الهی است‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬در قرآن آمده خدا عالم است‪ ،‬قدرت دارد‪ ،‬حیات دارد‪.‬از این جمالت معناهایی را می فهمیم و این روشن است‪.‬لذا تعطیل و اینکه هیچ‬ ‫نمی فهمیم خالف وجدان است‪.‬‬ ‫مفاهیم اخذ شده از موجودات محدود‪ ،‬به همان صورت بر خدا حمل نمی شود بلکه با حذف قیود آن و به صورت نامحدود بر خدا حمل‬ ‫‪‬‬ ‫می شود‪.‬‬ ‫اصل دغدغه این گروه (ابطال تشبیه) صحیح است‪ ،‬ولی راه مناسبی را برای آن انتخاب نکرده اند‪.‬می توان صفات خدا را فهمید بدون آن‬ ‫‪‬‬ ‫که خدا را به فردی تشبیه کنیم‪.‬‬  ‫‪.3.2‬معنا شناسی صفات خدا‬ ‫پ‪.‬معرفت اجمالی (اثبات بدون تشبیه)‬ ‫پس از ابطال دو دیدگاه تعطیل و تشبیه‪ ،‬باید به راهی میان این دو معتقد شد‪.‬یعنی معرفت اجمالی خدای سبحان ممکن و الزم است؛ لیکن‬ ‫معرفت تفصیلی (پی بردن به کنه ذات و صفات خدا) و احاطه به آنها غیر ممکن است‪.‬‬ ‫توضیح‪:‬‬ ‫خدا دعوت به خداشناسی کرده است‪.‬پس می توانیم خدا را بشناسیم و گرنه این دعوت لغو و بیهوده بود‪.‬همچنین خدا در قرآن صفات خود را‬ ‫برای ما بیان کرده است‪(.‬ما مخاطب قرآنیم) اگر ما صفات را نفهمیم نزول قرآن بی فایده خواهد بود‪.‬‬ ‫شناخت ما به صورت اجمالی و تفصیلی قابل فرض است ‪ ‬چون شناخت تفصیلی ممکن نیست‪ ،‬پس شناخت اجمالی محقق می شود‪.‬‬  ‫‪.3.2‬معنا شناسی صفات خدا‬ ‫مسأله دوم‪.‬راه های شناخت صفات خدا‬ ‫یکی از مسائل معناشناسی صفات خدا‪ ،‬راهها و روشهای معتبر شناخت اوصاف الهی است‪.‬اندیشوران دینی در انحصار یا شمول این روشها‬ ‫دارای اختالفاند‪.‬‬ ‫عقل ‪ ‬برهان علیت و امکان و وجوب کامل بودن خدا را ثابت می کند‪(.‬مستقالت عقلی)‬ ‫‪‬‬ ‫برهان نظم علم و قدرت خدا را ثابت می کند‪(.‬غیر مستقالت عقلی)‬ ‫فطرت (کشف و شهود) ‪ ‬انسان با نظر به فطرت خود موجودی ما وراء طبیعی و قادر و عالم را می یابد‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬آیات و روایات ‪ ‬صفات مختلفی مثل حکمت‪ ،‬بخشنده و ‪...‬را ثابت می کنند‪(.‬این راه پس از اثبات نبوت و حجیت قرآن معتبر است‪).‬‬  ‫‪.3.2‬معنا شناسی صفات خدا‬ ‫سه راه و مشرب پیش گفته درباره شناخت صفات خدا در حقیقت ناظر به سه مکتب متفاوت است‬ ‫فالسفه ‪ ‬روش عقلی‬ ‫عرفا ‪ ‬روش شهودی و فطرت‬ ‫متکلمان (اشاعره) ‪ ‬روش نقلی‬ ‫هر سه روش دارای مزایا و نقاط ضعفی هستند‪.‬‬ ‫بنابراین در مسأله نباید بر روش خاصی متوقف شد و با بهره‌مندى از مزایای هر روش و دوری از نقاط‬ ‫ضعف آنها می‌توان به معرفت اجمالی صفات خدا رسید‪.‬‬ ‫برای نیل به این هدف‪ ،‬از مجموعه روش ها استفاده می شود‪.‬‬  ‫‪.3.2‬معنا شناسی صفات خدا‬ ‫مسأله سوم‪.‬معنا شناسی صفات خبری‬ ‫صفات خبری ‪ ‬اوصافى که در متون دینی آمده و مستندى جز نقل ندارند‪.‬مانند داشتن دست‪ ،‬چهره و قرارگیری بر روی تخت‬ ‫ظاهر این واژگان بر جسمانی بودن خدا داللت دارند ‪ ‬زیرا اوصاف یاد شده از ویژگیهای اجسام هستند‪.‬‬ ‫لیکن با مراجعه به دیگر آیات نظیر «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ» و همچنین عقل روشن میشود که خدا جسم و جسمانی نیست‪.‬‬ ‫برای پی بردن به مقصود واقعی از صفات خبریه‪ ،‬باید بررسی کلی و همه جانبهای انجام داد و به ظاهر این آیات تمسک نکرد‪.‬‬ ‫پس از انجام این بررسى‪ ،‬روشن می شود که این الفاظ‪ ،‬کنایه‪ ،‬استعاره و مجاز هستند و معنای ظاهری آنها اراده نشده است‪.‬‬  ‫‪.3.3‬وجود شناسی صفات خدا‬ ‫در مباحث وجودشناسی اوصاف الهی بر حقیقت تکوینی و وجود صفات خدا تأکید میشود‪.‬‬ ‫مسأله یکم‪.‬نسبت صفات و ذات خدا‬ ‫متکلمان اشعری بر این باورند که صفات الهی غیر از ذات آن حضرت است‪.‬‬ ‫همانگونه که در ذهن انسان صفات متعدد و غیر ذات هستند‪ ،‬در وجود نیز متعدد هستند‪.‬‬ ‫دیدگاه ها‬ ‫منشأ این دیدگاه‪ ،‬تشبیه صفات الهی به اوصاف انسان است‪.‬از آنجا که اوصاف انسان‬ ‫مغایرت ذات و‬ ‫عینیت ذات و‬ ‫عین ذاتش نیست و در ابتدای تولد با اینکه ذاتش موجود است؛ ولی فاقد اوصافی نظیر‬ ‫صفات‬ ‫صفات‬ ‫علم و قدرت است؛ خدای سبحان نیز همانند انسان بوده و صفات آن حضرت با یکدیگر‬ ‫و همچنین با ذات آن حضرت مغایر است‪.‬‬  ‫‪.3.3‬وجود شناسی صفات خدا‬ ‫عدلیه معتقدند که‪ ،‬صفات الهی عین ذات باری تعالی هستند و زائد بر او نیستند‪.‬‬ ‫در خدای متعالی –برخالف انسان‪ -‬اضافه صفات بر ذات قابل تصوور نیست‪ ،‬ازاینرو تموام ذات‬ ‫حضرت حق علم‪ ،‬قدرت و‪...‬است و همه آنها در مقام تحقق و وجود یکی هستند‪.‬تعودد صوفات‬ ‫در مفهوم و نه در وجود است‪.‬‬ ‫دلیل‪ :‬در موجودات ممکن وجود صفات متعدد به سبب جهات مختلف آنان است‪.‬برای نمونهه‪ ،‬صهفت قهدرت در‬ ‫آدمی به دلیل ساختار و شکل بدن مادی (استخوانها‪ ،‬ماهیچهها‪ ،‬عصبها و‪ )...‬میباشهد و علهم صهفت نفهس و‬ ‫روح مجرد انسان است‪.‬به سبب تمایز و اختالف این دو جهت است که قدرت و علم در انسهان مختلهف و دارای‬ ‫دو وجود متفاوت هستند‪.‬‬ ‫از آنجا که واجب الوجود و ذات الهی موجودی بسیط و یکتا است‪ ،‬هیچ اختالف جهتی در آن حضرت راه ندارد‪.‬‬  ‫‪.3.3‬وجود شناسی صفات خدا‬ ‫مسأله دوم‪.‬حدوث یا قدیم انگاری صفات‬ ‫چون صفات خدا عین ذاتش هستند و چون ذات قدیم است ‪ ‬پس‬ ‫قدیم بودن صفات خدا‬ ‫صفات هم قدیم هستند‪.‬‬ ‫دیدگاه ها‬ ‫چون صفات خدا مغایر ذاتش است‪ ،‬باید بحث کرد که این صفات قدیم‬ ‫حدوث صفات خدا‬ ‫هستند یا حادث؟‬ ‫اشاعره‌که‌بر‌مغایرت‌ذات‌و‌صفات‌الهی‌باور‌دارند‪‌،‬صفات‌الهی‌را‌قدیم می‌دانند‪‌،‬ازاین‌رو‌‬ ‫آنان‌بر‌وجود چند موجود ازلی و قدیم باور‌دارند‪.‬‬ ‫به‌سبب‌اختصار‌از‌ذکر‌ادله‌و‌فروع‌این‌نظریه‌اجتناب‌می‌شود‪‌.‬‬ ‫تنها‌نکته‌آن‌که‪‌:‬این‌دیدگاه‌که‌ناظر‌بر‌تعدد قدما است‪‌،‬با توحید سازگار نیست‪.‬‬