اندیشه اسلامی 1 PDF

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫ﻣﺆﻟﻔﺎن‪ :‬آﻳﺖاﷲ ﺟﻌﻔﺮ ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ‬ ‫دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﻳﻲ‬ ‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺻﻼﺣﺎت و وﻳﺮاﺳﺘﺎري ﻋﻠﻤﻲ‬ ‫ﺣﺠﺔاﻻﺳﻼم دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻠﻲاﺣﻤﺪي‬ ‫‪1385‬‬  ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫در زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻌﻘﻞ و ﺧﺮدورزي و ﺳﭙﺲ اﻧﺘ...

‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫ﻣﺆﻟﻔﺎن‪ :‬آﻳﺖاﷲ ﺟﻌﻔﺮ ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ‬ ‫دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﻳﻲ‬ ‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺻﻼﺣﺎت و وﻳﺮاﺳﺘﺎري ﻋﻠﻤﻲ‬ ‫ﺣﺠﺔاﻻﺳﻼم دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻠﻲاﺣﻤﺪي‬ ‫‪1385‬‬  ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫در زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻌﻘﻞ و ﺧﺮدورزي و ﺳﭙﺲ اﻧﺘﺨﺎب اﻋﺘﻘﺎد درﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر اﻫﻤﻴﺖ دارد‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻫﺮ اﻋﺘﻘﺎد و ﺗﻔﻜﺮي‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً‪ ،‬در ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن اﺛﺮ ﻣﻲﮔـﺬارد و‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ رﻓﺘﺎر آدﻣﻲ‪ ،‬ﺟﻠﻮة ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻫﻤﺎن ﺑﺎورﻫﺎﺳﺖ‪.‬اﺻﻮﻻً ﺗﻔﺎوت اﺳﺎﺳﻲ ﺑـﻴﻦ‬ ‫اﻓﺮاد ﺻﺎﻟﺢ و ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر و ﻋـﺎدل و ‪...‬و اﻓـﺮاد ﻇـﺎﻟﻢ و ﺗﺒﻬﻜـﺎر‪ ،‬ﺑـﻪ اﻋﺘﻘـﺎد و ﺗﻔﻜـﺮ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪.‬از اﻳﻦرو اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑـﺴﻴﺎر ﺑـﻪ اﻧﺪﻳـﺸﻪورزي و اﻧﺘﺨـﺎب راه و‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﺻﺤﻴﺢ و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد و اﻟﺘﺰام ﺑﻪ آن‪ ،‬دﻋﻮت ﻣـﻲﻛﻨـﺪ؛ ﺑـﻪﮔﻮﻧـﻪاي ﻛـﻪ ﺑـﺪﺗﺮﻳﻦ‬ ‫ﺟﻨﺒﺪﮔﺎن ﻧﺰد ﺧﺪا ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺮ و ﻻلاﻧﺪ و اﺻﻼً ﺗﻌﻘﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻴﺰ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ درﺑﺎرة اﻣﻮري ﻛﻪ در زﻧﺪﮔﻲاش ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺳﺎز اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬ ‫از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺳﺎز در ﺳﻌﺎدت آدﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻔﻜﺮ در ﺑﺎب اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧـﺪا‬ ‫و ﻣﻌﺎد اﺳﺖ‪.‬آدﻣﻲ اﮔﺮ ﺑﻪدرﺳﺘﻲ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻴﻬﺎ و ﮔﻨﺠﻴﻨﻪﻫﺎي ﻓﻄﺮي ﺧـﻮد‬ ‫را ﻛﺸﻒ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت و ﻛﺎﻣﻴﺎﺑﻲ ﻧﺎﻳﻞ ﮔﺮدد‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اوﻟـﻴﻦ وﻇﻴﻔـﺔ اﻧـﺴﺎن‪،‬‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻧﻴﻚ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ :‬از ﭼﻪ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭼـﻪ ﻛـﺴﻲ او را آﻓﺮﻳـﺪه‬ ‫اﺳﺖ و ﭼﻪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻴﻬﺎﻳﻲ در ﻧﻬﺎد او ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ اﮔـﺮ ﺑـﻪدرﺳـﺘﻲ اﻧﺠـﺎم ﮔﻴـﺮد‪،‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪا و ﻣﻌﺎد ﻧﻴﺰ ﺑﻴﻨﺠﺎﻣﺪ‪.‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺧﺪا و ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﭼﻬﺮة زﻧﺪﮔﻲ اﻧـﺴﺎن‬ ‫را دﮔﺮﮔﻮن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬ﻓﺮدي را درﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻣﺨﻠﻮق و آﻓﺮﻳﺪة ﺧﺪاي ﺣﻜـﻴﻢ و‬ ‫ﻋﻠﻴﻢ و ﻗﺪﻳﺮ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ارﺗﺒﺎط ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﻧﻪاش ﺑﺎ او در ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ؛ ﺧﻠﻘﺖ ﺧﻮد‬ ‫را ﺑﻲﻫﺪف ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و زﻧﺪﮔﻲ دﻧﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮد را ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﺮاي ﺗﻌﺎﻟﻲ و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺧﻮد ﻣـﻲداﻧـﺪ‬ ‫ﻧﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﻲ زودﮔﺬر ﻣﺎدي؛ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮان را ﻧـﻪ ﻣـﺰاﺣﻢ آزادي ﺧـﻮد ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﻳﺎزده‬ ‫ﺗﻜﺎﻣﻞﺳﺎز روح آدﻣﻲ ﻣﻲداﻧﺪ؛ ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎدي ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ آن‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﻣﺰرﻋﺔ آﺧﺮت اﺳﺖ و ﺳﻌﻲ و ﻛﻮﺷﺶ و اﻋﻤﺎل او‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﺟﺎوداﻧﻪ را‬ ‫رﻗﻢ ﺧﻮاﻫﺪ زد‪ ،‬ﺧﺪا را ﺑﺮ ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل ﺧﻮد ﻧﺎﻇﺮ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻋﻤﻞ او از ﭼﺸﻢ‬ ‫ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﺎن اﻟﻬﻲ ﻣﺨﻔﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻫﻴﭻ ﻇﻠﻤﻲ را ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا روا ﻧﻤﻲدارد؛ ﺑﺮاي رﺷـﺪ و‬ ‫ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا دل ﻣﻲﺳﻮزاﻧﺪ و از ﭘﺎي ﻧﻤﻲﻧﺸﻴﻨﺪ‪.‬او ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؟‬ ‫ﺣﺎل ﻓﺮد دﻳﮕﺮي را درﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد را در ﺣﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺗﻨﺰل ﻣﻲدﻫﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻫﺪﻓﻲ ﺟﺰ ﺧﻮﺷـﮕﺬراﻧﻲ و ﻟـﺬتﻃﻠﺒـﻲ در اﻳـﻦ دﻧﻴـﺎ ﻧـﺪارد؛ ﺧـﻮد را ﻣﺨﻠـﻮق‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﻲﺟﺎن و ﺑﻲﺷﻌﻮر ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻫﺪﻓﻲ از ﺧﻠﻘﺖ او ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧـﺪ؛ زﻧـﺪﮔﻲ را‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ دﻧﻴﻮي ﻣﺤﺪود داﻧﺴﺘﻪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮﺻﺘﻲ اﺳﺖ ﺑـﺮاي ﺧﻮﺷـﮕﺬراﻧﻲ ﻫـﺮ ﭼـﻪ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ؛ اﺳﺘﻌﻤﺎر‪ ،‬اﺳﺘﺜﻤﺎر‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺗﻌﺪي ﺑﻪ دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﻫﻤﻪ در راﺳﺘﺎي ﻟـﺬتﻃﻠﺒـﻲ او ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫ﺗﻮﺟﻴﻪاﻧﺪ‪.‬او ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؟‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن‪ ،‬اﻫﻤﻴـﺖ و ﻧﻘـﺶ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ‪ ،‬ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳـﻲ و ﻣﻌﺎدﺷﻨﺎﺳـﻲ ﺟﻠـﻮهﮔـﺮ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬و اﻫﻤﻴﺖ درس اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ در داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ ﺗﻮﺟﻴﻪﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب درﺣﺪ ﺧﻮد ﻛﻮﺷﺸﻲ ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺑﺮاي ﺧﺮدورزي و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺻﺤﻴﺢ در ﺑﺎب‬ ‫اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺎﺳﻲ اﺳﺖ؛ اﻣﻴﺪ اﺳﺖ ﻛـﻪ در اﻧﺠـﺎم رﺳـﺎﻟﺖ ﺧـﻮد‪ ،‬ﻛﺎﻣﻴـﺎب ﺷـﻮد‪.‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﻮﻓﻴﻖ‪ ،‬ﺳﭙﺎس ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪.‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل از آﻧﺠﺎ ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ ﻛـﺎر ﺑـﺸﺮي‪،‬‬ ‫ﻋﺎري از ﻧﻘﺺ و ﻛﺎﺳﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻘﺪﻫﺎي اﺳﺎﺗﻴﺪ و اﻧﺪﻳﺸﻮران را ﺑﻪ دﻳﺪة ﻣﻨﺖ ﻣﻲﻧﻬﻴﻢ‪.‬‬ ‫در ﭘﺎﻳﺎن‪ ،‬از زﺣﻤﺎت ﺑﻲوﻗﻔﻪ ﺗﻤﺎم دﺳﺖاﻧﺪرﻛﺎران ﻣﺮﻛـﺰ ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪرﻳـﺰي و ﺗـﺪوﻳﻦ‬ ‫ﻣﺘﻮن درﺳﻲ ﻧﻬﺎد ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻣﻘﺎم ﻣﻌﻈﻢ رﻫﺒﺮي در داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ و ﻫﻤﻜﺎران داﻧﺸﮕﺎه ﭘﻴﺎمﻧﻮر‬ ‫ﻛﻪ در ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻧﻘﺶآﻓﺮﻳﻦ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﺆﻟﻔﺎن‬ ‫دوازده‬  ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬ ‫ﻳﺎزده‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﻳﻜﻢ‪.‬اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬ ‫‪3‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪.‬اﻧﺴﺎن‬ ‫‪3‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‬ ‫‪4‬‬ ‫‪.1‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻛﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﻲ‬ ‫‪5‬‬ ‫‪.2‬ﭘﻴﺶ درآﻣﺪ ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ‬ ‫‪5‬‬ ‫‪.3‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ‬ ‫‪6‬‬ ‫‪.4‬ﺣﻼّل ﻣﺸﻜﻼت اﻧﺴﺎن‬ ‫‪7‬‬ ‫ب( ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن‬ ‫‪10‬‬ ‫‪.1‬ﺑﻌﺪ ادراﻛﻲ اﻧﺴﺎن‬ ‫‪10‬‬ ‫ادراك ﻧﻈﺮي‬ ‫‪11‬‬ ‫ﻗﻮاي ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﻲ‬ ‫‪11‬‬ ‫ادراك ﻋﻤﻠﻲ‬ ‫‪12‬‬ ‫‪.2‬ﺑ‪‬ﻌﺪ ﮔﺮاﻳﺸﻲ اﻧﺴﺎن‬ ‫‪12‬‬ ‫‪.1‬ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي ﺣﻴﻮاﻧﻲ‬ ‫‪12‬‬ ‫‪.2‬ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ‬ ‫‪14‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪.‬اﻳﻤﺎن‬ ‫‪14‬‬ ‫اﻟﻒ( ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻤﺎن‬ ‫‪15‬‬ ‫‪.1‬اﻳﻤﺎن و ﻣﻌﺮﻓﺖ‬ ‫‪16‬‬ ‫‪.2‬اﻳﻤﺎن و ﻋﻘﻞ‬ ‫‪18‬‬ ‫‪.3‬اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ‬ ‫‪20‬‬ ‫‪.4‬اﻳﻤﺎن و اﺧﺘﻴﺎر‬ ‫ﭘﻨﺞ‬ ‫‪21‬‬ ‫ب( ﻣﺘﻌﻠﻘﺎت اﻳﻤﺎن‬ ‫‪23‬‬ ‫ج( درﺟﺎت اﻳﻤﺎن‬ ‫‪25‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪.‬ﻣﺒﺪأ‬ ‫‪27‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪.‬اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا‬ ‫‪28‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت‬ ‫‪29‬‬ ‫‪.1‬ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻄﺮت‬ ‫‪30‬‬ ‫‪.2‬ﻓﻄﺮت ﺧﺪاﺟﻮﻳﻲ‬ ‫‪31‬‬ ‫ب( ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻠّﻲ‬ ‫‪31‬‬ ‫‪.1‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل‬ ‫‪32‬‬ ‫‪.2‬اﺛﺒﺎت ﻣﻌﻠﻮﻟﻴﺖ ﻋﺎﻟﻢ‬ ‫‪33‬‬ ‫‪.3‬اﻣﺘﻨﺎع دور و ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻋﻠﻞ‬ ‫‪34‬‬ ‫ج( ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‬ ‫‪36‬‬ ‫‪.1‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‬ ‫‪37‬‬ ‫‪.2‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻈﻢ‬ ‫‪37‬‬ ‫‪.3‬ﺗﻘﺮﻳﺮ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‬ ‫‪37‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﻫﺪﻓﻤﻨﺪي‬ ‫‪38‬‬ ‫ﺑﺮﻫﺎن ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ‬ ‫‪40‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪.‬ﺻﻔﺎت ﺧﺪا‬ ‫‪40‬‬ ‫اﻟﻒ( راﻫﻬﺎي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺻﻔﺎت ﺧﺪا‬ ‫‪40‬‬ ‫‪.1‬راه ﻋﻘﻠﻲ‬ ‫‪42‬‬ ‫‪.2‬ﺳﻴﺮ در آﻓﺎق و اﻧﻔﺲ‬ ‫‪42‬‬ ‫‪.3‬ﻗﺮآن و رواﻳﺎت‬ ‫‪43‬‬ ‫‪.4‬ﻛﺸﻒ و ﺷﻬﻮد‬ ‫‪43‬‬ ‫ب( اﻧﻮاع ﺻﻔﺎت ﺧﺪا‬ ‫‪43‬‬ ‫‪.1‬ﺻﻔﺎت ﺛﺒﻮﺗﻲ و ﺳﻠﺒﻲ‬ ‫‪44‬‬ ‫‪.2‬ﺻﻔﺎت ذاﺗﻲ و ﻓﻌﻠﻲ‬ ‫‪45‬‬ ‫‪.3‬ﺻﻔﺎت ﻧﻔﺴﻲ و اﺿﺎﻓﻲ‬ ‫‪45‬‬ ‫ج( ﺑﺮﺷﻤﺎري ﺻﻔﺎت ذاﺗﻲ ﺛﺒﻮﺗﻲ‬ ‫‪45‬‬ ‫‪.1‬ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻲ‬ ‫‪47‬‬ ‫‪.2‬ﻗﺪرت اﻟﻬﻲ‬ ‫‪48‬‬ ‫‪.3‬ﺣﻴﺎت اﻟﻬﻲ‬ ‫‪48‬‬ ‫‪.4‬ارادة اﻟﻬﻲ‬ ‫‪49‬‬ ‫‪.5‬ﺣﻜﻤﺖ‬ ‫‪51‬‬ ‫د( ﻋﺪل‬ ‫‪52‬‬ ‫‪.1‬ﻋﺪل ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ‬ ‫ﺷﺶ‬ ‫‪52‬‬ ‫‪.2‬ﻋﺪل ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ‬ ‫‪53‬‬ ‫‪.3‬ﻋﺪل ﺟﺰاﻳﻲ‬ ‫‪55‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪.‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺷﺮ‬ ‫‪55‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺮ‬ ‫‪56‬‬ ‫ب( راهﺣﻠﻬﺎي ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺷﺮ‬ ‫‪56‬‬ ‫‪.1‬ﻻزﻣﺔ ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي‬ ‫‪58‬‬ ‫‪.2‬ﻧﺎﺷﻲ از آزادي اﻧﺴﺎن‬ ‫‪60‬‬ ‫‪.3‬ﻧﺎﺷﻲ از ﺟﺰﺋﻲﻧﮕﺮي‬ ‫‪61‬‬ ‫ج( ﻓﻮاﻳﺪ ﺷﺮور در ﺟﻬﺎن‬ ‫‪61‬‬ ‫‪.1‬ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺷﺪن اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ‬ ‫‪62‬‬ ‫‪.2‬ﺑﻴﺪاري از ﻏﻔﻠﺖ‬ ‫‪63‬‬ ‫‪.3‬آزﻣﻮن اﻟﻬﻲ‬ ‫‪64‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪.‬ﺗﻮﺣﻴﺪ و ﻋﺒﺎدت‬ ‫‪64‬‬ ‫اﻟﻒ( ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﻮﺣﻴﺪ‬ ‫‪64‬‬ ‫‪.1‬ﺗﻮﺣﻴﺪ ذاﺗﻲ‬ ‫‪66‬‬ ‫‪.2‬ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺻﻔﺎﺗﻲ‬ ‫‪67‬‬ ‫‪.3‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺧﺎﻟﻘﻴﺖ‬ ‫‪68‬‬ ‫‪.4‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در رﺑﻮﺑﻴﺖ‬ ‫‪70‬‬ ‫‪.5‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺗﺸﺮﻳﻊ‬ ‫‪71‬‬ ‫‪.6‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در اﻃﺎﻋﺖ‬ ‫‪72‬‬ ‫‪.7‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ‬ ‫‪73‬‬ ‫‪.8‬ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﻋﺒﺎدت‬ ‫‪73‬‬ ‫ب( اﺳﺮار ﻧﻤﺎز‬ ‫‪75‬‬ ‫‪.1‬ﻳﺎد ﺧﺪا‬ ‫‪76‬‬ ‫‪.2‬وﺣﺪت‬ ‫‪76‬‬ ‫‪.3‬رﻓﻊ ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ‬ ‫‪77‬‬ ‫‪.4‬ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﮔﻨﺎه‬ ‫‪78‬‬ ‫‪.5‬اﻃﺎﻋﺖﭘﺬﻳﺮي‬ ‫‪78‬‬ ‫‪.6‬ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﺗﻦ‬ ‫‪78‬‬ ‫‪.7‬اﺧﻼص‬ ‫‪79‬‬ ‫‪.8‬ﺷﺎداﺑﻲ و ﻧﺸﺎط‬ ‫‪79‬‬ ‫‪.9‬وﻗﺖﺷﻨﺎﺳﻲ‬ ‫‪79‬‬ ‫ج( دﻟﻴﻞ ﻋﺒﺎدت اﻧﺴﺎن‬ ‫ﻫﻔﺖ‬ ‫‪81‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪.‬ﻣﻌﺎد‬ ‫‪83‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪.‬ﻛﻠﻴﺎت‬ ‫‪83‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺗﻌﺮﻳﻒ و اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻌﺎد‬ ‫‪83‬‬ ‫‪.1‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‬ ‫‪83‬‬ ‫‪.2‬اﻫﻤﻴﺖ‬ ‫‪84‬‬ ‫‪.3‬ﻧﻈﺮ ﻗﺮآن‬ ‫‪86‬‬ ‫ب( ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ‬ ‫‪86‬‬ ‫‪.1‬اﺣﻴﺎي ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن‬ ‫‪87‬‬ ‫‪.2‬زﻧﺪه ﺷﺪن ‪‬ﻋﺰَﻳﺮ‬ ‫‪87‬‬ ‫‪.3‬اﺻﺤﺎب ﻛﻬﻒ‬ ‫‪88‬‬ ‫‪.4‬زﻧﺪه ﺷﺪن ﻣﺮدﮔﺎن‬ ‫‪89‬‬ ‫‪.5‬روﻳﺶ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬ ‫‪90‬‬ ‫ج( ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﻌﺎد‬ ‫‪90‬‬ ‫‪.1‬ﺑﺮﻫﺎن ﻓﻄﺮت‬ ‫‪91‬‬ ‫‪.2‬ﺑﺮﻫﺎن ﻋﺪاﻟﺖ‬ ‫‪93‬‬ ‫‪.3‬ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻌﻘﻮﻟﻴﺖ‬ ‫‪93‬‬ ‫د( اﻧﻮاع ﻣﻌﺎد‬ ‫‪94‬‬ ‫‪.1‬ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ و روﺣﺎﻧﻲ‬ ‫‪94‬‬ ‫‪.2‬اﻧﻮاع ﻣﻌﺎد در ﻗﺮآن‬ ‫‪97‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪.‬ﻣﺮگ‬ ‫‪97‬‬ ‫اﻟﻒ( ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﺮگ‬ ‫‪97‬‬ ‫‪.1‬ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻐﻮي ﻣﺮگ‬ ‫‪98‬‬ ‫‪.2‬آﻳﺎ ﻣﺮگ اﻣﺮ ﻋﺪﻣﻲ اﺳﺖ؟‬ ‫‪98‬‬ ‫‪.3‬ﻣﺮگ؛ ﺳﻨﺖ ﺣﺘﻤﻲ و ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ‬ ‫‪98‬‬ ‫‪.4‬وﺣﺸﺖ از ﻣﺮگ‬ ‫‪100‬‬ ‫ب( اﻧﻮاع ﻣﺮگ‬ ‫‪100‬‬ ‫‪.1‬ﻣﺮﮔﻬﺎي دﺷﻮار و آﺳﺎن‬ ‫‪101‬‬ ‫‪.2‬ﻣﺮگ ﺗﻦ و ﻗﻠﺐ‬ ‫‪101‬‬ ‫‪.3‬ﻣﺮگ ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪102‬‬ ‫‪.4‬ﻣﺮگ اﻓﺘﺨﺎرآﻣﻴﺰ‬ ‫‪102‬‬ ‫ج( ﺗﻮﺑﻪ و وﺻﻴﺖ در ﺣﺎل ﻣﺮگ‬ ‫‪102‬‬ ‫‪.1‬ﺗﻮﺑﺔ ﻣﺤﺘﻀﺮ‬ ‫‪103‬‬ ‫‪.2‬وﺻﻴﺖ در ﺣﺎل ﻣﺮگ‬ ‫‪105‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪.‬ﺑﻌﺪاز ﻣﺮگ‬ ‫‪105‬‬ ‫اﻟﻒ( ﻗﺒﺮ و ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮزخ‬ ‫‪106‬‬ ‫ب( ﺗﺼﻮﻳﺮ رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ‬ ‫ﻫﺸﺖ‬ ‫‪106‬‬ ‫‪.1‬وﺿﻊ زﻣﻴﻦ و درﻳﺎﻫﺎ و ﻛﻮﻫﻬﺎ‬ ‫‪107‬‬ ‫‪.2‬وﺿﻊ آﺳﻤﺎن و ﺳﺘﺎرﮔﺎن‬ ‫‪107‬‬ ‫‪.3‬ﻧﻔﺦ ﺻﻮر‬ ‫‪108‬‬ ‫ج( اوﺻﺎف ﻗﻴﺎﻣﺖ‬ ‫‪109‬‬ ‫د( ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ اُﺧﺮوي‬ ‫‪110‬‬ ‫‪.1‬ﺣﺴﺎﺑﺮس‬ ‫‪111‬‬ ‫‪.2‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺣﺴﺎب‬ ‫‪112‬‬ ‫‪.3‬اﺗﻤﺎم ﺣﺠﺖ‬ ‫‪113‬‬ ‫ﻫـ( ﻣﻴﺰان‬ ‫‪113‬‬ ‫‪.1‬ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻴﺰان‬ ‫‪114‬‬ ‫‪.2‬ﻣﻴﺰان اﻫﻞ اﻳﻤﺎن‬ ‫‪114‬‬ ‫و( ﮔﻮاﻫﺎن روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ‬ ‫‪118‬‬ ‫ز( ﺗﺠﺴﻢ اﻋﻤﺎل‬ ‫‪121‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪.‬ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ‬ ‫‪121‬‬ ‫اﻟﻒ( آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ‬ ‫‪123‬‬ ‫ب( راه رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‬ ‫‪123‬‬ ‫‪.1‬اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‬ ‫‪123‬‬ ‫‪.2‬ﭘﻴﺮوي از ﺧﺪا و رﺳﻮل‬ ‫‪124‬‬ ‫‪.3‬راﺳﺘﮕﻮﻳﻲ‬ ‫‪124‬‬ ‫‪.4‬ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري‬ ‫‪124‬‬ ‫‪.5‬ﺻﺒﺮ‬ ‫‪125‬‬ ‫‪.6‬ﻣﻮاﻇﺒﺖ از ﻧﻤﺎز‬ ‫‪125‬‬ ‫‪.7‬اﻧﻔﺎق در راه ﺧﺪا‬ ‫‪126‬‬ ‫‪.8‬ﺷﻬﺎدت در راه ﺧﺪا‬ ‫‪127‬‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‬ ‫ﻧﻪ‬ ‫ﺑﺨﺶ ﻳﻜﻢ‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬  ‫ﻓﺼﻞ او‪‬ل‬ ‫اﻧﺴﺎن‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‬ ‫از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ اﻧﺴﺎن و ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﻮد اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬آدﻣﻲ ﻗﺒﻞ از آﻧﻜﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬـﺎن ﭘﻴﺮاﻣـﻮن ﺧـﻮد و ﻧﻴـﻚ و ﺑـﺪ آن ﺑﭙـﺮدازد‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﺧـﻮد را ﺑـﺸﻨﺎﺳﺪ و‬ ‫ﮔﻨﺠﻴﻨﻪﻫﺎي ﻓﻄﺮت و ﻧﻬﺎد ﺧﻮد را ﻛﺸﻒ ﻧﻤﺎﻳﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻛﻤﺎل ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و اﻣﻴﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ‬ ‫و ﺷﻬﻮاﻧﻲ ﺧﻮد را ﺗﻌﺪﻳﻞ ﻛﻨﺪ‪.‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﺳـﻌﺎدت ﻧﺎﻳـﻞ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻏﻔﻠﺖ ﺑـﻮرزد و اﺳـﺘﻌﺪادﻫﺎي ﺧـﻮد را ﻧﻴﺎﺑـﺪ و ﺷـﻜﻮﻓﺎ ﻧـﺴﺎزد و ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻣﺎدي و اﻣﻴﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ و ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺧﻮد را ﺑﺮآورد‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﺴﺮان ﻣـﻲﮔـﺮدد و از‬ ‫ﻣﺮﺗﺒﺔ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﺑﻪ ﺣﻴﻮاﻧﻴﺖ ﺗﻨﺰل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫دﻋﻮت ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن از ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻤﺎن اﺧﻼق‪ ،‬ﻋﺎرﻓﺎن‬ ‫و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺧﻮد ﻧﻴﺰ اﻫﻤﻴﺖ آن را اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬آدﻣﻲ از ﺟﻬـﺎت‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻋﻠﻮم ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ‪.‬روانﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌـﻪﺷﻨﺎﺳـﻲ‪ ،‬ﺗـﺎرﻳﺦ‪،‬‬ ‫اﺧﻼق‪ ،‬ﭘﺰﺷﻜﻲ‪ ،‬اﻧﺪامﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺑﻴﻮﺷﻴﻤﻲ و ‪...‬ﻫﺮ ﻛﺪام‪ ،‬از ﻧﻈﺮﮔﺎه ﺧﺎﺻﻲ‬ ‫اﻧﺴﺎن را ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن در اﻳﻦ ﻣﺒﺤﺚ‪ ،‬آن اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ او داراي اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ و ﻧﻴﺮوﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﺧﻮد و ﺟﻬﺎن و ﺗﻜﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‪.‬اﮔـﺮ‬ ‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻞ و ﺗﻔﻜﺮ‪ ،‬اﻣﻜﺎﻧﺎت و اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي رﺷﺪ و ﺗﻜﺎﻣﻞ در او آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﻫﺎي وﺟﻮدي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛﻤﺎل ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺮآن و رواﻳﺎت اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬  ‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ـ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻨﮕﺮد ﻛﻪ از ﭼﻪ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ؛‬ ‫‪2‬‬ ‫ـ آﻳﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻳﺎد ﻧﻤﻲآورد ﻛﻪ ﻣﺎ او را آﻓﺮﻳﺪﻳﻢ و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﭼﻴﺰي ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ؛‬ ‫‪3‬‬ ‫ـ اي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن آوردهاﻳﺪ! ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازﻳﺪ ‪....‬‬ ‫اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﺑـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﺳـﻌﺎدت و ﻛﺎﻣﻴـﺎﺑﻲ رﺳـﻴﺪه‬ ‫‪4‬‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮ در ﻣﻌﺒﺪ دﻟﻔﻲ‪ ،‬در ﻳﻜﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ‬ ‫رﻣﻮز ﺧﻠﻘﺖ و ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻴﻬﺎي وﺟﻮد اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ »ﺧﻮد را ﺑـﺸﻨﺎس!« در ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬از ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺳﺎﺳﻲ ﺳﻘﺮاط ﺣﻜﻴﻢ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ 5.‬اﻳﻤﺎﻧﻮﻳـﻞ ﻛﺎﻧـﺖ‪ ،‬از‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺑﺰرگ ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ ارزﻳـﺎﺑﻲ و ﺷـﻨﺎﺧﺖ دﻗﻴـﻖ ﺗﻮاﻧـﺎﻳﻲ ﺧـﻮد‬ ‫‪6‬‬ ‫ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در اﻫﻤﻴﺖ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺟﺎي ﻫﻴﭻ ﺷﻚ و ﺷﺒﻬﻪاي ﻧﻴـﺴﺖ؛ اﻣـﺎ ﺑـﺮاي روﺷـﻨﻲ‬ ‫ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ رﺟﺤﺎن و ﺿﺮورت ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ذﻳﻞ اﺷﺎره ﻛﺮد‪:‬‬ ‫‪.1‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻛﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﻲ‬ ‫اﮔﺮ آدﻣﻲ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﻫـﺎي وﺟـﻮدي ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﻬﺮه ﺑﺒﺮد و آﻧﻬﺎ را ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺳﺎزد؛ زﻳﺮا ﻧﻘﻄﺔ آﻏﺎز ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﻫﺎي وﺟﻮدي اﺳـﺖ‪.‬او‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﺧﻮد ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ :‬آﻳﺎ ﺣﺪ وﺟﻮدي اﻧﺴﺎن در ﺣﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت اﺳـﺖ ﻳـﺎ ﻗـﺪرت‬ ‫ﺗﻌﺎﻟﻲ و رﺷﺪ و ﭘﺮواز ﻛﺮدن دارد؟ اﮔﺮ ﻗﺪرت ﺗﻌﺎﻟﻲ و ﭘﺮواز ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻠﻜﻮت را دارد ﺗـﺎ‬ ‫‪.1‬ﻃﺎرق )‪.5 :(86‬‬ ‫‪.2‬ﻣﺮﻳﻢ )‪.67 :(19‬‬ ‫‪.3‬ﻣﺎﺋﺪه )‪.105 :(5‬‬ ‫‪.4‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.173‬‬ ‫‪5. W. L. Reese, Dictionary of Philosophy and Religion, "Thales", "Socrates".‬‬ ‫‪.6‬ﻓﺮدرﻳﻚ ﻛﺎﭘﻠﺴﺘﻮن‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ )از وﻟﻒ ﺗﺎ ﻛﺎﻧﺖ(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ اﺳـﻤﺎﻋﻴﻞ ﺳـﻌﺎدت و ﻣﻨـﻮﭼﻬﺮ ﺑﺰرﮔﻤﻬـﺮ‪ ،‬ج ‪،6‬‬ ‫ص ‪.231‬‬  ‫‪5‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬ ‫ﭼﻪ ﺣﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺮواز ﻛﻨﺪ؟ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن از ﻗﺪرت ﺗﻌﺎﻟﻲ و ﭘﺮواز ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻜﻨـﺪ و از‬ ‫ﺳﺮﻣﺎﻳﺔ وﺟﻮدي ﺧﻮد ﺑﻬﺮه ﻧﺒﺮد‪ ،‬آﻳﺎ ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﻣﺬﻣﺖ ﻧﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ اﻧـﺴﺎن ﻏﻴـﺮ از اﻳـﻦ ﺑـﺪن‬ ‫ﻣﺎدي‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ دﻳﮕﺮي ﺑﻪﻧﺎم روح دارد؟ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن داراي روح اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻫﺎي آن ﭼﻴﺴﺖ‬ ‫و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮآورده ﺷﻮد و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺸﻬﺎ ﻣﻘﺪﻣـﺔ‬ ‫ﺗﻜﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪.2‬ﭘﻴﺶدرآﻣﺪ ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬﺎن ﭘﺲ از ﺗﻌﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﺧﺎرج از ﺧﻮد اﺳﺖ‪.‬اﻧـﺴﺎن ﺑﻌـﺪ از ﺗﻌﺎﻣـﻞ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺷﻨﻮم و ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻢ‪.‬ﺳﺆال اﺳﺎﺳﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟـﻮدي‬ ‫ﻛﻪ از آن ﺑﻪ »ﻣﻦ« ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻪ اﻧﺪازه در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳﻬﻢ دارد؟ آﻳﺎ ﻫﻤـﺔ ﺳـﻬﻢ ﺑـﺮاي‬ ‫اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺳﻬﻢ اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن ﺧﺎرج اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﺳـﻬﻴﻢ ﻫـﺴﺘﻨﺪ؟ ﻻزﻣـﺔ‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪.‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ اﺑﺘﺪا ﻗﻮا و اﺑﺰار ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﻮد و ﮔﺴﺘﺮه‬ ‫و ﻣﺮزﻫــﺎي آﻧﻬــﺎ را ﺑــﺸﻨﺎﺳﺪ ﺗــﺎ ﺑﻌــﺪ ﺑــﻪ ﺷــﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬــﺎن دﺳــﺖ ﻳﺎﺑــﺪ‪.‬اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨــﺎن‬ ‫ﻋﻠﻲ
در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺴﻪ‪‬‬ ‫ﻛﻴﻒ‪ ‬ﻳ ‪‬ﻌﺮِف‪َ ‬ﻏﻴﺮَه‪ ‬ﻣﻦْ ‪‬ﻳ ‪‬ﺠ ‪‬ﻬﻞُ َﻧ ْﻔ ‪‬‬ ‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻏﻴﺮ ﺧﻮد را ﺗﻮاﻧﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ؟!‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺴﻪ‪ ‬ﻛﺎنَ ِﺑ ِﻐﻴﺮِهِ اَ ‪‬ﺟ ‪‬ﻬﻞ‪.‬‬ ‫ﺴﻪ‪ ‬ﻛﺎنَ ِﻟ َﻐﻴﺮِهِ اَ ‪‬ﻋﺮَف‪ ‬و‪ ‬ﻣﻦْ ‪‬ﺟ ِﻬﻞَ َﻧ ْﻔ ‪‬‬ ‫ﻣ‪‬ﻦ ‪‬ﻋﺮَف‪َ ‬ﻧ ْﻔ ‪‬‬ ‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮي را ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺧـﻮد‬ ‫ﺟﺎﻫﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﺟﺎﻫﻞﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪.3‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ‬ ‫اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪.1‬ﻋﺒﺪاﻟﻮاﺣﺪ اﻵﻣﺪي‪ ،‬ﻏﺮراﻟﺤﻜﻢ و درراﻟﻜﻠﻢ‪ ،‬ﺷﺮح ﺟﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﻧﺴﺎري‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ اﻟﻤﺤـﺪث‬ ‫اﻷرﻣﻮي‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.6998‬‬ ‫‪.2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪. 8758‬‬  ‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺴﻪ‪ ‬ﻋﺮَف‪ ‬ر‪ ‬ﺑﻪ‪‬‬ ‫‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﻋﺮَف‪َ ‬ﻧ ْﻔ ‪‬‬ ‫ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ را‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از ﺟﻬﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻣﻮرد ﺗﺄﻣﻞ ﻗﺮار‬ ‫داد‪:‬‬ ‫ـ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻓﻄﺮت آدﻣﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﺪا ﻋﺠﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬دﻋﻮت ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ در‬ ‫واﻗﻊ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎ! ﺗﻮ ﻗﻠﺒﻬﺎ را ﺑﺎ ﻣﺤﺒﺖ ﺧﻮد و ﻋﻘﻠﻬﺎ راﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﻮد ﺳﺮﺷﺘﻪاي‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻣﺤﺒﺖ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ـ وﺟﻮد اﻧـﺴﺎن‪ ،‬وﺟـﻮدي واﺑـﺴﺘﻪ و ﻣﻤﻜـﻦ اﻟﻮﺟـﻮد اﺳـﺖ و ﭼﻨـﻴﻦ ﻣﻮﺟـﻮدي‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬آﻓﺮﻳﻨﻨﺪة ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آدﻣـﻲ ﺑـﻪ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻣـﻲﭘـﺮدازد‪،‬‬ ‫واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺪا اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪3‬‬ ‫اي ﻣﺮدم! ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻳﺪ و ﺧﺪا اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻲﻧﻴﺎز و ﺳﺘﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ـ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺳﺎﺧﺘﺎر ﭘﻴﭽﻴﺪة ﺧﻮد را ﻣﻮرد ﺗﺄﻣﻞ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﻇﻤﻲ ﺣﻜﻴﻢ و ﻋﻠﻴﻢ‬ ‫ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎري را ﭘﺪﻳﺪ آورده اﺳﺖ‪ ،‬آﮔﺎه ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫و در زﻣـﻴﻦ آﻳـﺎﺗﻲ ﺑـﺮاي ﺟﻮﻳﻨــﺪﮔﺎن ﻳﻘـﻴﻦ اﺳـﺖ و در وﺟــﻮد ﺧـﻮد ﺷـﻤﺎ؛ آﻳــﺎ‬ ‫‪4‬‬ ‫ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﺪ؟!‬ ‫‪.4‬ﺣﻼّل ﻣﺸﻜﻼت اﻧﺴﺎن‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺸﻜﻼت روﺣﻲ و رواﻧﻲ و ﻓﻜﺮي و اﺧﻼﻗﻲ اﻧـﺴﺎن ﻧﺎﺷـﻲ از ﺧﻮدﻧﺎﺷﻨﺎﺳـﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬اﮔﺮ آدﻣﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ واﻗﻌﻲ ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﺪف ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬راﺑﻄﺔ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ ﺧـﻮد‬ ‫در ﻧﻈﺎم ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ زﻧﺪﮔﻲ دﻧﻴﻮي در آﺧﺮت‪ ،‬ﻧﻘﺶ اﺧﻼق ﻧﻴﻜﻮ و ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺑـﺎ‬ ‫دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﺛﺮوت در ﻛﻴﻔﻴﺖ زﻧﺪﮔﻲ و ﻧﻘﺶ ﻣﺼﻴﺒﺘﻬﺎ و ﺧﻮﺷﻴﻬﺎ را در زﻧـﺪﮔﻲ ﺑﺪاﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺸﻜﻼت او ﺣﻞ ﻣﻲﮔﺮدد و زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻌﺎدتآﻣﻴﺰي را ﺑﺮاي ﺧﻮد رﻗﻢ ﻣﻲزﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪.1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ح ‪.7946‬‬ ‫‪.2‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،95‬ص ‪.403‬‬ ‫‪.3‬ﻓﺎﻃﺮ )‪.15 :(35‬‬ ‫‪.4‬ذارﻳﺎت )‪.21- 20 :(51‬‬  ‫‪7‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻜﺎﺗﺐ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘـﺔ دﺳـﺖ ﺑـﺸﺮ ﻧﻈﻴـﺮ ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴـﺴﻢ‪ ،‬ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴـﺴﻢ‪،‬‬ ‫ﻧﺎزﻳﺴﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺒﻌﻴﺾ ﻧﮋادي‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري و اﮔﺰﻳﺴﺘﺎﻧﺴﻴﺎﻟﻴﺴﻢ اﻟﺤﺎدي‪ ،‬ﻛﻪ اﻣـﺮوزه ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ‬ ‫آدﻣﻴﺎن را رﻗﻢ ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪ ،‬رﻳﺸﻪ در ﻋﺪم ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن دارﻧﺪ‪.‬اﮔﺮ آدﻣﻲ ﺧﻮد را ﺑـﻪ ﺧـﻮﺑﻲ‬ ‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘـﺎر اﻳـﻦ ﻣﻜﺎﺗـﺐ ﻧﻤـﻲﮔـﺸﺖ و ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺴﺖ در ﭘﺮﺗـﻮ ﺗﻌﻘـﻞ و‬ ‫ﺧﺮدورزي ﺑﻪ آراﻣﺶ راﺳﺘﻴﻦ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺲ ﺑﺎ ﺧﺪا و ﺗﺒﻌﻴﺖ از ﻓﺮاﻣﻴﻦ اﻟﻬـﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ب( ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن‬ ‫در ﺑﺎب ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن دو دﻳﺪﮔﺎه وﺟﻮد دارد‪ :‬ﻣﺎدي و اﻟﻬﻲ‪.‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻲ را ﺑﺎ ﻣـﺎده‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻳﺎ اﻧﺴﺎن را ﭘﺪﻳﺪهاي ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺎدي ﺗﻠﻘﻲ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺗﻤـﺎم ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﺣـﺎﻛﻢ ﺑـﺮ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن را ﻣﺎدي ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬اﻳﺸﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺎدي‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﺣـﺲ و‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان اﻧﺴﺎن را ﺷﻨﺎﺧﺖ و اﺻﻮﻻً ﺗﻤـﺎم ﺗﺤﻠﻴﻠﻬـﺎي آﻧﻬـﺎ در ﺑـﺎب اﻧـﺴﺎن‪،‬‬ ‫ﻣﺎديﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ‪ ،‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮدن و ﻣﺘﻼﺷﻲ ﺷﺪن ﺟـﺴﻤﺶ ﻧـﺎﺑﻮد‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﮔﺮوه دﻳﮕﺮ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﻌﺪ ﻣﺎدي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻏﻴﺮﻣﺎدي او ﻧﻴﺰ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﺪن ﻣﺎدي‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﺑﻪﻧﺎم روح‪ ،‬ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ‪.‬ادﻳﺎن اﻟﻬﻲ ﺑﻪوﻳﮋه دﻳـﻦ اﺳـﻼم ﺑـﺎ‬ ‫ﻧﻈﺮ دوم ﻫﻤﺮاﻫﻨﺪ‪.‬ﻣﺤﻮر ﻫﻤﺔ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ادﻳﺎن اﻟﻬﻲ روح آدﻣﻲ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟـﺴﻢ اﻧـﺴﺎن‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﺄﺛﻴﺮ آن در روح اﺳـﺖ‪.‬اﻳـﻦ روح ﻏﻴﺮﻣـﺎدي را ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﺑـﺎ‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻮم ﺣﺴﻲ و ﺗﺠﺮﺑﻲ و ﻳﺎ ﺑﺎ اﺑﺰار ﺣﺴﻲ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﺑﺰار ﺷﻨﺎﺧﺖ آن ﻏﻴﺮﺗﺠﺮﺑﻲ و ﻏﻴﺮﺣﺴﻲ اﺳﺖ‪.‬ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ‪ ،‬روح ﻳﺎ ﺑﻌﺪ ﻏﻴﺮﻣﺎدي‬ ‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮدن و ﻣﺘﻼﺷﻲ ﺷﺪن ﺟﺴﻢ از ﺑﻴﻦ ﻧﻤﻲرود؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺟﺎوداﻧـﻪ را در ﻋـﺎﻟﻢ‬ ‫آﺧﺮت ﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫از دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺮآن‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﺪن ﻣﺎدي‪ ،‬از روح اﻟﻬﻲ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ اﺳـﺖ و اﺻـﻮﻻً‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧـﺴﺎن‪ ،‬روح او اﺳـﺖ‪.‬ﻗـﺮآن در آﻳـﺎﺗﻲ ﺑـﻪ دو ﺳـﺎﺣﺘﻲ ﺑـﻮدن اﻧـﺴﺎن ﺗـﺼﺮﻳﺢ‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬  ‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫
اه‪ ‬و‪َ ‬ﻧ َﻔﺦَ ﻓِﻴﻪِ ِﻣﻦْ ر‪‬و ِﺣﻪِ‪.1‬‬ ‫ُﺛﻢ‪ ‬ﺳﻮ‪‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ]ﺧﺪا[‪ ،‬اﻧﺪام اﻧـﺴﺎن را ﻣـﻮزون ﺳـﺎﺧﺖ و از روح ﺧـﻮﻳﺶ در وي‬ ‫دﻣﻴﺪ‪.‬‬ ‫و ]ﻳﺎد ﻛﻦ[ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ را ﻛﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺸﺮي را از‬ ‫ﮔﻠﻲ ﺧﺸﻚ‪ ،‬از ﮔﻠﻲ ﺳﻴﺎه و ﺑﺪﺑﻮ ﺧﻮاﻫﻢ آﻓﺮﻳﺪ‪.‬ﭘﺲ وﻗﺘﻲ آن را درﺳـﺖ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻛﺮدم و از روح ﺧﻮد در آن دﻣﻴﺪم‪ ،‬ﭘﻴﺶ او ﺑﻪ ﺳﺠﺪه دراﻓﺘﻴﺪ‪.‬‬ ‫»ﺗﺴﻮﻳﻪ« در اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﺧﻠﻘﺖ اﻋﻀﺎي ﺑﺪن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت اﻋﺘﺪال و دور‬ ‫از اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﻳﻂ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﻮد‪.‬در ﻟﻐﺖ ﻋﺮب‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺮت و ﺻﻮرت‬ ‫در ﺣﺪ اﻋﺘﺪال ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬از ﻣﺎد‪‬ة »ﺳﻮ‪‬ي« اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد از »ﺳﻮ‪‬ي« در‬ ‫اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺧﻠﻘﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ و ﭘﺮدازش آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻇﺎﻫﺮي ﺑﺪن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬ﭘـﺲ از‬ ‫آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺑﺪن‪ ،‬ﻛﻪ در ﺣﺪ اﻋﺘﺪال اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪا روﺣﻲ در آن ﺑﺪن ﻣﻲدﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺷﺮاﻓﺖ‬ ‫و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺧﻮد اﻧﺘﺴﺎب ﻣـﻲدﻫـﺪ‪.‬اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ اﺿـﺎﻓﻪ را »اﺿـﺎﻓﻪ ﺗـﺸﺮﻳﻔﻲ«‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﺴﺠﺪ و ﻛﻌﺒـﻪ ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ اﻫﻤﻴـﺖ و ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ ﺑﺮﺗـﺮ آن‪،‬‬ ‫»ﺧﺎﻧﺔ ﺧﺪا« ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺎﻛﻨﻮن از دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺮآن ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را داراي دو ﺳﺎﺣﺖ روح و ﺑﺪن ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﮔﻔﺘﻴﻢ؛ اﻣﺎ ﻗﺮآن ﻣﻮﺿﻮع دﻳﮕﺮي را ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺶ ﻣـﻲﻛـﺸﺪ و آن اﻳﻨﻜـﻪ ﺣﻘﻴﻘـﺖ و واﻗﻌﻴـﺖ‬ ‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن روح اوﺳﺖ؛ روﺣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺪن ﻣﺎدي ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪.‬در ﻫﻨﮕﺎم ﻣـﺮگ‪ ،‬روح و‬ ‫ﻧﻔﺲ آدﻣﻲ از ﺑﺪن ﺳﺘﺎﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ روح ﺑﺎﻗﻲ اﺳـﺖ و در ﻋـﺎﻟﻢ‬ ‫ﺑﺮزخ ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺑﺪن ﻣـﺎدي ﻣﺘﻼﺷـﻲ ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬ ‫ﻗﺮآن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪3‬‬ ‫اﷲُ ‪‬ﻳ َﺘﻮ‪‬ﻓﱠﻲ اْﻷ ْﻧ ُﻔﺲ‪ ‬ﺣِﻴﻦَ ‪‬ﻣﻮ‪‬ﺗِﻬﺎ‪.‬‬ ‫ﺧﺪا روح ﻣﺮدم را ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮﮔﺸﺎن ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺑﺎز ﻣﻲﺳﺘﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪.1‬ﺳﺠﺪه )‪.9 :(32‬‬ ‫‪.2‬ﺣﺠﺮ )‪ 28 :(15‬و ‪.29‬‬ ‫‪.3‬زﻣﺮ )‪.42 :(39‬‬  ‫‪9‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬ ‫‪1‬‬ ‫ُﻗﻞْ ‪‬ﻳ َﺘﻮ‪‬ﻓّﺎ ُﻛﻢ‪ ‬ﻣ َﻠﻚ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﻮ‪‬تِ ا ﱠﻟﺬِي و‪‬ﻛﱢﻞَ ِﺑ ُﻜﻢ‪ُ ‬ﺛﻢ‪ ‬إﻟﻲ ر‪ ‬ﺑ ُﻜﻢ‪ُ ‬ﺗﺮْ ‪‬ﺟﻌ‪‬ﻮنَ‪.‬‬ ‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻓﺮﺷﺘﺔ ﻣﺮگ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻤﺎرده ﺷﺪه اﺳﺖ ﺷﻤﺎﻫﺎ را ﻣﻲﺳﺘﺎﻧﺪ و آﻧﮕﺎه‬ ‫ﺑﻪﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﻠﻤﺔ »ﺗﻮﻓﻲ« در اﻳﻦ آﻳﺎت ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي اﺧﺬ و ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳـﺖ‪.‬ﺑـﻲﺷـﻚ ﻓﺮﺷـﺘﺔ ﻣـﺮگ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ‪ ،‬روح آدﻣﻲ را ﻣﻲﺳﺘﺎﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﺑﺪن آدﻣـﻲ ﺑـﺎﻗﻲ اﺳـﺖ‪.‬از اﻳـﻦ ﺑﻴـﺎن ﻣﻌﻠـﻮم‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﺎن روح اﺳﺖ و آدﻣﻲ‪ ،‬واﻗﻌﻴﺘﻲ ﺟـﺰ آن ﻧـﺪارد‪.‬اﮔـﺮ روح‬ ‫ﻧﻴﻤﻲ از اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ و ﺷﺨﺼﻴﺖ اﻧﺴﺎن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﻪﺟـﺎي »ﻳﺘﻮﻓـﺎﻛﻢ«‬ ‫ﻀﻜُﻢ‪ «.‬ﭘﺲ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن ﺟﺰ آﻧﭽﻪ ﻓﺮﺷﺘﺔ ﻣﺮگ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻧﻴـﺴﺖ و‬ ‫ﻲ ﺑ‪‬ﻌ َ‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪ » :‬ﻳ َﺘﻮ‪ّ ‬ﻓ ٰ‬ ‫ﭘﺲ از اﺧﺬ روح‪ ،‬ﭼﻴﺰي از ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن در زﻣﻴﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫آﻳﺎﺗﻲ ﻧﻴﺰ در ﺑﺎرة ﺷﻬﺪا ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ و ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲدارﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺷـﻬﺪا‬ ‫زﻧﺪهاﻧﺪ و ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﻳﺶ از ﻧﻌﻤﺘﻬﺎي اﻟﻬﻲ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ ﺟـﺴﻢ ﻣـﺎدي‬ ‫آﻧﺎن ﻣﺘﻼﺷﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﻛﻪ ﺣﻴﺎت اﻧﺴﺎن واﺑـﺴﺘﻪ ﺑـﻪ آن اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫﻤـﺎن‬ ‫روح اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺴ ‪‬ﺒﻦﱠ ا ﱠﻟﺬِﻳﻦَ ُﻗ ِﺘﻠُﻮا ﻓِﻲ ‪‬ﺳﺒِﻴﻞِ اﷲِ أ ‪‬ﻣ
ﻮاﺗﺎً ‪‬ﺑﻞْ أ ‪‬ﺣﻴﺎء‪ِ ‬ﻋ ْﻨﺪ‪ ‬ر‪ ‬ﺑ ِﻬﻢ‪ ‬ﻳﺮْز‪‬ﻗُﻮنَ‪.‬‬ ‫و‪‬ﻻ َﺗ ‪‬ﺤ ‪‬‬ ‫ﻫﺮﮔﺰ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ در راه ﺧـﺪا ﻛـﺸﺘﻪ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻣـﺮده ﻣﭙﻨﺪارﻳـﺪ؛ ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫زﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن روزي داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ آﻳﺎت ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اوﻻً اﻧﺴﺎن از دو ﺳﺎﺣﺖ ﺑﺪن ﻣـﺎدي و روح ﻏﻴﺮﻣـﺎدي‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺣﻘﻴﻘﺖ آدﻣﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن روح ﻏﻴﺮﻣـﺎدي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﻣـﺮگ‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻣﺮگ آن را ﻣﻲﺳﺘﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻧﻴﺰ دﻻﻳﻞ ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﺮ ﻏﻴﺮﻣﺎدي ﺑﻮدن روح اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ اﻳﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ در ﺧﻮدﻣﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﺎن ﻣﻦ درك ﻛﻨﻨﺪه دﻗﺖ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣـﻲﻳـﺎﺑﻴﻢ ﻛـﻪ وﺟـﻮد‬ ‫»ﻣﻦ« ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺮي ﺑﺴﻴﻂ و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ و ﻧﻤﻲﺗـﻮان آن را ﺑـﻪ‬ ‫دو »ﻧﻴﻤﻪ ﻣﻦ« ﻗﺴﻤﺖ ﻛﺮد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﺳﺎﺳﻲﺗﺮﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ اﺟـﺴﺎم ﻗـﺴﻤﺖﭘـﺬﻳﺮي‬ ‫اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ در »ﻣﻦ« ﻳﺎ روح و روان ﻣﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﺗﺒـﻊ ﺑـﺪن ﻫـﻢ‬ ‫‪.1‬ﺳﺠﺪه )‪.11 :(32‬‬ ‫‪.2‬آلﻋﻤﺮان )‪.169 :(3‬‬  ‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪10‬‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺴﻤﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮ روح و روان ﻣﺎ ﻣﺎدي ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ آن را ﺑﻪ دو‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ‪ ،‬روح ﻏﻴﺮﻣﺎدي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻧـﺴﺎن ﻏﻴـﺮ از‬ ‫ﺑﺪن ﻣﺎدي‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ دﻳﮕﺮي ﺑﻪﻧﺎم روح و روان دارد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‪ ،‬اﻧـﺴﺎن را از ﺳـﺎﻳﺮ‬ ‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ و ﻫﻤﺔ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ از آن ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪.‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ در روح ﺧـﻮد‬ ‫ﺗﺄﻣ‪‬ﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬دو ﺑﻌﺪ ادراﻛﻲ و ﮔﺮاﻳﺸﻲ را در آن ﺑﺎز ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ‪.‬‬ ‫‪.1‬ﺑﻌﺪ ادراﻛﻲ اﻧﺴﺎن‬ ‫ﺑﻌﺪ ادراﻛﻲ اﻧﺴﺎن در دو ﺣﻮزة ﻧﻈﺮ و ﻋﻤﻞ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬اﮔﺮ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺷـﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬اﺷـﻴﺎ‪،‬‬ ‫آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺣﻮزة ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻈﺮي ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ؛ وﻟـﻲ اﮔـﺮ‬ ‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ از ﺟﻬﺖ ﺧﻮب و ﺑﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪﻫﺎ و ﻧﺒﺎﻳﺪﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺣﻮزة‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬از اﻳﻦرو‪ ،‬ﻓﻴﻠـﺴﻮﻓﺎن‪ ،‬ﻋﻠـﻮم را ﺑـﻪ ﻋﻠـﻮم ﻧﻈـﺮي و ﻋﻤﻠـﻲ ﻳـﺎ‬ ‫ﺣﻜﻤﺖ ﻧﻈﺮي و ﻋﻤﻠﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ آﻧﻬﺎ در ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ در‬ ‫ﻗﻮة ﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ادراك ﻧﻈﺮي‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﺻﻮرﺗﻬﺎ و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ذﻫﻨﻲ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﻋﻤﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ درﺧﺘﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮد ﻛﻪ از اﻳﻦ درﺧـﺖ‪ ،‬ﺻـﻮرﺗﻲ در ذﻫـﻦ او ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ آن ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ و ﻳـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ واﺳـﻄﻪاي وﺟـﻮد ﻧـﺪارد و اﻧـﺴﺎن‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻳﺎ وﺟﻮد واﻗﻌـﻲ و ﻋﻴﻨـﻲ آن آﮔـﺎﻫﻲ دارد ﻛـﻪ ﺑـﻪ آن ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﺣﻀﻮري ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﮔﺎﻫﻲ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺣﺎﻻت رواﻧﻲ و اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻋﻮاﻃﻒ ﺧـﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دﭼﺎر ﺗﺮس ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ رواﻧﻲ را ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً و ﺑﻲواﺳﻄﻪ درﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ ﻧﻪ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﺻﻮرت ﻳﺎ ﻣﻔﻬﻮم ذﻫﻨﻲ آن را ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪.‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺗـﺼﻤﻴﻢ ﺑـﻪﻛـﺎري‬ ‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬از ﺗﺼﻤﻴﻢ و ارادة ﺧﻮد ﺑﻲواﺳﻄﻪ آﮔﺎه ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ؛ آﮔـﺎﻫﻲ ﻣـﺎ ﺑـﻪ ذات ﺧـﻮد و‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻗﻮاي ادراﻛﻲﻣﺎن ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ دﺳﺖ آﮔﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺎﻫﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري‪ ،‬ﺧﺪا و اﻣﻮر ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪ ﺧـﺪا اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ آن ﺷـﻬﻮد‬ ‫‪11‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬ ‫ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻌﺼﻮم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ
ﻗﺒـﻞ از اﻳﻨﻜـﻪ اﺷـﻴﺎ را‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا را ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪1‬؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در رواﻳﺘﻲ از آن ﺣﻀﺮت ﻧﻘﻞ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻣﻦ ﺧﺪاﻳﻲ را ﻛﻪ ﻧﺒﻴﻨﻢ ﻋﺒﺎدت ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺳﺮ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻗﻠﺐ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ
ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ اﺷﻴﺎ را ﻣـﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ ،‬ﺧـﺪا را ﻣـﻲﺑﻴﻨـﺪ و‬ ‫ﺳﭙﺲ در ﭘﺮﺗﻮ رؤﻳﺖ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﻴﺎ آﮔﺎه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻗﻮاي ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﻲ‬ ‫ﻗﻮاي ﺣﺲ‪ :‬ﺑﺴﻴﺎري از ﺻﻮرﺗﻬﺎي ذﻫﻨﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻮاس ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪.‬از ﻃﺮﻳﻖ‬ ‫ﺣﺲ ﺑﻴﻨﺎﻳﻲ اﺷﻴﺎﻳﻲ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ و از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﺲ ﺷـﻨﻮاﻳﻲ‪ ،‬ﺻـﺪاﻫﺎﻳﻲ را ﻣـﻲﺷـﻨﻮﻳﻢ و از‬ ‫ﻃﺮﻳﻖ ﺣﺲ ﭼﺸﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺰهﻫﺎﻳﻲ را ﻣـﻲﭼـﺸﻴﻢ و از ﻃﺮﻳـﻖ ﺣـﺲ ﺑﻮﻳـﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻮﻫـﺎ را ﺣـﺲ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﺲ ﻻﻣﺴﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻟﻤﺲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬از ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻣﺠـﺎري‪ ،‬ﺻـﻮرﺗﻬﺎﻳﻲ در‬ ‫ذﻫﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻗﻮة ﻋﻘﻞ‪ :‬اﻳﻦ ﻗﻮه ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ درك ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻛﻠﻲ را دارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻔﻬﻮم اﻧـﺴﺎن‪ ،‬ﻛﺘـﺎب‪،‬‬ ‫داﻧﺸﺠﻮ ﻛﻪ از ﺧﺼﻴﺼﺔ ﻛﻠﻴﺖ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪.‬ﻋﻘﻞ از ﻃﺮﻳﻖ اﺳﺘﺪﻻل و ﻗﻴـﺎس و ﺑﺮﻫـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺟﺪﻳﺪي ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺼﺪاق ﺑﺎرز ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲاﻧﺪ‪.‬اﻧﺴﺎن در‬ ‫رﻳﺎﺿﻴﺎت از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر دارد و ﺑﺎ ﻛﻤﻚ اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺟﺪﻳﺪي‬ ‫آﮔﺎﻫﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺟﺪﻳﺪ اﻋﻢ از ﺣﺴﻲ و ﻏﻴﺮﺣﺴﻲ اﺳﺖ‪.‬ﻫﻤﺔ ﻣﺎ از اﺗﻘـﺎن‬ ‫و ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻮدن ﻛﺘﺎب ﻳﻚ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ او ﭘﻲ ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ؛ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ از‬ ‫ﻧﻈﻢ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ دﻗﻴﻖ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻧﺎﻇﻢ ﺣﻜـﻴﻢ و ﻋـﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻛـﻪ وراي ﺟﻬـﺎن ﻗـﺮار دارد‪ ،‬ﭘـﻲ‬ ‫ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ‪.‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻲ را ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ادراك ﻋﻤﻠﻲ‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ را ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻮزة ﻋﻤﻞ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎﻳﺪﻫﺎ و ﻧﺒﺎﻳﺪﻫﺎ و ﺧﻮﺑﻬﺎ و ﺑﺪﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻮزة‬ ‫‪.1‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪272‬؛ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺷﺮح ﭼﻬﻞ ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬ص ‪.592‬‬ ‫‪.2‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﺻﻮل ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.98‬‬  ‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪12‬‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﺧﻮب اﺳﺖ ﻳﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ راﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪.‬ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻌﺒﻴﺮي‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ ﻋﻤﻠﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ و وﻇﺎﻳﻒ اﻧﺴﺎن‪.‬ﻋﻠﻮم ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ و‬ ‫ﻣﻜﺎﺗﺐ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ در ﺷﻤﺎر ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻳﺎ ﺣﻜﻤﺖ ﻋﻤﻠﻲاﻧـﺪ؛ زﻳـﺮا ﺑـﻪ ﻋﻤـﻞ‬ ‫آدﻣﻲ ارﺗﺒﺎط دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪.2‬ﺑﻌﺪ ﮔﺮاﻳﺸﻲ اﻧﺴﺎن‬ ‫روح اﻧﺴﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ ‪‬ﺑﻌﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻌﺪ دﻳﮕﺮي ﺑﻪﻧﺎم ﺑ‪‬ﻌﺪ ﮔﺮاﻳـﺸﻲ دارد‪.‬ﺑﻌـﺪ ﮔﺮاﻳـﺸﻲ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﺗﻤﺎﻳﻼﺗﻲاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ روح اﻧﺴﺎن ﺳﺮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ذاﺗﺎً از اﻳﻦ ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎ ـ ﻫـﺮ‬ ‫ﭼﻨﺪ در ﺣﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﺿﻌﻴﻒ و ﻧﻬﻔﺘﻪ ـ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ اﺳﺖ و آﻧﻬـﺎ را در ﺧـﻮد ﺑـﻪﻃـﻮر ﺑـﺪﻳﻬﻲ‬ ‫اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻲ و اﻟﻘﺎﺋﺎت ﻣﺤﻴﻂ و ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺗﺮﺑﻴـﺖ‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎﻣﺪهاﻧﺪ‪.‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬در رﺷﺪ و ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ آﻧﻬـﺎ ﻣﺆﺛﺮﻧـﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﻴـﻞ ﺑـﻪ‬ ‫داﻧﺶ و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪا‪.‬‬ ‫ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي اﻧﺴﺎن را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪:‬‬ ‫‪.1‬ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي ﺣﻴﻮاﻧﻲ‪ :‬اﻳﻦ ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎ ﻣﻴﺎن ﺣﻴﻮان و اﻧﺴﺎن ﻣﺸﺘﺮﻛﻨﺪ‪.‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫـﺎﻳﻲ از‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ذات و ﺻﻴﺎﻧﺖ از ﺧﻮد و ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﺟـﻨﺲ ﻣﺨـﺎﻟﻒ‪.‬اﻳـﻦ‬ ‫ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎ را ﻏﺮﻳﺰه ﻫﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪.2‬ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ :‬ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎ و ﺗﻤﺎﻳﻼﺗﻲاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن اﺧﺘﺼﺎص دارﻧـﺪ و ﻳـﺎ‬ ‫دﺳﺖ ﻛﻢ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي آﻧﻬﺎ در ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻛﻤﺘﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬ ‫از ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي اﺻﻴﻞ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻴﻞ و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا اﺳﺖ ﻛـﻪ از وي ﺟـﺪاﻳﻲﻧﺎﭘـﺬﻳﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان اﻧﺴﺎن را ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺘﺄﻟﻪ ﻳﺎ دﻳﻦورز ﻧﺎﻣﻴﺪ‪.‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑـﺎ‬ ‫ﻓﻄﺮت دﻳﻨﻲ و اﻟﻬﻲ آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ و دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ در آﻓﺮﻳﻨﺶ اﻟﻬﻲ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪.‬از اﻳـﻦرو‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪا! ﺗﻮ ﻗﻠﺒﻬﺎ را ﺑﺮ ﻣﺤﺒﺖ ﺧﻮد آﻓﺮﻳﺪهاي‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻣﺤﺒﺖ و ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد آدﻣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﻧﻔﻜﺎك آن از وﺟﻮد‬ ‫او اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد‪.‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻴﻞ ﻓﻄـﺮي‬ ‫‪.1‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،95‬ص ‪.403‬‬ ‫‪13‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬ ‫ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ ﻏﺎﻓﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻳﺎ در ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺣﻘﻴﻘﻲ آن ﺧﻄﺎ ﻛﻨﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﻫﻨﮕﺎم رﻓﻊ ﻣﺎﻧﻊ و‬ ‫ﻫﻮﺷﻴﺎري‪ ،‬دوﺑﺎره اﻳﻦ ﻣﻴﻞ ﺟﻠﻮه ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻣﺼﺪاق واﻗﻌﻲ ﺧـﻮد را ﻧـﺸﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ‪.‬از‬ ‫اﻳﻦرو‪ ،‬وﻇﻴﻔﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﻴﺪار ﻛﺮدن و ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ ﮔﻨﺠﻴﻨﻪﻫﺎي ﻓﻄﺮت آدﻣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﮔﺮاﻳﺶ دﻳﻨﻲ اﻧﺴﺎن را ﺳﻤﺖ و ﺳﻮي ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺒﺨﺸﻨﺪ‪.‬‬  ‫ﻓﺼﻞ دوم‬ ‫اﻳﻤﺎن‬ ‫آرزوي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻴﻞ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت و ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ اﺳﺖ و اﻳﻤﺎن راه رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺳـﻌﺎدت‬ ‫اﺳﺖ‪.‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ آدﻣﻲ‪ ،‬ﻧﺸﺎط‪ ،‬آراﻣﺶ‪ ،‬اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻗﻠﺒﻲ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬اﻣﻴﺪ‪ ،‬ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﻫﺪف ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻤﺎن را ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮاﻣﻲ ﻣﻲدارد و ﻋﺎﻣﻞ رﺳﺘﮕﺎري و از وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎران‬ ‫و ﻫﺪاﻳﺖﻳﺎﻓﺘﮕﺎن ﻣﻲﺷﻤﺎرد و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲورزد ﻛﻪ اﻳﻤﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آدﻣـﻲ را از ﺗﺎرﻳﻜﻴﻬـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻮر راه ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫واﻧﮕﻬﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از رواﻧﺸﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﻧﻘﺶ اﻳﻤﺎن دﻳﻨﻲ را در ﺑﻬﺪاﺷﺖ رواﻧﻲ و درﻣـﺎن‬ ‫ﻧﺎراﺣﺘﻴﻬﺎي روﺣﻲ و رواﻧﻲ آدﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﺛﺮ و ﻛﺎرآﻣﺪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻤﺎن‬ ‫اﻳﻤﺎن‪ ،‬اﻣﺮي اﺳﺖ ﻣﻌﻨﻮي و ﺣﺎﻟﺘﻲ روﺣﻲ ﻛﻪ ﺟﺎﻳﮕـﺎه آن ﻗﻠـﺐ آدﻣـﻲ اﺳـﺖ‪.‬ﺷـﻨﺎﺧﺖ‬ ‫واﻗﻌﻲ اﻣﻮر ﻣﻌﻨﻮي و روﺣﻲ‪ ،‬ﻧﻈﻴﺮ ﻏﻢ و ﺷﺎدي و اﻣﻴﺪ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻠـﻢ ﺣـﻀﻮري ﻣﻴـﺴﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را اﺣﺴﺎس ﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻟﻔﻈـﻲ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘـﺖ آﻧﻬـﺎ را‬ ‫آﺷﻜﺎر ﺳﺎﺧﺖ‪.‬ﺗﻨﻬﺎ از ﮔﺬر ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻟﻮازم ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﺎ اﻧﺪازهاي ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ آﻧﻬﺎ ﭘﻲ ﺑﺒﺮﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺘﻔﻜﺮان و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﻛﻮﺷﻴﺪهاﻧﺪ اﻳﻤـﺎن را ﺗﻮﺿـﻴﺢ دﻫﻨـﺪ ﺗـﺎ ﺣﻘﻴﻘـﺖ آن‬ ‫ﺑﻪﻗﺪري ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ ،‬روﺷﻦ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫اﻳﻤﺎن ﻣﺼﺪر ﺑﺎب إﻓﻌﺎل و از رﻳﺸﻪ اﻣﻦ )اﻣﻨﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ( اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﺟﺎيﮔﻴـﺮ‬ ‫ﺷﺪن اﻋﺘﻘﺎد در ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﭼﻴﺰي ﺑﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن و ﻧﻴﺰ وﺛﻮق ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻳﺎ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ و‬ ‫‪15‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬ ‫در ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم اﻳﻤﻨﻲ در ﻛﺎر اﺳﺖ‪.‬ﺷﺨﺺ ﺑﺎ اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﭼﻨـﺎن دﻟﮕﺮﻣـﻲ و اﻃﻤﻴﻨـﺎن‬ ‫دارد ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ در اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮﻳﺶ ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺑـﻪ ﺗﻌﺒﻴـﺮي از ﺷـﻚ و ﺗﺮدﻳـﺪ‬ ‫اﻳﻤﻦ اﺳﺖ‪.‬از ﺣﻀﺮت رﺿﺎ
در ﺑﺎب ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻳﻤﺎن ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪1‬‬ ‫اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻗﻠﺒﻲ و اﻗﺮار زﺑﺎﻧﻲ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ارﻛﺎن و اﻋﻀﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫از ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻐﻮي ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎد و ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻗﻠﺒﻲ ﺑﻪ ﭼﻴﺰ ﻳـﺎ ﻛـﺴﻲ‪ ،‬اﻳﻤـﺎن ﻧـﺎم دارد و‬ ‫ﺷﺨﺺ دارﻧﺪة اﻳﻤﺎن را »ﻣﺆﻣﻦ« ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬ﻫﺮﮔﺎه واژة اﻳﻤﺎن در اﺻـﻄﻼح ﺑـﻪﻛـﺎر ﺑـﺮده‬ ‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺎﺻﻲ از آن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ و آن اﻋﺘﻘـﺎد و ﺗـﺼﺪﻳﻖ ﻗﻠﺒـﻲ ﺑـﻪ ﺧـﺪا‪ ،‬روز‬ ‫ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻛﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻼﺋﻜﻪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي اﻣﻮر ﻏﻴﺐ اﺳﺖ و ﻛﺴﻲ را ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺔ اﻳﻦ اﻣﻮر ﺗﺼﺪﻳﻖ و اﻋﺘﻘﺎد ﻗﻠﺒﻲ دارد و در ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﺎيﺑﻨـﺪ اﺳـﺖ‪» ،‬ﻣـﺆﻣﻦ«‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي درك ﺑﻬﺘﺮ اﻳﻤﺎن ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ راﺑﻄﻪ ﻣﻴﺎن اﻳﻤﺎن ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓـﺖ و ﻋﻠـﻢ و ﻋﻤـﻞ و‬ ‫اراده و ‪...‬ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬ ‫‪.1‬اﻳﻤﺎن و ﻣﻌﺮﻓﺖ‬ ‫از دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺮآن‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻋﻠﻢ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ و‬ ‫ﻋﻠﻢ وﺟﻮد ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﺿﺮورﺗﺎً وﺟﻮد ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪.‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻛـﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻋﻠـﻢ و ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬ ‫دارﻧﺪ؛ وﻟﻲ اﻳﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻠﻢ ﻧﻴﺴﺖ؛ وﻟﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ آن اﺳـﺖ؛‬ ‫زﻳﺮا اﻳﻤﺎن ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﻗﺮآن‪ ،‬از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻋﻠﻢ ﻫﺴﺖ؛ وﻟﻲ اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬ ‫‪.1‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻗﻮم ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻣﻌﺠﺰات روﺷﻦ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ
را دﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫اﻧﻜﺎر ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﺳﺤﺮي آﺷﻜﺎر اﺳﺖ‪.‬ﻗﺮآن ﺳﭙﺲ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺴ ‪‬ﻬﻢ‪ُ ‬ﻇﻠْﻤﺎً و‪ ‬ﻋ ُﻠﻮ‪‬ا‪.‬‬ ‫و‪ ‬ﺟ ‪‬ﺤﺪ‪‬وا ﺑِﻬﺎ و‪ ‬ا ‪‬ﺳ َﺘ ‪‬ﻴ َﻘ َﻨﺘْﻬﺎ أ ْﻧ ُﻔ ‪‬‬ ‫و ﺑﺎ آﻧﻜﻪ دﻟﻬﺎﻳﺸﺎن ﺑﺪان ﻳﻘﻴﻦ داﺷﺖ‪ ،‬از روي ﻇﻠـﻢ و ﺗﻜﺒـﺮ آن را اﻧﻜـﺎر‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪.1‬ﺻﺪوق‪ ،‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ‪ ،‬ح ‪ ،1‬ص ‪.226‬‬ ‫‪.2‬ﻧﻤﻞ )‪.14 :(27‬‬  ‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪16‬‬ ‫از اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﻮم ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ در ﻫﻤﺎن ﺣـﺎل ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻌﺠـﺰات‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ
ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻳﻘﻴﻦ داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻌﺠـﺰات روﺷـﻦ از‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ ﺧـﺪا اﺳـﺖ و ﺣـﻀﺮت ﻣﻮﺳـﻲ
ﻧﻴـﺰ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ آن ﺧﺪاﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ روﺣﻴـﺔ‬ ‫ﺑﺮﺗﺮيﺟﻮﻳﻲ و ﺳﺘﻤﻜﺎري‪ ،‬آﻧﻬﺎ را اﻧﻜﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪.2‬ﺷﻴﻄﺎن ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ از ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺪا‪ ،‬آﮔﺎه ﺑﻮد و ﻫﺰاران ﺳﺎل ﺑﻨﺪﮔﻲ ﺧـﺪا ﻣـﻲﻛـﺮد‪،‬‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳﻤﺎن ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده و راه ﻛﻔﺮ و ﻋﻨﺎد ﭘﻴﺸﻪ ﻛﺮد و ﺑـﻪ اﻏـﻮاﮔﺮي ﻣـﺮدم‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺮآن‪ ،‬اﻳﻤﺎن را ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻲداﻧـﺪ و ﺑـﺪﻳﻦﺳـﺎن‪ ،‬از دﻳـﺪﮔﺎه‬ ‫ﻗﺮآﻧﻲ اﻳﻤﺎن ﺑﺪون ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬اﺟﺮ و ارﺟﻲ ﻧﺪارد‪.‬آﻳﺔ ﺷـﺮﻳﻒ زﻳـﺮ از اﻳـﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﭘـﺮده‬ ‫ﺑﺮﻣﻲدارد‪:‬‬ ‫در دﻳــﻦ اﺟﺒــﺎر و اﻛــﺮاه وﺟــﻮد ﻧــﺪارد و ﺧﺪاوﻧــﺪ راه درﺳــﺖ را از راه‬ ‫اﻧﺤﺮاﻓﻲ‪ ،‬روﺷﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺎﻏﻮت )ﺑﺖ و ﺷﻴﻄﺎن‬ ‫و ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﻃﻐﻴﺎﻧﮕﺮ( ﻛﺎﻓﺮ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺧﺪا اﻳﻤﺎن آورد‪ ،‬ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﻣﺤﻜﻢ و‬ ‫‪1‬‬ ‫اﺳﺘﻮاري ﭼﻨﮓ زده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻔﺮ و اﻳﻤﺎن در اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﺒﻴﻴﻦ و ﺷﻨﺎﺧﺖ راه درﺳﺖ از ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻄﺮح ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻤﺎن ﺑﺪون ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻳﻪاي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺧﺸﻴﺖ اﻟﻬﻲ ﻛﻪ از ﻟﻮازم اﻳﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪2‬‬ ‫از ﻣﻴﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪان از او ﻣﻲﻫﺮاﺳﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اﺳﻼم‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ در ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورد ﺗﺎ ﺑﻔﻬﻤﺪ ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻔﻬﻤﺪ و ﺳﭙﺲ اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورد‪.‬‬ ‫‪.2‬اﻳﻤﺎن و ﻋﻘﻞ‬ ‫از دﻳﺪﮔﺎه اﺳﻼم‪ ،‬اﻳﻤﺎن دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﺎت ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﻧﺪارد و در ﺣﻮزة ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫‪.1‬ﺑﻘﺮه )‪.256 :(2‬‬ ‫‪.2‬ﻓﺎﻃﺮ )‪.28 :(35‬‬ ‫‪17‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬ ‫ﺑﺤﺚ اﻳﻤﺎن و ﻋﻘﻞ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻨﻈﻮر از آن ﺑﺤﺚ‪ ،‬راﺑﻄﺔ اﻳﻤﺎن و ﻋﻘﻞ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﻬﺖ اﻫﻤﻴﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺮاً ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﺳﻼم ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ و دﻳﻦ دو ﻣﻮﻫﺒﺖ اﻻﻫﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺑـﺸﺮ‬ ‫ارزاﻧﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و آدﻣﻲ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و دﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت ﺟﺎوداﻧﻪ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬ﻋﻘﻞ‪ ،‬دﻳـﻦ‬ ‫را و دﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻘﻞ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﺑﺮاي روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟـﺎي دارد ﺑـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫آﻳﺎت و رواﻳﺎت در ﺑﺎب ﻋﻘﻞ اﺷﺎره ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ ﻧﺰول ﻗﺮآن را ﺑﺮاي ﺗﻌﻘﻞ ﻣﻲداﻧﺪ‪:‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻣﺎ ﻗﺮآن را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻧﺎزل ﻛﺮدﻳﻢ؛ ﺷﺎﻳﺪ ﺗﻌﻘﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫در آﻳﻪاي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺟﺎﻧﻮران را ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﻘﻞ ﻧﻤﻲورزﻧﺪ‪:‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺼﻢ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﺒ ْﻜﻢ‪ ‬ا ﱠﻟﺬِﻳﻦَ
‬ ‫ﻻ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ ِﻘﻠُﻮنَ‪.‬‬ ‫إنﱠ َﺷﺮﱠ اﻟﺪ‪‬و‪‬اب‪ِ ‬ﻋ ْﻨﺪ‪‬اﷲِ اﻟ ‪‬‬ ‫ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺟﻨﺒﻨﺪﮔﺎن ﻧﺰد ﺧﺪا ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺮ و ﻻلاﻧـﺪ و اﺻـﻼً ﺗﻌﻘـﻞ‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫در آﻳﻪاي دﻳﮕﺮ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ﺴﻌِﻴﺮِ‪.‬‬ ‫ﺴ ‪‬ﻤﻊ‪ ‬أو‪َ ‬ﻧ ‪‬ﻌ ِﻘﻞُ ﻣﺎ ُﻛﻨّﺎ ﻓِﻲ أﺻ‪‬ﺤﺎبِ اﻟ ‪‬‬ ‫و‪ ‬ﻗﺎﻟُﻮا َﻟﻮ‪ُ ‬ﻛﻨّﺎ َﻧ ‪‬‬ ‫آﻧﮕﺎه ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺎ ﺳﺨﻦ اﻧﺒﻴﺎ را ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮدﻳﻢ ﻳﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻋﻘﻞ رﻓﺘـﺎر‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬اﻣﺮوز از دوزﺧﻴﺎن ﻧﺒﻮدﻳﻢ‪.‬‬ ‫در آﻳﺔ دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻓﺮادي را ﻛﻪ ﺑﺪون ﺗﻌﻘﻞ از ﭘﺪران ﺧﻮد ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫و‪ ‬إذا ﻗِﻴﻞَ َﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ا ﱠﺗ ِﺒﻌ‪‬ﻮا ﻣﺎ أ ْﻧﺰَلَ اﷲُ ﻗﺎﻟُﻮا ‪‬ﺑﻞْ َﻧ ﱠﺘ ِﺒﻊ‪ ‬ﻣﺎ أَ ْﻟ َﻔ ‪‬ﻴﻨﺎ ‪‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴﻪِ آﺑﺎء‪‬ﻧﺎ أو‪ ‬ﻟَﻮ ﻛﺎنَ‬ ‫‪4‬‬ ‫آﺑﺎؤُ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬ﻻ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ ِﻘﻠُﻮنَ َﺷﻴ‪‬ﺌﺎً و‪ ‬ﻻ ‪‬ﻳ ‪‬ﻬ َﺘﺪ‪‬ونَ‪.‬‬ ‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬از آﻧﭽﻪ ﺧﺪا ﻧـﺎزل ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘﻴـﺮوي‬ ‫ﻛﻨﻴﺪ! ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻧـﻪ‪ ،‬ﻣـﺎ از آﻧﭽـﻪ ﭘـﺪران ﺧـﻮد را ﺑـﺮ آن ﻳـﺎﻓﺘﻴﻢ‪ ،‬ﭘﻴـﺮوي‬ ‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪.‬آﻳﺎ اﮔﺮ ﭘﺪران آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ و ﻫﺪاﻳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ )ﺑﺎز از‬ ‫آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺮوي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد(؟!‬ ‫‪.1‬ﻳﻮﺳﻒ )‪.2 :(12‬‬ ‫‪.2‬اﻧﻔﺎل )‪.22 :(8‬‬ ‫‪.3‬ﻣﻠﻚ )‪.10 :(67‬‬ ‫‪.4‬ﺑﻘﺮه )‪.170 :(2‬‬  ‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪18‬‬ ‫رواﻳﺎت اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻴﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ و ﺗﻌﻘﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﻋﻘﻞ را‬ ‫ﺣﺠﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ و راﻫﻨﻤﺎي ﻣﺆﻣﻦ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪.1‬اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ
ﺑﻪ ﻫﺸﺎم ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻳﺎ ﻫﺸﺎم اِنﱠ ﷲ ‪‬ﻋﻠَﻲ اﻟﻨّﺎسِ ‪‬ﺣ ‪‬ﺠﺘَﻴﻦِ‪ :‬ﺣ ‪‬ﺠﺔٌ ﻇﺎﻫ‪‬ﺮةٌ و‪ ‬ﺣ ‪‬ﺠﺔٌ ﺑﺎ ِﻃ َﻨﺔٌ َﻓﺎَ ‪‬ﻣ
ﺎ اﻟﻈﺎ ِﻫﺮَةُ ﻓَﺎﻟﺮﱠﺳ‪‬ﻮلُ‬ ‫‪1‬‬ ‫
م‪ ‬و‪ ‬اَﻣ‪‬ﺎ اﻟﺒﺎ ِﻃ َﻨﺔُ ﻓَﺎ ْﻟ ‪‬ﻌﻘُﻮلُ‪.‬‬ ‫و اﻻَﻧْﺒﻴﺎء‪ ‬و‪ ‬اﻻَ ِﺋ ‪‬ﻤﺔُ ‪‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴ ِﻬﻢ‪ ‬اﻟﺴ‪‬ﻼ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻣـﺮدم دو ﺣﺠـﺖ دارد‪ :‬ﺣﺠـﺖ آﺷـﻜﺎر و ﻇـﺎﻫﺮي و ﺣﺠـﺖ‬ ‫ﺑﺎﻃﻨﻲ‪.‬ﺣﺠﺖ آﺷﻜﺎر‪ ،‬رﺳﻮﻻن و اﻧﺒﻴﺎ و اﻣﺎﻣﺎﻧﻨﺪ و اﻣﺎ ﺣﺠﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ‪ ،‬ﻋﻘﻠﻬﺎ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪.2‬اﻣﺎم ﺻﺎدق
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪2‬‬ ‫اَ ْﻟ ‪‬ﻌ ْﻘﻞُ د‪‬ﻟﻴﻞُ اﻟﻤ‪‬ﺆ ِﻣﻦِ‪.‬‬ ‫ﻋﻘﻞ راﻫﻨﻤﺎي ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻫﺮﻛﺲ ﻋﺎﻗﻞ اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﻦ دارد و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ دﻳﻦ دارد ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻲرود‪.3‬‬ ‫از اﻳﻦ آﻳﺎت و رواﻳﺎت‪ ،‬ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﺳﻼم اﻫﻤﻴـﺖ ﻓﺮاواﻧـﻲ ﺑـﻪ ﻋﻘـﻞ و‬ ‫ﺧﺮدورزي داده اﺳﺖ‪.‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﮔﺰﻳﻨﺶ دﻳﻦ و ﭘﻴﺮوي از آن ﻧﻴﺰ ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﻋﻘـﻞ ﺻـﻮرت‬ ‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻘﻼﻧﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ آدﻣـﻲ ﭘﻴـﺮوي از دﻳـﻦ را ﺳـﻌﺎدتﺑﺨـﺶ‬ ‫ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻓﺮﻗﺔ اﺳﻼﻣﻲ ﻋﻘﻞ را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ اﻧﻜﺎر ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬اﺧـﺘﻼف‬ ‫ﻓﻘﻂ در ﻗﻠﻤﺮو و ﺣﻴﻄﺔ ﻛﺎرﻛﺮد ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن از ﻫﺮ ﻣـﺴﻠﻚ و ﻣﺮاﻣـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫درﺟﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از ﻋﻘﻞ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ؛ وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﺮﺧﻲ ﻛﻤﺘـﺮ‪.‬ﻧﺎﮔﻔﺘـﻪ‬ ‫ﻧﻤﺎﻧﺪ ﭘﻴﺮوي از ﻋﻘﻞ ﺑﺎ ﺑﺴﻨﺪه ﻛﺮدن ﺑﻪ ﺧﺮد و دﺳﺖ از وﺣـﻲ ﺑﺮداﺷـﺘﻦ و ﺑـﻪ اﺻـﻄﻼح‬ ‫ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻣﻨﻬﺎي وﺣﻲ ﻓﺮق دارد‪.‬‬ ‫‪.3‬اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ‬ ‫از دﻳﺪﮔﺎه اﺳﻼم ﻣﻴﺎن اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ارﺗﺒﺎط ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮕﻲ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻔﻬﻮم‪،‬‬ ‫‪.1‬ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﺻﻮل ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.16‬‬ ‫‪.2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.25‬‬ ‫‪.3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.11‬‬ ‫‪19‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬ ‫ﻣﺘﻤﺎﻳﺰﻧﺪ‪.‬در ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت در ﺑﺎرة اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻳﻜـﻲ را ﺑـﺪون‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد‪.1‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از رواﻳﺎت ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮد ﻇﺎﻫﺮي اﻳﻤﺎن اﺳﺖ و اﮔـﺮ‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻤﺎن در ﻗﻠﺐ رﻳﺸﻪ ﻧﺪواﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬از اﻳﻦرو اﺳﺖ ﻛﻪ در‬ ‫آﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ‪ ،‬اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﺎ ﻫﻢ ذﻛﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺑﺪون ﻋﻤﻞ‪ ،‬اﻳﻤـﺎن‬ ‫راﺳﺘﻴﻦ و ﻧﺠﺎتﺑﺨﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻤﻞ از ارﻛﺎن اﻳﻤـﺎن ﺷـﻤﺮده‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬ﻗﺮآن درﺑﺎرة ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ روي ﺑﻪ ﻟـﻮازم ﻋﻤﻠـﻲ اﻳﻤـﺎن ﺧـﻮد ﭘـﺎيﺑﻨـﺪ‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻗﺎ َﻟﺖِ اْﻷﻋ‪‬ﺮاب‪ ‬آ ‪‬ﻣﻨّﺎ ُﻗﻞْ َﻟﻢ‪ُ ‬ﺗﺆْ ِﻣﻨُﻮا و‪ ‬ﻟ ِﻜﻦْ ﻗُﻮ ُﻟﻮا أ ‪‬ﺳ َﻠﻤ‪‬ﻨﺎ‪.‬‬ ‫ﺑﺎدﻳﻪ ﻧﺸﻴﻨﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻤﺎن آورده اﻳﻢ‪.‬ﺑﮕﻮ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴـﺪ‬ ‫اﺳﻼم آوردهاﻳﻢ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﺔ اﻳﻤـﺎن ﭼﻴـﺴﺖ؟ ﻣـﺮدي از اﻣـﺎم ﺻـﺎدق
ﻫﻤـﻴﻦ را ﭘﺮﺳـﻴﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎم
ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬اﻳﻨﻜﻪ آدﻣﻲ ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﻴﺖ ﺧﺪا و ﺑﻨﺪﮔﻲ و رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺤﻤﺪ  ﮔـﻮاﻫﻲ‬ ‫دﻫﺪ و اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﻖ را ﺑﭙﺬﻳﺮد و اﻣﺎم زﻣﺎن ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪.‬ﻫﺮﮔﺎه ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮد‪ ،‬او ﻣﺆﻣﻦ‬ ‫‪3‬‬ ‫اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﻳﻤﺎن راﺳﺘﻴﻦ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺳﻌﺎدت آدﻣﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺗـﻮأم ﺑـﺎ ﻋﻤـﻞ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ
از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ
ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣـﺮدي از اﻳـﺸﺎن ﭘﺮﺳـﻴﺪ‪» :‬آﻳـﺎ‬ ‫ﻫﺮﻛﺲ ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﻴﺖ ﺧﺪا و رﺳﺎﻟﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﻮاﻫﻲ دﻫﺪ ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ؟«‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ واﺟﺒﺎت اﻟﻬﻲ ﭼﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؟!«‬ ‫ﻧﻴﺰ رواﻳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ
ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫اﮔﺮ اﻳﻤﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ زﺑﺎن آوردن ﺷﻬﺎدﺗﻴﻦ ﺑﻮد‪ ،‬روزه و ﻧﻤﺎز و ﻫﻴﭻ ﺣـﻼل و‬ ‫‪4‬‬ ‫ﺣﺮاﻣﻲ ﺗﺸﺮﻳﻊ ﻧﻤﻲﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ اﺳﺖ داراي ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛـﻪ‬ ‫‪.1‬ﻣﺘﻘﻲ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ح ‪.59‬‬ ‫‪.2‬ﺣﺠﺮات )‪.15 :(49‬‬ ‫‪.3‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،66‬ص ‪.16‬‬ ‫‪.4‬ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﺻﻮل ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.33‬‬  ‫اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪1‬‬ ‫‪20‬‬ ‫از ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﺎ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﻣﻲرود‪.‬‬ ‫ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻪ راﺑﻄﺔ اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﭘﺮداﺧﺘﻴﻢ و روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻴﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻳﻤﺎن راﺳﺘﻴﻦ در‬ ‫ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن رﺳﻮخ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ راﺑﻄـﺔ ﻋﻤـﻞ ﺑـﺎ اﻳﻤـﺎن‬ ‫ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬آﻳﺎ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺮ اﻳﻤﺎن دﻻﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟‬ ‫در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺎ ﻫﺮ ﻧﻴﺘﻲ ﺑﺮ اﻳﻤﺎن دﻻﻟﺖ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺮآن درﺑﺎرة ﻋﻤﻞ ﺑﺪون اﻳﻤﺎن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫داﺳﺘﺎن اﻋﻤﺎل ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻛﻔﺮ ورزﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ در روز ﻃﻮﻓﺎﻧﻲ ﺑﺎدي ﺳﺨﺖ ﺑﻮزد ﻛﻪ ﻫـﻴﭻ از آن ﺧﺎﻛـﺴﺘﺮﻫﺎ را‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻛﺴﺐ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻤﻞ ﺑﺪون اﻳﻤﺎن ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﻛـﺴﺘﺮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ در روز ﻃﻮﻓـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻫﻴﭻ اﺛﺮي از آن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬ﭼﻨﻴﻦ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻴﭻ ارزﺷﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﻗﺮآن در آﻳﻪاي دﻳﮕﺮ ﻋﻤﻞ ﻛﺎﻓﺮان را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮاب ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ واﻗﻌﻴﺘﻲ ﻧﺪارد‪:‬‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﻔﺮ ورزﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﭼﻮن ﺳﺮاﺑﻲ اﺳﺖ در ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻫﻤﻮار ﻛﻪ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺗﺸﻨﻪ آن را آب ﻣﻲﭘﻨﺪارد‪.‬‬ ‫‪.4‬اﻳﻤﺎن و اﺧﺘﻴﺎر‬ ‫آدﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ در اﻋﻤﺎل ﺧﻮد‪ ،‬آزادي و اﺧﺘﻴـﺎر دارد‪.‬او ﻧﺨـﺴﺖ ﻋﻤـﻞ را‬ ‫ﻣﻲﺳﻨﺠﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ دﺳﺖ ﻣﻲزﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻋﻤـﻞ‪ ،‬از آن ﺧـﺸﻨﻮد ﻳـﺎ ﭘـﺸﻴﻤﺎن‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺧﺘﻴﺎر آدﻣﻲ دﻻﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬ﻗـﺮآن در آﻳـﺎت ﭘﺮﺷـﻤﺎري آدﻣـﻲ را‬ ‫ﻣﺨﺘﺎر و ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي اﻋﻤﺎل ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬اﺻﻮﻻً ﺗﻘﺒـﻴﺢ و ﺗﺤـﺴﻴﻦ اﻓﻌـﺎل و اﺳـﺘﺤﻘﺎق‬ ‫ﻋﻘﺎب و ﭘﺎداش رﻓﺘﺎر‪ ،‬ﻧﺸﺎن از اﺧﺘﻴﺎر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻤﻮل اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻛﻠﻲ اﺳﺖ‪.‬آدﻣﻲ از ﺳﺮ اﺧﺘﻴﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا اﻳﻤـﺎن‬ ‫ﻣﻲآورد ﻳﺎ ﻛﻔﺮ ﻣﻲورزد‪.‬اﮔﺮ اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورد‪ ،‬ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺳﺘﺎﻳﺶ و اﮔﺮ ﻛـﺎﻓﺮ ﮔـﺮدد‪ ،‬ﻣـﺴﺘﺤﻖّ‬ ‫ﻣﺬﻣﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬اﻳﻤﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﮔﺎه ﺑﺪون اﺧﺘﻴﺎر‪ ،‬ﺗـﺼﻮر و ﻋﻠﻤـﻲ در اﻧـﺴﺎن‬ ‫‪.1‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ )‪.18 :(14‬‬ ‫‪.2‬ﻧﻮر )‪.39 :(24‬‬ ‫‪21‬‬ ‫اﻧﺴﺎن و اﻳﻤﺎن‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﺮﺧﻲ اوﻗﺎت در ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺻﺪاﻳﻲ را ﻣﻲﺷﻨﻮد‬ ‫و ﻳﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪.‬ﺧﺪاوﻧﺪ در آﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ‪ ،‬اﺧﺘﻴﺎري ﺑﻮدن اﻳﻤﺎن را ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﻼً ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪1‬‬ ‫و‪ُ ‬ﻗﻞِ ا ْﻟ ‪‬ﺤﻖﱡ ِﻣﻦْ ر‪ ‬ﺑ ُﻜﻢ‪َ ‬ﻓ ‪‬ﻤﻦْ ﺷﺎء‪َ ‬ﻓ ْﻠ ‪‬ﻴﺆْ ِﻣﻦْ و‪ ‬ﻣﻦْ ﺷﺎء‪َ ‬ﻓ ْﻠ ‪‬ﻴ ْﻜ ُﻔﺮْ‪.‬‬ ‫ﺑﮕﻮ‪ ،‬دﻳﻦ ﺣﻖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎ آﻣﺪ‪.‬ﭘﺲ ﻫـﺮ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣــﻲﺧﻮاﻫــﺪ اﻳﻤــﺎن آورد‪).‬و اﻳــﻦ ﺣﻘﻴﻘــﺖ را ﭘــﺬﻳﺮا ﺷــﻮد( و ﻫــﺮ ﻛــﺲ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺎﻓﺮ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ا