Cursus Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling 2024-2025 PDF

s D uurzame Ruimtelijke Ontwikkeling Theorie 1ste jaar professionele bachelor in het Vastgoed - Vastgoed & Landmeten Uitgave 2024-2025...

s D uurzame Ruimtelijke Ontwikkeling Theorie 1ste jaar professionele bachelor in het Vastgoed - Vastgoed & Landmeten Uitgave 2024-2025 Verantwoordelijke uitgever Dieter Janssens Inhoudstafel ECTS-fiche..............................................................................................................................5 Inleiding...................................................................................................................................7 Hoofdstuk 1: Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling.................................................. 9 1 Duurzame Ontwikkeling..............................................................................................9 1.1 Inleiding...............................................................................................................9 1.2 Sustainable Development Goals.......................................................................11 1.3 Samengevat.......................................................................................................18 2 Landgebruik en ecosystemen...................................................................................19 2.1 Globaal landgebruik...........................................................................................19 2.2 Europees landgebruik........................................................................................21 3 Het belang van SDG11.............................................................................................26 Hoofdstuk 2: Geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling............................................ 30 4 De eerste generatie steden.......................................................................................30 4.1 Van een nomadenbestaan naar een sedentair bestaan.................................... 30 4.2 Van gezinsverband naar dorpsstructuur............................................................31 4.3 Van een dorp naar een stad..............................................................................31 4.4 Besluit................................................................................................................32 5 De Griekse stad........................................................................................................33 5.1 De oudste Europese stad..................................................................................33 5.2 De Griekse koloniale steden..............................................................................35 5.3 Hippodamus van Milete.....................................................................................36 5.4 Besluit................................................................................................................37 6 De Romeinse stad....................................................................................................38 6.1 De Etrusken.......................................................................................................38 6.2 De stad Rome....................................................................................................39 6.3 De kolonisatie van het Romeinse Rijk...............................................................40 6.4 Besluit................................................................................................................42 7 De Middeleeuwse stad..............................................................................................43 7.1 Voortzetting van een Romeinse stad.................................................................43 7.2 De natuurlijk gegroeide stad..............................................................................45 7.3 De getekende stad.............................................................................................46 7.4 Besluit................................................................................................................47 8 De stad tijdens de Renaissance...............................................................................48 8.1 Invloed van de militaire bouwkunst....................................................................48 8.2 Invloed van de stadskunst.................................................................................49 8.2.1 Het perspectief...............................................................................................50 8.2.2 Decoratieve, monumentale ensembles..........................................................50 8.2.3 Architecturale voorschriften............................................................................51 8.3 Invloed van de tuinarchitectuur..........................................................................52 8.4 De koloniale steden...........................................................................................52 8.5 Besluit................................................................................................................53 Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 2  9 De stad en haar omgeving tijdens de Industriële Revolutie...................................... 54 9.1 Grootschalige transformatiewerken...................................................................55 9.2 Filantropische ontwerpen...................................................................................56 9.3 Besluit................................................................................................................58 10 De stedenbouw in de XX eeuw.................................................................................59 10.1 De tuinwijkgedachte...........................................................................................59 10.2 Congrès Internationaux d'Architecture Moderne...............................................61 10.3 Suburbanisatie en rurbanisatie..........................................................................62 10.4 Banlieuevorming................................................................................................63 10.5 Nieuwe steden en groeisteden..........................................................................63 10.5.1 door het oprichten van subcentra...................................................................63 10.5.2 door het kiezen van groeisteden....................................................................64 10.5.3 door het bouwen van nieuwe steden.............................................................64 10.6 Besluit................................................................................................................65 11 De stedenbouw in de XXI eeuw................................................................................66 Hoofdstuk 3: Begrippen uit de stadsgeografie................................................................. 67 12 Stad en verstedelijking..............................................................................................67 12.1 Definities van de stad........................................................................................67 12.2 Begrippen i.v.m. verstedelijking.........................................................................68 13 Stedelijke plattegronden...........................................................................................69 14 De morfologische geleding van een stadsgewest.....................................................69 14.1 De binnenstad....................................................................................................70 14.2 De 19de-eeuwse zone........................................................................................70 14.3 De stadsrand.....................................................................................................71 14.4 De banlieue........................................................................................................72 15 Stedelijke structuurmodellen.....................................................................................72 15.1 Het concentrisch model van Burgess................................................................72 15.2 Het sectormodel van Hoyt.................................................................................73 15.3 Het meerkernenmodel van Harris en Ullman (nuclei)........................................ 74 15.4 Evaluatie van de modellen.................................................................................74 16 Stedelijke invloedssferen en hiërarchische niveaus.................................................75 16.1 Begrippen..........................................................................................................75 16.2 Rangschikken van steden: de Rank-Size Rule (1949)...................................... 75 16.3 Het hiërarchisch stedennet................................................................................75 16.4 Afbakenen van invloedssferen...........................................................................76 16.5 Stedelijke relatieschema’s.................................................................................77 16.5.1 De theorie van Christaller...............................................................................77 16.5.2 Toepassingen.................................................................................................79 Hoofdstuk 4: De hedendaagse stad................................................................................... 80 17 Kijk op de hedendaagse stad en haar nieuwe (woon)structuren.............................. 80 17.1 De uitbreiding van de stedelijkheid over gans Vlaanderen................................ 81 17.2 BRV en bouwshift..............................................................................................84 17.2.1 Duurzame steden...........................................................................................88 17.2.2 Duurzame dorpen..........................................................................................90 Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 3  17.3 Tendensen van stedelijkheid.............................................................................92 17.3.1 Het streven naar een hogere bebouwingsdichtheid....................................... 92 17.3.2 Het ontwikkelen van duurzame (stads)mobiliteit............................................ 99 17.3.3 Het bouwen van de stad op mensenmaat......................................................99 17.3.4 Het aanbieden van kwalitatieve publieke ruimte.......................................... 102 17.3.5 Het uitwerken van een slimme stad.............................................................103 17.3.6 Het implementeren van stedelijk groen........................................................104 17.3.7 Sociale implicaties van stadsvernieuwing....................................................110 17.4 De duurzame ontwikkeling binnen de bebouwde omgeving............................ 112 17.5 Besluit..............................................................................................................115 18 Realisatie van nieuwe structuren............................................................................116 18.1 Aanpak.............................................................................................................116 18.2 Stadsvernieuwingsprojecten............................................................................116 18.3 Casussen.........................................................................................................117 Hoofdstuk 5: Wetgevend kader voor ruimtelijke ontwikkeling...................................... 118 Doelstellingen.....................................................................................................................119 Afbeeldingenlijst................................................................................................................121 Bibliografie..........................................................................................................................123 NIETS UIT DEZE CURSUS MAG WORDEN GEDUPLICEERD OF OVERGENOMEN ZONDER TOESTEMMING VAN DE AUTEUR Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 4 ECTS-fiche Een ECTS-fiche biedt essentiële informatie over een opleidingsonderdeel en/of over de componenten van een opleidingsonderdeel. Op iedere fiche vind je eerst administratieve gegevens zoals hoeveel uur les je hebt en wie je docent zal zijn. Na een korte omschrijving van het opleidingsonderdeel vind je vervolgens onder meer basisinfo over volgende aspecten: - inhoud: welke thema’s er allemaal aan bod komen. - eindcompetenties: wat je moet kennen en kunnen bij het afronden van het opleidingsonderdeel. De docent zal je de weg wijzen en je ondersteunen om de leerdoelen te bereiken, maar jij zal door actieve deelname aan lessen en activiteiten en door te studeren de doelen moeten bereiken. - evaluatie: hoe zal er geëvalueerd worden (+ puntenverdeling) Je kan de studiefiches raadplegen via www.hogent.be/student/handige-links/studiefiches. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 5 “A good city is like a good party, people stay longer than really necessary because they are enjoying themselves.” Jan Gehl urbanist, architect, humanist Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 6 Inleiding “We borrow from nature the space upon which we build”. Deze quote van Tadao Ando geeft heel mooi weer wat ook de kern van mijn lessenreeks zal inhouden: de ruimte rondom ons is kwetsbaar en we moeten ze met de nodige zorg behandelen. Het wordt tijd dat we deze fragiliteit (h)erkennen en bewust omgaan met dat wat we van de natuur in bruikleen hebben gekregen. Kunnen we als samenleving ooit nog terug geven waar we zo dankbaar gebruik van hebben gemaakt? Met deze vraag wordt steeds bewuster omgegaan en zowel vanuit Europa als vanuit Vlaanderen komt dan ook de vraag om ons ruimtegebruik duurzaam te maken én ernstig terug te schroeven. We zullen de manier waarop we omgaan met ruimte en open ruimte in het bijzonder dus moeten aanpassen. Net zoals we beseffen dat grondstoffen en materialen eindig zijn en we deze dus maximaal moeten herbruiken, dienen we dat ook met onze ruimte te doen. In plaats van ongebreideld open ruimte te blijven aansnijden dienen we de reeds aangesneden en onderbenutte ruimte optimaal te herbruiken (C. Newton, 2020). Om deze duurzame ruimtelijke ontwikkeling een kans tot slagen te geven, zullen we in de eerste plaats moeten inzetten op onze steden. Wetende dat tegen 2030 meer dan 60% van de wereldbevolking stedelijk zal wonen, zijn zij vandaag (en zullen dat nog meer worden in de toekomst) dé sleutel tot succes. In het eerste hoofdstuk van deze syllabus zullen we dan ook het concept “duurzaamheid” van naderbij bekijken. Zonder te begrijpen wat dit principe inhoudt, kan je ook het vervolg van de cursus niet correct interpreteren. We bestuderen het duurzaamheidprincipe aan de hand van de invulling die de Verenigde Naties hieraan geven via de ‘2030 Agenda for Sustainable Development’. In het tweede hoofdstuk van deze syllabus “Geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling” keren we dan terug naar het verleden en gaan we op zoek naar het ontstaan van de steden en hun verder ontwikkeling doorheen de geschiedenis. Deze geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling is van essentieel belang om het functioneren van onze steden vandaag te kunnen begrijpen. Het stedelijk functioneren in het verleden en vandaag kan vaak aan de hand van modellen onderbouwd worden. Iets wat vooral in het tweede hoofdstuk “Begrippen uit de stadsgeografie” aan bod komt. Hier leren we ook de morfologische geleding van de stad kennen en welke impact deze onderverdeling heeft op bijvoorbeeld de waarde van het vastgoed. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 7 Uiteindelijk komen we terecht in het heden en zullen we in het vierde hoofdstuk “Een kijk op de hedendaagse stad en haar nieuwe structuren” de stad van vandaag met haar eigen problematiek én opportuniteiten bestuderen. De elfde doelstelling uit de agenda 2030 van de VN staat hierbij centraal, maar wordt ook lokaal toegepast op onze Vlaamse stedelijke ruimte. Het “Wetgevend kader voor ruimtelijke ontwikkeling” verschaft inzicht in de wetten en plannen die de inrichting en het gebruik van onze ruimte bepalen. Willen we namelijk inzetten op een duurzaam ruimtegebruik, dan zal de overheid hier een wetgevend (en planmatig) kader moeten voor ontwikkelen. Dit planologisch kader maakt geen deel uit van deze syllabus, maar zal in het olod ‘Projectontwikkeling’ (VAS) en ‘Ruimtelijk Instrumentarium’ (LAM) toegelicht worden. Op het einde van deze cursus heb ik een reeks ‘doelstellingen’ opgenomen. Na het instuderen van de theorie, zou je in staat moeten zijn om op deze vragen een correct antwoord te geven. De cursus “Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling” vormt een referentiekader dat later in de opleiding verder uitgediept zal worden met het nodige ruimtelijk instrumentarium. Ter info: aanwezig zijn in de les verhoogt je slaagkansen drastisch. Een absolute aanrader dus! Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 8  Hoofdstuk 1: Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling 1 Duurzame Ontwikkeling 1.1 Inleiding Onze samenleving boekte de afgelopen eeuwen een opmerkelijke “vooruitgang”. Sinds de industriële revolutie staat in het Westen alles in het teken van ongebreidelde ontwikkeling en economische groei, waarin productie en consumptie van materiële goederen centraal staan. Helaas ging dit ook gepaard met heel wat negatieve gevolgen. Onze algemene welvaart is toegenomen, maar de ongelijkheid is nog niet verdwenen. Ook hebben onze groei en ontwikkeling een grote impact gehad op onze planeet, die hierdoor de limieten van haar draagkracht bereikt en overschrijdt. We zijn er ons met z’n allen van bewust dat het zo niet verder kan en dat we dringend onze huidige consumptie- en productiepatronen moeten veranderen: we moeten streven naar een “duurzame ontwikkeling”. Deze term dook voor het eerst op in 1987. Toen presenteerde de VN-commissie World Commission on Environment and Development, die opgericht werd om na te denken over twee uitdagingen die de wereld te wachten stonden, namelijk ontwikkeling en milieu, haar Brundtland-rapport. Het gaf aanleiding tot de eerste Rio Conferentie, die in 1992 georganiseerd werd. De definitie uit 1987 luidt als volgt: “Duurzame ontwikkeling is ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen.” Duurzame ontwikkeling is echter een holistisch begrip dat drie aspecten omvat: sociale ontwikkeling (people), economische ontwikkeling (profit) en milieubescherming (planet). Men gaat uit van twee vooronderstellingen: ten eerste zijn de grondstoffen en natuurlijke hulpbronnen van de aarde beperkt; ten tweede moet de economie in functie van de mens en de aarde staan en mag het geen doel op zich zijn. Momenteel putten we de aarde elke dag verder uit. Het concept “Earth Overshoot Day” is hiervoor het meest treffend. Dit is de dag van een bepaald jaar wanneer - vanaf 1 januari geteld - de mensheid wereldwijd net zoveel van de aardse grondstoffen heeft opgebruikt als wat de Aarde in één jaar tijd terug kan opbrengen en geproduceerde afvalstoffen kan verwerken. Al decennia verbruiken we de grondstoffen van meer dan 1,5 Aardes per jaar. En ooh ja, we hebben er maar één! Sinds 2005 valt deze dag in augustus, terwijl dat eigenlijk niet voor 31 december zou mogen zijn. Meer nog, indien de hele wereldbevolking zou leven zoals wij (in België), zou Earth Overshoot Day reeds begin april vallen. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 9  Figuur 1 : Earth Overshoot Day In de ‘Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling’ hebben alle lidstaten van de Verenigde Naties zich dus geëngageerd om de nodige initiatieven en beslissingen te nemen die nodig zijn om onze planeet en maatschappij op een duurzame koers te brengen. De Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling bouwt verder op de voorgaande internationale afspraken aangaande duurzame ontwikkeling en op de Millenniumdoelstellingen van de Verenigde Naties. Deze laatste liepen in 2015 af en waren hoofdzakelijk gericht op het uitbannen van armoede en haar gevolgen in het Zuiden. Met de Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling, die 17 doelstellingen en 169 subdoelstellingen vooropstelt, beschikken we voor het eerst over een breed en wereldwijd actieplan die zowel economische-, sociale- als ecologische uitdagingen samenbrengt. Tegen 2030 moet onze wereld er dan ook helemaal anders uitzien. De 17 Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen, Sustainable Development Goals of SDG’s in het Engels, gaan uit van verandering, van een noodzakelijke transitie. De SDG’s staan bovendien niet op zich, maar zijn onderling met elkaar verbonden. We zullen dus op alle domeinen vooruitgang moeten boeken willen we erin slagen tegen 2030 in een duurzamere wereld en maatschappij te leven. Bovendien zal hiervoor samenwerking nodig zijn: samenwerking tussen landen in ontwikkeling en ontwikkelde landen, maar ook samenwerking tussen overheden, de private sector, vakbonden, ngo’s, academische instellingen en burgers. Enkel door samen te werken en partnerschappen aan te gaan zullen we erin slagen de uitdagingen het hoofd te bieden. De Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling en de bijhorende SDG’s vormen dus het kompas om onze wereld, onze maatschappij en onze acties, initiatieven en handelingen richting te geven in de volgende jaren. Aangezien vrijwel elk internationaal erkend, onafhankelijk land lid is van de VN (193 lidstaten), is het belang van deze SDG’s niet te onderschatten. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 10 1.2 Sustainable Development Goals De 17 doelstellingen en hun 169 subdoelstellingen en een hele waaier aan concrete indicatoren werden onderverdeeld in 5 groepen die de komende jaren moeten aanzetten tot actie in domeinen die van cruciaal belang zijn voor de mensheid en de planeet: - MENSEN - PLANEET - WELVAART - VREDE - PARTNERSCHAP Figuur 2 : SDG's onderverdeeld in 5 domeinen Merk zeker op dat we hier overschakelen van het oude concept van de 3 P’s naar een nieuwe visie met 5 P’s. Alle SDG’s moeten zowel een internationale, nationale als regionale vertaling krijgen. Dit wil zeggen dat de maatregelen, die nodig zijn om onze wereld te transformeren, genomen moeten worden door álle beleidsniveaus. Heel specifiek voor ons wil dit zeggen dat de SDG’s opgenomen worden in zowel de Europese, Belgische als Vlaamse wetgeving. De Vlaamse Regering wil 48 doelstellingen realiseren tegen 2030. Deze zijn opgenomen in "Vizier 2030". Hiermee geeft de regering invulling aan de oproep van de Verenigde Naties om de duurzame ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's) te vertalen naar eigen doelstellingen en beleid. De Vlaamse Regering hechtte op 5 april 2019 haar goedkeuring aan deze visienota zonder dat dit voorstel een financieel of budgettair engagement inhield. Hieronder beschrijven we de 17 internationale doelstellingen van de duurzame ontwikkeling zoals deze door de VN werden aangenomen (www.sdgs.be, 2021). Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 11  1. GEEN ARMOEDE Beëindig armoede overal en in al haar vormen Ondanks de strijd tegen armoede via Millennium Development Goals (2000-2015) komt armoede vandaag nog steeds voor. Daarom hebben de Verenigde Naties een ambitieuzer plan opgesteld: het uitroeien van armoede in al haar vormen en overal ter wereld. Het VN-Ontwikkelingsprogramma (UNDP) zegt dat er wereldwijd nog zo’n 700 miljoen mensen zijn die met minder dan $1,9 per dag moeten rondkomen, wat de VN als maatstaf gebruikt om extreme armoede te meten. (Impact COVID-19!!) 2. GEEN HONGER Beëindig honger, bereik voedselzekerheid en verbeterde voeding en promoot duurzame landbouw Sinds 1990 is het aantal ondervoede mensen in ontwikkelingslanden met bijna 50% verminderd. Die daling kunnen we ondermeer toeschrijven aan de succesvolle implementatie van de eerste Millenniumdoelstelling. Die was erop gericht om het aantal mensen dat honger lijdt te halveren tussen 1990 en 2015. Vandaag worden 690 miljoen mensen nog steeds bedreigd door honger en malnutritie, dat is één persoon op tien (en de aantallen zijn terug stijgende). Malnutritie is de oorzaak van bijna de helft van alle sterfgevallen bij kinderen onder de vijf jaar, dat zijn 3,1 miljoen kinderen per jaar. Wereldwijd lijdt één op vier kinderen aan een groeistoornis. In ontwikkelingslanden kan dat aantal oplopen tot één op drie. 3. GOEDE GEZONDHEID EN WELZIJN Verzeker een goede gezondheid en promoot welvaart voor alle leeftijden Deze doelstelling is opgedeeld in vier grote pijlers die aandacht besteden aan moeder en kind, epidemieën, verkeersveiligheid en gezondheidszorg. De eerste pijler ijvert voor een duurzame ontwikkeling van moeder en kind door het aantal moedersterftes te verminderen. Dagelijks sterven 800 moeders door complicaties tijdens de zwangerschap die vermeden konden worden en maar liefst 99% van de moedersterftes vindt plaats in ontwikkelingslanden. Daarnaast moet men het overlijden van pas geboren baby’s en neonatale sterfte vermijden. Ten tweede vraagt deze ontwikkelingsdoelstelling aandacht voor ziektes als aids, tuberculose en malaria. Zo stierven in 2014 nog ongeveer 1,5 miljoen mensen aan aids. Vooral de ontwikkelingslanden lijden erg onder deze epidemieën, omdat er zeer weinig kennis beschikbaar is over deze ziekten en de toegang tot de juiste medicatie of hulp vaak ontbreekt. Als derde pijler wil deze ontwikkelingsdoelstelling verkeersveiligheid in de verf zetten. Dagelijks verliezen 85 mensen hun leven op de Europese wegen. Om die reden strijdt deze doelstelling er ook voor om verkeersgewonden én verkeersdoden met de helft te verminderen tegen 2030. Tot slot is er nog het streefdoel van algemeen toegankelijke gezondheidszorg en ontwikkeling. Enerzijds moet de gezondheidszorg universeel gedekt zijn, anderzijds moet medicatie voor iedereen verkrijgbaar en betaalbaar zijn. Volgens cijfers van de Wereldgezondheidsorganisatie hebben zo’n 150 miljoen mensen moeite om hun gezondheidszorg te betalen. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 12  4. KWALITEITSVOL ONDERWIJS Verzeker gelijke toegang tot kwaliteitsvol onderwijs en bevorder levenslang leren voor iedereen Het recht op onderwijs ligt aan de basis van alle andere mensenrechten. Toch zijn 260 miljoen kinderen nog nooit naar school geweest of ze hebben de schoolbanken vroegtijdig verlaten. Dit staat in schril contrast met de belofte van de internationale gemeenschap om tegen 2015 ‘onderwijs voor iedereen’ te creëren. 5. GENDERGELIJKHEID Bereik gendergelijkheid en empowerment voor alle vrouwen en meisjes Vrouwen maken meer dan de helft van de wereldbevolking uit. Toch krijgen vrouwen nog vaak te maken met discriminatie. Zo zijn ze vaak het slachtoffer van geweld en hebben ze in veel landen geen toegang tot gezondheidszorg. Hoewel vrouwen een belangrijke rol spelen bij alle SDG’s, is SDG 5 de enige doelstelling die zich specifiek op gender focust. Het hoofddoel van de doelstelling is om gendergelijkheid en de empowerment van alle vrouwen en meisjes te bereiken. 6. SCHOON WATER EN SANITAIR Verzeker toegang tot duurzaam beheer van water en sanitatie voor iedereen Elk jaar sterven er drie miljoen mensen door slechte waterkwaliteit en een gebrekkige toegang tot drinkwater. De meerderheid van die slachtoffers zijn kinderen jonger dan vijf jaar. Water vormt de kern van duurzame ontwikkeling. Zo kunnen watervoorraden op verschillende manieren een bijdrage leveren aan armoedebestrijding, economische groei en milieubescherming. Van voedsel- en energiezekerheid tot de gezondheid van de mens en het milieu, water draagt bij aan de bevordering van sociale welvaart en gelijkaardige economische groei en heeft invloed op het levensonderhoud van miljarden mensen. 7. BETAALBARE EN DUURZAME ENERGIE Verzeker toegang tot betaalbare, betrouwbare, duurzame en moderne energie voor iedereen In bijna elke grote uitdaging en kans in de wereld staat energie centraal. Zowel voor jobs, veiligheid, klimaatverandering, voedselproductie als voor het verhogen van de inkomens is toegang tot energie essentieel. Toch heeft één op vijf mensen in de wereld geen toegang tot moderne elektriciteit. Drie miljard mensen zijn voor koken en verwarming nog steeds afhankelijk van hout, steenkool, houtskool of dierlijk afval. Energie draagt het meeste bij aan de klimaatverandering, aangezien het verantwoordelijk is voor ongeveer 60 procent van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen. Het aandeel van CO2-uitstoot bij energie beperken, is een van de hoofddoelen om klimaatveranderingen op lange termijn onder controle te houden. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 13  8. WAARDIG WERK EN ECONOMISCHE GROEI Bevorder aanhoudende, inclusieve en duurzame economische groei, volledige en productieve tewerkstelling en waardig werk voor iedereen Vandaag werken wereldwijd 168 miljoen kinderen, 74 miljoen jongvolwassenen zijn werkloos en 60% van de arbeiders werkt zonder contract. De arbeidsmarkt moet veranderen om rechtvaardiger, gelijkwaardiger en veiliger te worden. Deze Duurzame Ontwikkelingsdoelstelling streeft naar de afschaffing van dwangarbeid, de uitbanning van slavernij en mensenhandel en het verbod op kinderarbeid (waaronder het werven en inzetten van kindsoldaten). De economische productiviteit moet toenemen door middel van diversificatie, technologische vernieuwing en innovatie. Economische groei mag niet langer een van de oorzaken zijn van milieuvervuiling. 9. INDUSTRIE, INNOVATIE EN INFRASTRUCTUUR Bouw veerkrachtige infrastructuur, bevorder inclusieve en duurzame industrialisering en stimuleer innovatie Investeringen in infrastructuur (transport, irrigatie, energie, informatie en communicatietechnologie) leiden tot groei in productiviteit en inkomen en verbeteringen in gezondheidszorg en onderwijs. Technologische vooruitgang biedt namelijk duurzame oplossingen voor economische uitdagingen en milieuproblemen: het creëert nieuwe jobs en zorgt voor betere energie-efficiëntie. Nieuwe jobs en duurzame economische groei genereren meer inkomen, wat leidt tot een hogere levensstandaard. Daarenboven biedt technologische innovatie ook oplossingen voor ecologische uitdagingen. 10. ONGELIJKHEID VERMINDEREN Dring ongelijkheid in en tussen landen terug Deze ontwikkelingsdoelstelling wil niet alleen de ongelijkheid tussen staten verminderen, maar ook de ongelijkheid in de staten zelf. Vandaag is de gecumuleerde rijkdom van de rijkste 1% van de wereld groter dan die van de overige 99%. Wereldwijd blijven ongelijkheden en extreme armoede bestaan, ook al neemt ze in het algemeen af. Ondanks dat in de meeste opkomende landen de armoede in de voorbije decennia is gedaald, leven grote delen van de bevolking, zoals de boeren in China en Brazilië, nog steeds in armoede, terwijl een kleine groep een groot deel van de rijkdom bezit. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 14  11. DUURZAME STEDEN EN GEMEENSCHAPPEN Maak steden en menselijke nederzettingen inclusief, veilig, veerkrachtig en duurzaam SDG11 is de kern van de syllabus en dus cruciaal om zowel lokaal als globaal naar een duurzame ruimtelijke ontwikkeling te kunnen evolueren. Vandaag leven 2 op 3 Europeanen en bijna 4 miljard mensen wereldwijd – meer dan de helft van de wereldbevolking! – in steden. Dat aantal zal alleen maar toenemen en volgens de meest recente cijfers zou 60% van de wereldbevolking in een stedelijke omgeving leven tegen 2030 (steden zorgen nu wel al voor 60% van het globale GDP). De stedelijke bevolking zal het snelst toenemen in de ontwikkelingslanden. Daar heeft de huidige groei al geleid tot een boom in megasteden. In 1990 waren er 10 metropolen met 10 miljoen of meer inwoners, in 2024 waren dat er al 34. In totaal wonen er in deze metropolen meer dan 700 miljoen mensen. In de volgende decennia zal 95% van de stedelijke groei plaatsvinden in ontwikkelingslanden. De snelle stedelijke groei brengt ook een paar specifieke uitdagingen met zich mee. Extreme armoede concentreert zich vaak in steden en nationale overheden kunnen met moeite de nodige voorzieningen verzekeren voor de groeiende bevolking. Daardoor hebben veel stadsbewoners vaak geen toegang tot de basisvoorzieningen of veilige en betaalbare woningen. Vandaag leven zo’n 828 miljoen mensen in sloppenwijken en ook dat aantal blijft toenemen. Als we duurzame ontwikkeling willen bereiken, zullen we eerst de sloppenwijken moeten opknappen en de ruimtelijke planning verbeteren. Ook om de groeiende seniorenbevolking op te vangen, zullen steden zich moeten aanpassen. Tegen 2050 zullen er 900 miljoen senioren in onze steden leven. Om die groeiende bevolkingsgroep goed op te vangen, moeten steden nu al beginnen investeren in de juiste voorzieningen voor ouderen en openbare ruimten veiliger en toegankelijker maken. Dat zijn echter niet de enige uitdagingen die verstedelijking met zich meebrengt. Als steden blijven groeien, zal ook hun impact op het milieu en klimaatverandering toenemen. Steden beslaan zo’n 3% van het aardoppervlak, maar verbruiken 60% van de energievoorraad en zijn verantwoordelijk voor 70% van de globale CO2-uitstoot. Daarnaast zet snelle verstedelijking de voorraad zoet water, rioleringen, de leefomgeving en publieke gezondheid onder druk. De impact van steden is zelfs zo groot dat ze het algemeen succes van de SDG’s zal bepalen. Volgens voormalig Vice-Secretaris-Generaal van de VN, Jan Eliasson, zal de strijd voor duurzame ontwikkeling in de steden gewonnen of verloren worden. Steden vormen daardoor een belangrijk middel dat lokale overheden en civiele actoren kunnen gebruiken om de agenda 2030 te bereiken. Om de inspanningen van lokale overheden te belonen, ontwikkelde de Europese Commissie de European Green Capital Award (EGCA). Elk jaar wordt de ECGA uitgereikt aan een stad die het voortouw neemt in duurzame ontwikkeling. De voorbije jaren mochten o.a. Vilnius, Nantes, Oslo, Nijmegen, Lissabon en Kopenhagen de prijs al in ontvangst nemen. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 15  12. VERANTWOORDE CONSUMPTIE EN PRODUCTIE Verzeker duurzame consumptie- en productiepatronen We verspillen vandaag 30% van de wereldwijde voedselproductie. We produceren en consumeren zonder voldoende rekening te houden met de impact op de natuurlijke rijkdommen van de planeet. De huidige situatie is onhoudbaar en daarom moeten we “meer doen, met minder”. De wereldbevolking zou tegen 2050 9,6 miljard mensen tellen: als we de huidige levenswijze van de ontwikkelde landen behouden, zullen we grondstoffen voor drie planeten nodig hebben. Een andere sprekende vergelijking: ieder jaar verbruiken we 250 km³ water om levensmiddelen te produceren die verloren gaan of verspild worden. Dit komt overeen met een volume water dat drie maal groter is dan het volume van het meer van Genève, of vergelijkbaar is met het jaarlijkse debiet van de Wolga, de Russische rivier die de grootste van Europa is. 13. KLIMAATACTIE Neem dringend actie om klimaatverandering en haar impact te bestrijden Klimaatverandering heeft een effect op elk land, op elk continent. Het ontwricht nationale economieën en beïnvloedt levens, met grote kosten voor mensen, gemeenschappen en landen, nu en in de toekomst. Iedereen kan de impact van klimaatverandering ondervinden, of het nu gaat om veranderende weerpatronen, de stijgende zeespiegel of om frequentere extreme weerverschijnselen. De uitstoot van broeikasgassen door menselijke activiteiten versnellen de klimaatverandering en blijven ondertussen nog stijgen. De uitstoot is nu 50% hoger dan het niveau van 1990 en staat dus op recordhoogte. Zonder maatregelen zal de temperatuur van de aarde met 3 graden Celsius stijgen en op sommige plaatsen zelfs nog meer. De armste en meer kwetsbare mensen zullen daar het eerste en grootste slachtoffer van zijn. 14. LEVEN IN HET WATER Behoud en maak duurzaam gebruik van de oceanen, de zeeën en maritieme hulpbronnen Waterbronnen, en de manier waarop ermee omgegaan wordt, hebben een impact op de maatschappij en de economie, vooral op vlak van gezondheid, voedselproductie, hygiëne, energie, industrie en de werking van ecosystemen. Daarnaast zijn visvangst en visteelt de bron van inkomsten voor meer dan 200 miljoen mensen. De verandering van de waterkwaliteit kan leiden tot een verlies aan biodiversiteit, gezondheidsrisico’s voor de mens en kan activiteiten op zee belemmeren, waaronder vissen, toerisme en hobby’s. 60 tot 95% van het afval op de bodem van de zee is plastic, voornamelijk verpakkingen als boodschappentassen, flessen,… Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 16  15. LEVEN OP HET LAND Bescherm, herstel en bevorder het duurzaam gebruik van ecosystemen, beheer bossen duurzaam, bestrijd woestijnvorming en landdegradatie en draai het terug en roep het verlies aan biodiversiteit een halt toe De mens heeft de aarde nodig om te kunnen overleven. Ongeveer 18% van onze voeding is plantaardig en landbouw vormt niet alleen een belangrijke economische hulpbron, maar ook een instrument voor ontwikkeling. Toch zien we vandaag een ongekende landdegradatie en de beschikbare landbouwgrond neemt sneller af dan ooit tevoren. Sinds 2008 lijden al meer dan 1,5 miljard mensen onder de gevolgen van landdegradatie. Menselijke activiteit heeft zelfs 75% van het aardoppervlak veranderd! Ook verliezen we spijtig genoeg elk jaar meer dan 13 miljoen hectare bos. Daardoor komt het levensonderhoud van 1,6 miljard mensen onder serieuze druk te staan, net als de habitat van meer dan 80% van alle dieren, planten en insecten. Ter info: als het gaat om de beschermingsstatus van de habitats, staat België op de allerlaatste plaats binnen Europa! (EEA Report No 10/2020) “Pas als de laatste boom gestorven is, de laatste rivier vergiftigd en de laatste vis gevangen, zullen we ons realiseren dat we geen geld kunnen eten.” (Native American) 16. VREDE, JUSTITIE EN STERKE PUBLIEKE DIENSTEN Bevorder vreedzame en inclusieve samenlevingen met het oog op duurzame ontwikkeling, verzeker toegang tot justitie voor iedereen en creëer op alle niveaus doeltreffende, verantwoordelijke en open instellingen Het ultieme doel van de Verenigde Naties is het bewerkstelligen van vreedzame samenlevingen. Helaas moeten we vaststellen dat bepaalde regio’s gekenmerkt blijven door instabiliteit en conflicten. Daarom is het noodzakelijk de bronnen van geweld aan te pakken en de illegale geldstromen, wapenhandel en corruptie tegen 2030 aanzienlijk te verminderen. Dit wordt een enorme uitdaging: volgens Amnesty International bedraagt de internationale wapenhandel naar schatting meer dan 105 miljard euro per jaar. 17. PARTNERSCHAP OM DOELSTELLINGEN TE BEREIKEN Versterk de implementatiemiddelen en revitaliseer het wereldwijd partnerschap voor duurzame ontwikkeling De Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen kunnen enkel gerealiseerd worden met een sterk engagement voor internationale partnerschappen en samenwerking. Hoewel de officiële ontwikkelingshulp van de ontwikkelde landen tussen 2000 en 2014 met 66% is gestegen, blijven humanitaire crises door conflicten of natuurrampen financiële middelen en hulp vergen. Verscheidene landen hebben ontwikkelingshulp nodig om de groei en handel te stimuleren. Vandaag is de wereld meer dan ooit onderling verbonden. Een betere toegang tot technologie en kennis is een belangrijke manier om ideeën uit te wisselen en innovatie te bevorderen. Het beleid moet erop gericht zijn om ontwikkelingslanden te helpen met hun schuldbeheer en investeringen in die landen aan te moedigen. Dit is van vitaal belang om duurzame groei en ontwikkeling te bereiken. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 17 1.3 Samengevat Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 18 2 Landgebruik en ecosystemen Wanneer we een visie willen ontwikkelen over een duurzame ruimtelijke ontwikkeling in Vlaanderen is het noodzakelijk om eerst een aantal globale en Europese processen en tendensen te bespreken. 2.1 Globaal landgebruik Naast de klimaatopwarming is ons volledig uit de hand gelopen landgebruik een van de meest kritische globale problemen. ‘Bodem’ is en blijft de motor van de planeet! Jammer genoeg is de oppervlakte ervan eindig en kan je elke vierkante meter maar één maal gebruiken. Je zou je zelfs de vraag kunnen stellen omtrent de kip of het ei. Met een landgebruik dat de (ecologische) draagkracht van onze planeet niet zou overschrijden, zou allicht ook de klimaatopwarming controleerbaar blijven (en geen ecologische, economische, culturele en sociale tragedie veroorzaken). Alles inzetten op CO2 reductie, isolatie, zonnepanelen,… zal dus niets veranderen aan ons desastreus en destructief bodemgebruik! De overbevolking van de planeet is hier natuurlijk niet vreemd aan. Een gezonde planeet Aarde, waar alle ecosystemen kunnen floreren en waar de impact van de mens de draagkracht van de planeet niet overstijgt, zou tussen de 2 en 4 miljard inwoners tellen. Vandaag zijn we de 8 miljard net voorbij en de Verenigde Naties verwachten dat onze aarde tegen 2030 zo’n 8,5 miljard mensen zal tellen. Rond 2100 zijn het er mogelijk meer dan 11 miljard. En al die mensen hebben nood aan energie, voedsel,… Een studie die de verandering van het landgebruik tussen 1700 en 2000 bestudeerde, kwam tot ongelofelijke resultaten. Terwijl in 1700 de helft van het landoppervlak nog volledig wild was en zowat 45% lichte sporen van landbouw en bewoning vertoonde, draaide dit tegen 2000 volledig om. Tegen het jaar 2000 bleef slechts 25% van het landoppervlak nog wild, 19% vertoonde lichte sporen van landbouw en bewoning terwijl 55% reeds ingenomen werd door landbouw, dorpen en steden. (Ellis, Erle C, Kees Klein Goldewijk, Stefan Siebert, Deborah Lightman, and Navin Ramankutty, ‘Anthropogenic Transformation of the Biomes, 1700 to 2000’, Global Ecology and Biogeography, 19.5 (2010), 589–606) Figuur 3 : Veranderingen in het globaal landgebruik Op Aarde leven zo’n 8 miljoen soorten organismen (dieren en planten). Eén enkele soort hiervan neemt meer dan 70% van de aardoppervlakte in! Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 19 In het "Living Planet Report" van 2020 heeft het WWF gekeken naar gegevens over 4.392 diersoorten, verspreid over 20.811 populaties. Gemiddeld 68 procent van de populaties is tussen 1970 en 2016 verdwenen. Habitatverlies is daarbij de belangrijkste oorzaak! Dieren verdwijnen vooral omdat hun habitat of natuurlijke leefgebied verdwijnt. En daar is de mens verantwoordelijk voor. We kappen bossen voor hout (pellets?!) of om plaats te maken voor landbouwgebied (wat veel gebeurt in Brazilië in Zuid-Amerika), leggen moerassen droog om er steden te bouwen en maken het leven in oceanen onmogelijk door ze te vervuilen. Met al die activiteiten vernietigen we het natuurlijke leefgebied van de dieren. Meer dan 50% van alle vruchtbare bodem op Aarde wordt namelijk ingenomen door landbouw! Hiervan bijna 80% door vee (wat goed is voor nog geen 20% van de globale calorievoorziening). De laatste 300 jaar groeide de oppervlakte bestemd voor akkerbouw en veeteelt met respectievelijk 460% en 560%. (UN Food and Agriculture Organization, 2019) Deze veeteelt (zo’n 40 miljoen km²) staat ook garant voor 15% van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen. In Ierland loopt dit zelfs op tot meer dan 33%. Ter vergelijking, transport is eveneens verantwoordelijk voor 15% van de globale uitstoot aan broeikasgassen. Als we dan weten dat 70% van al het drinkbaar water dat we gebruiken dient voor landbouw én dat de wereldbevolking nog enorm zal toenemen én dat grote delen van de wereld zich nog moeten “ontwikkelen” dan is de som snel gemaakt. We moeten ons ruimtegebruik ernstig in vraag durven stellen. We moeten inzetten op een duurzame ruimtelijke ontwikkeling! In deze syllabus zullen we ons in wat volgt concentreren op een duurzame stedelijke ontwikkeling in het algemeen en op de Vlaamse ruimtelijke situatie in het bijzonder. Figuur 4 : Uitzicht vanuit Apollo 11 toont de aarde die boven de horizon van de maan uitstijgt (NASA/JSC, 20 juli 1969) Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 20 2.2 Europees landgebruik Door de eeuwen heen zijn landschappen steeds aan verandering onderhevig geweest, door invloeden van de natuur maar ook door activiteiten van de mens. Gebergten worden omhooggeduwd en zakken omlaag, gesteente erodeert, rivieren drogen op of krijgen een andere loop, overstromingsgebieden ontstaan en verdwijnen. De mens heeft heuvels vlak gemaakt, kustlijnen gewijzigd, moerasgebieden drooggelegd, bergtoppen afgegraven voor mijnbouw, kunstmatige meren en dammen aangelegd, bossen gekapt voor akkers en weidegrond en nieuwe landschappen aangelegd. Eerder zagen we dat een steeds groter deel van het landschap en de bodembedekking op aarde op de een of andere manier door menselijke activiteiten is beïnvloed. Op dit moment is zo'n 80% van het oppervlak van Europa gevormd door steden/dorpen en landbouw. Figuur 5 : Duurzaam landgebruik in Europa (EEA 2019) De druk op land en bodem neemt echter nog steeds toe. Stedelijke gebieden in Europa groeien, vaak ten koste van vruchtbare landbouwgrond. Beton en asfalt dekken de bodem af, met als gevolg dat deze zijn oorspronkelijke functies niet kan uitoefenen. Denk bijvoorbeeld aan het opslaan van water, het produceren van voedsel en biomassa, klimaatregulering, werking als buffer voor gevaarlijke chemische stoffen en het creëren van biotopen. Regen die op verharde oppervlakken valt, stroomt weg in plaats van langzaam in de bodem te zakken, waar het water kan worden gefilterd en het grondwater kan aanvullen. Wegen, spoorwegen, kanalen en steden versnipperen het landschap, waardoor diersoorten tot steeds kleinere gebieden worden beperkt. En dat is schadelijk voor de biodiversiteit. De nefaste manier waarop we in Europa het land gebruiken, is een van de redenen waarom de EU niet op koers ligt voor het behalen van de doelstelling om verder biodiversiteitsverlies te voorkomen. Ook ligt Europa niet op koers om het beleidsdoel ‘geen netto-ruimtebeslag in 2050’ (no net land take by 2050) te bereiken. Natuur- en landbouwgebieden moeten steeds meer plaats maken voor uitdijende woongebieden, bedrijventerreinen, recreatiegebieden,… Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 21  Figuur 6 : Netto-ruimtebeslag in de EU tussen 2000 en 2018 Ondanks een afname in de afgelopen tien jaar (het ruimtebeslag was meer dan 1000 km²/jaar tussen 2000-2006), bedroeg het ruimtebeslag in de EU28 tussen 2012-2018 nog steeds 539 km²/jaar. (ter info: in 2022-2023 zijn de cijfers van 2018 nog steeds de meest recente) Het concept netto-ruimtebeslag combineert ruimtebeslag (land take) met landteruggave (re- cultivation) naar niet-kunstmatige grondcategorieën (natuur, bos, heide,…). Terwijl in de periode 2000-2018 een deel van de grond in de EU-28 werd teruggegeven aan natuur, werd 11 keer meer land ingenomen. In verhouding tot hun oppervlakte hadden Cyprus, Nederland en Albanië tussen 2000 en 2018 het hoogste ruimtebeslag. De teruggave van land nam geleidelijk toe van 2012 tot 2018, onder leiding van Luxemburg, Nederland, het Verenigd Koninkrijk en België. Figuur 7 : Land take versus re-cultivation in EEA-39 Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 22 Uit de grafiek kan je afleiden dat België tussen 2012 en 2018 het 6de hoogste ruimtebeslag had van de huidige 27 EU lidstaten. Kijken we naar de teruggave van land aan natuur dan stonden we in diezelfde periode op een 3de plaats (EU-27). Wanneer je ruimtebeslag echter al extreem hoog is (België, Nederland en Luxemburg) is het niet zo moeilijk om goed te scoren op ‘re-cultivation’… Toch is ongeveer 60% tot 70% van de bodems in de EU niet gezond. Elk jaar wordt er in de EU ongeveer 1 miljard ton bodem door erosie weggespoeld, waarmee de EU naar schatting elk jaar 1,25 miljard euro aan landbouwproductie verliest. Als gevolg van niet-duurzaam landgebruik, overexploitatie en emissies van verontreinigende stoffen hebben bodems ook te lijden van een afname van organisch materiaal, vervuiling, verlies van biodiversiteit, verzilting en afdekking. We mogen niet langer voorbijgaan aan de risico's die voortvloeien uit de verslechterende situatie van de Europese bodem. We hebben een transformatie nodig waarbij bescherming, duurzaam beheer en herstel van bodems deel uitmaken van het sociaaleconomische model. Elk jaar wordt in de EU voor stedelijke ontwikkeling en infrastructuur netto meer dan 400 km² grond onttrokken, voornamelijk ten koste van landbouwgrond. Intensief grondbeheer en verandering in landgebruik hebben een negatief effect op de biodiversiteit van de bodem. Deze overmatige consumptie van bodem/land is niet enkel het gevolg van de bevolkingsgroei. In Europa stijgt het ruimtebeslag veel sneller dan de bevolkingsgroei, het neemt zelfs toe in gebieden met bevolkingsafname. Een voorbeeld daarvan zijn de Baltische staten. Gezonde bodems zullen de veerkracht van de EU versterken en haar kwetsbaarheid voor klimaatverandering verminderen. Bodems vormen het grootste terrestrische koolstofreservoir op aarde. Zij slaan meer koolstof op dan de atmosfeer en alle biomassa samen. Gezien de cruciale rol van de bodem in de watercyclus is de bodem ook een essentiële bondgenoot bij de aanpassing aan de klimaatverandering. Omdat zij in staat zijn veel water vast te houden, verminderen bodems de gevolgen van overstromingen en de negatieve effecten van droogte. Ter verwezenlijking van de EU-doelstelling om het netto ruimtebeslag tegen 2050 tot nul terug te dringen, moeten de lidstaten tegen 2023 hun eigen ambitieuze nationale, regionale en lokale doelstellingen voor de netto vermindering van ruimtebeslag voor 2030 vaststellen en de “ruimtelijke ordeningshiërarchie” (vermijden - hergebruiken - compenseren) toepassen om nieuwe afdekking (verharding/bebouwing) van natuur- of landbouwgrond te voorkomen. Figuur 8 : Future Brief: No net land take by 2050 (issue 14) Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 23 De gevolgen van land- en bodemdegradatie zijn namelijk enorm en kosten de EU 50 miljard euro per jaar! Bodemerosie kost Europa alleen al 1,25 miljard euro aan jaarlijks productiviteitsverlies in de landbouw. De economische gevolgen van bodemdegradatie voelen we dus allemaal. De kosten van het nemen van maatregelen zijn echter veel lager dan de kosten van niets doen. Het tot staan brengen en ombuigen van de huidige trend van bodemaantasting zou wereldwijd tot 1,2 biljoen euro aan economische voordelen per jaar kunnen opleveren. Gezonde bodems zijn onze beste verzekering om ons welzijn op de lange termijn veilig te stellen, dus is het economisch gezien verstandig om in bodempreventie en -herstel te investeren. Wat er moet gebeuren om over te stappen naar een duurzaam landbeheer is duidelijk: er moet dringend verandering komen in de manier waarop we het land en de hulpbronnen die het biedt, gebruiken en beheren. Hierbij moeten we kijken naar het landschap als geheel, met alle bijbehorende activiteiten en elementen. - Bij het bouwen van steden en het aanleggen van verbindingen, moeten we niet de omgeving bedekken met beton en asfalt, maar uitgaan van hergebruik en herbestemming van reeds ingenomen land. Een rapport van het IPBES (intergouvernementeel platform voor wetenschap en beleid inzake biodiversiteit en ecosysteemdiensten) stelt zelfs dat het goedkoper is om land- en bodemrijkdommen te beschermen dan om ze te herstellen of saneren (bijv. door vervuilde grond op oude fabrieksterreinen schoon te maken). Bovendien bieden compacte steden met een goede mobiliteit en verbindingen vaak de beste stedelijke levenskwaliteit en hebben ze minder directe milieueffecten. - We moeten ook meer doen om landecosystemen beter te beschermen. We kunnen bijvoorbeeld natuurgebieden met elkaar verbinden en ecologische doorgangen creëren door te investeren in groene infrastructuur. Gezonde, veerkrachtige bodemecosystemen spelen bovendien een essentiële rol in de beperking van de gevolgen van en aanpassing aan klimaatverandering. - Voor een duurzaam beheer van bodemrijkdommen moeten we de druk van economische activiteiten, en in het bijzonder de landbouw, aanzienlijk verlagen. Om een duurzame, productieve landbouw te waarborgen, moeten we verontreiniging aanpakken en nieuwe oplossingen zoeken voor een efficiënt landgebruik. Daarbij moeten we ook rekening houden met het levensonderhoud en de levenskwaliteit van plattelandsgemeenschappen. Inzet van en samenwerking met landbouwers zijn nodig om het land en de biodiversiteit van het platteland te beschermen. Duurzame landbouw is niet mogelijk zonder aanzienlijke veranderingen in voedingspatronen en een vermindering van voedselverspilling in Europa en de rest van de wereld. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 24 Landbeheer is een complexe zaak, maar we zijn allemaal gebaat bij wat gezond land en een gezonde bodem te bieden hebben: voedsel en schoon water, bescherming tegen ziekten of bouwmaterialen. We zijn met ons allen verantwoordelijk voor de bescherming van deze onmisbare hulpbronnen – van consumenten tot landbouwers en van lokale tot Europese en mondiale beleidsmakers. Momenteel is er op EU-niveau geen wettelijk bindend beleidsdoel met betrekking tot ruimtebeslag. In de nieuwe EU-bodemstrategie voor 2030 worden de lidstaten echter opgeroepen om doelen voor ruimtebeslag voor 2030 vast te stellen, met als doel om tegen 2050 ruimtebeslagneutraliteit te bereiken. In het laatste hoofdstuk zullen we zien hoe het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen hier met de Bouwshift reeds hard op inzet. Figuur 9 : Globale grondstof reserves (Vlaanderen Circulair) Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 25 3 Het belang van SDG11 Zoals we reeds weten, leven vandaag 2 op 3 Europeanen en bijna 4,4 miljard mensen wereldwijd in steden. Dat aantal zal alleen maar toenemen en volgens de meest recente analyses zal 85% van de wereldbevolking tegen het einde van de eeuw in steden wonen. Alleen al in India zullen er de komende 25 naar verwachting zo’n 300 miljoen stadsbewoners bijkomen. Dat die snelle stedelijke groei ook een paar specifieke uitdagingen met zich mee brengt is dan ook logisch: extreme armoede en ongelijkheid, ontoereikende basisvoorzieningen, ernstig tekort aan veilige en betaalbare woningen, stijgende impact op milieu en klimaat, teloorgang van erfgoed,… Daarom zal het van de steden afhangen of we zullen slagen of falen in het bereiken van onze doelstellingen op het gebied van armoedebestrijding, milieu, klimaatverandering en het waarborgen van onze gezondheid. Het zullen de steden zijn die bepalen of we inclusieve economische groei bereiken of we toegeven aan grotere ongelijkheid. Het is in de steden waar mensen kansen zullen zoeken voor onderwijs en werkgelegenheid. Het zullen de steden zijn die bepalen of we doorgaan met het gestaag toenemende gebruik van 's werelds hulpbronnen of dat we een duurzamere koers uitzetten. De 11de duurzame doelstelling (maak steden en menselijke nederzettingen inclusief, veilig, veerkrachtig en duurzaam) zal dus cruciaal blijken om ook de andere 16 doelen te halen. Zoals alle andere SDG’s, werd ook SDG11 uitgesplitst in een aantal deeldoelen: - Toegang voorzien tot goede, veilige en betaalbare huisvesting - Toegang voorzien tot betaalbare, toegankelijke en duurzame vervoerssystemen, waarbij de verkeersveiligheid verbeterd wordt - Inclusieve en duurzame stadsontwikkeling en capaciteit opbouwen - Inspanningen verhogen om het culturele en natuurlijke erfgoed van de wereld te beschermen en veilig te stellen - Aantal slachtoffers van rampen aanzienlijk verminderen met inbegrip van rampen die met water verband houden, waarbij de klemtoon ligt op het beschermen van de armen en van mensen in kwetsbare situaties - Nadelige milieu-impact van steden per capita reduceren, ook door bijzondere aandacht te besteden aan de luchtkwaliteit en aan het afvalbeheer - Universele toegang voorzien tot veilige, inclusieve en toegankelijke, groene en openbare ruimtes, in het bijzonder voor vrouwen en kinderen, ouderen en personen met een handicap - Positieve economische, sociale en ecologische verbanden ondersteunen tussen stedelijke, voorstedelijke en landelijke gebieden Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 26  - Aantal steden en menselijke nederzettingen aanzienlijk verhogen die geïntegreerde beleidslijnen en plannen goedkeuren en implementeren inzake inclusie, doeltreffendheid van hulpbronnengebruik, mitigatie en adaptatie aan klimaatverandering en weerbaarheid tegen rampen - De minst ontwikkelde landen steunen, ook via financiële en technische bijstand, in het opbouwen van duurzame gebouwen waarbij gebruik wordt gemaakt van lokale materialen Dat is waarom SDG11 zo belangrijk is. Succes bij het behalen van de deeldoelen onder SDG11 legt de basis voor het behalen van deeldoelen onder veel van de andere SDG’s. We kunnen als voorbeeld twee van de deeldoelen toelichten: Deeldoel 11.2: Tegen 2030 toegang voorzien tot veilige, betaalbare, toegankelijke en duurzame vervoerssystemen voor iedereen, waarbij de verkeersveiligheid verbeterd wordt, met name door het openbaar vervoer uit te breiden, met aandacht voor de behoeften van mensen in kwetsbare situaties, vrouwen, kinderen, personen met een handicap en ouderen. Transport is een belangrijk ontwikkelingsprobleem en deeldoel 11.2 is belangrijk om veilige, veerkrachtige en duurzame steden te realiseren. Het verwezenlijken van deeldoel 11.2 zal echter ook noodzakelijk zijn als we enkele van de deeldoelen van SDG3 (Goede gezondheid en welzijn) willen verwezenlijken. Actief (en dus duurzaam) transport kan helpen SDG3 te verwezenlijken door veilige, comfortabele en aantrekkelijke plekken te bieden om te wandelen en te fietsen. Stadsbewoners kunnen naar hun bestemming wandelen of fietsen om de noodzakelijke fysieke activiteit te bereiken die hun risico op ziektes vermindert. Wandelen en fietsen zijn zowel betaalbare als toegankelijke manieren voor kwetsbaren om zich door de stad te verplaatsen. Bovendien kan actief transport bijdragen aan het verwezenlijken van de doelstelling om het aantal sterfgevallen en gewonden als gevolg van verkeersongevallen wereldwijd te halveren. Bij ruim 65 procent van de 1,2 miljoen sterfgevallen die jaarlijks wereldwijd als gevolg van verkeersongevallen plaatsvinden, zijn voetgangers betrokken; 35 procent van deze sterfgevallen betreft kinderen. Het bieden van veilige plekken voor voetgangers zal dit aantal dus aanzienlijk terugdringen. Hoewel de voordelen voor de gezondheid duidelijk zijn, zullen duurzame transportmiddelen ook bepalen hoe gemakkelijk het is om toegang te krijgen tot andere belangrijke diensten in de stad, zoals onderwijs of werkgelegenheid en zijn daarom indirect verbonden met SDG1 (Armoede uitroeien) en SDG4 (Zorgen voor inclusief en rechtvaardig kwaliteitsonderwijs). Een goed ontworpen transportsysteem dat lopen, fietsen en het gebruik van het openbaar vervoer ondersteunt, zal alle mensen in staat stellen volledig deel te nemen aan het gemeenschapsleven en zal veiliger, schonere, gezondere en socialere plekken creëren. De focus van de deeldoel 11.2 ligt op het uitbreiden van het openbaar vervoer. Openbaar vervoer is een noodzakelijk onderdeel om mensen door een stad te laten bewegen. Het is echter teleurstellend dat de twee meest duurzame, gezonde, betaalbare en toegankelijke vormen van vervoer niet specifiek zijn opgenomen: lopen Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 27  en fietsen. Korte afstanden, waarbinnen veel van de dagelijkse activiteiten van mensen worden uitgevoerd, kunnen gemakkelijk worden gewandeld of gefietst als er voor een veilige en comfortabele infrastructuur wordt gezorgd. Duurzame stadsplanning kan dus een grote rol spelen bij het vormgeven van onze behoefte aan auto's. Dat is van belang omdat persoonlijke mobiliteit 17% uitmaakt van de ecologische voetafdruk van de mensheid. Deeldoel 11.7: Tegen 2030 universele toegang voorzien tot veilige, inclusieve en toegankelijke, groene en openbare ruimtes, in het bijzonder voor vrouwen en kinderen, ouderen en personen met een handicap. Openbare en groene ruimtes bieden kansen om de gezondheid en de levenskwaliteit van alle mensen die in steden wonen te verrijken. Het verbeteren van onze fysieke en psychologische gezondheid, het versterken van onze gemeenschappen en het aantrekkelijker maken van onze buurten om te wonen en te werken zijn slechts enkele van de voordelen. Doeldeel 11.7 zal ook bijdragen aan SDG3. Groene ruimtes kunnen eveneens bijdragen aan SDG7 (Verzeker toegang tot betaalbare, betrouwbare, duurzame en moderne energie voor iedereen) door de temperatuur in de steden te verlagen. De toename van verhardingen en de vermindering van groene ruimtes resulteert in hogere temperaturen in de steden ten opzichte van het omliggende platteland. Groene ruimtes helpen dit effect in evenwicht te brengen door de lucht af te koelen, schaduw te bieden en luchtverontreinigende stoffen te absorberen. Ondanks de belangrijke rol die groene en openbare ruimtes spelen, worden ze vaak bedreigd door de groei van steden. Naarmate land kostbaarder wordt, worden groene en openbare ruimtes ingenomen door bewoning en bedrijven. Daarom is deeldoel 11.7 zo belangrijk. Zonder de doorgedreven inzet van het beleid om deze ruimtes te behouden, beschermen en waarderen, zullen ze voor altijd verloren gaan. (Kristie Daniel, UN Chronicle) De impact van steden is dus zo groot dat die het algemeen succes van de SDG’s zal bepalen. Volgens voormalig Vice-Secretaris-Generaal van de VN, Jan Eliasson, zal de strijd voor duurzame ontwikkeling in de steden gewonnen of verloren worden. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 28 Steden waren, zijn en blijven de kristallisatiepunten van maatschappelijke ontwikkelingen (economische, technologische, demografische, culturele en politieke processen). Economische groei en verstedelijking zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zowel globaal als in ons eigen land. Steden zijn de belangrijkste motoren van wereldwijde economische activiteit en genereren meer dan 80% van het wereldwijde BBP. Steden bieden een enorm potentieel om jobs te creëren, innovatie en creativiteit te bevorderen, investeringen aan te trekken en inkomens te verhogen. (www.urban-links.org, 2023) Ook in België vormen de 17 stadsgewesten de slagader van het nationale economische en sociale leven. Die stadsgewesten omvatten niet minder dan 56% van de Belgische bevolking en 67% van de tewerkstelling, geconcentreerd op 26% van de oppervlakte. Willen we echter bestuderen hoe onze (Vlaamse) steden kunnen ingezet worden in een duurzame ruimtelijke ontwikkeling, moeten we eerst onderzoeken hoe onze huidige steden ontstaan zijn (en waar het fout gelopen is). De ruimtelijke vraagstukken waar we vandaag voor staan, vinden namelijk hun oorsprong in ons urbaan verleden. In het volgende hoofdstuk belichten we dan ook de geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling van 2000 v.chr. tot heden. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 29  Hoofdstuk 2: Geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling 4 De eerste generatie steden De stad als specifiek leefmilieu dateert van ongeveer 6.000 jaar terug. Om tot een stad te komen moeten eerst een paar stappen worden doorlopen : - De overgang van een nomadenbestaan naar een sedentair bestaan - De overgang van het leven in een gezinsverband of clanverband naar een dorpsstructuur - De overgang van een dorp naar een stad 4.1 Van een nomadenbestaan naar een sedentair bestaan Tot de aanvang van het Neolithicum was de mens een zwerver die leefde in kleine groepen waarin de gemiddelde levensduur 30 jaar was. De enige sociale binding was het gezin. Alle kennis, alle energie werd besteed aan het zoeken van voedsel en het vinden van beschutting. De eerste sporen van permanente nederzettingen dateren van 140.000 jaar terug. Deze primitieve collectieve bundeling was het gevolg van het zoeken naar beschutting en van de emotionele binding met overleden familieleden. De megalietencultuur van Stonehenge en Carnac weerspiegelen de overgang van een nomadenbestaan naar een sedentaire levenswijze. Figuur 10 : Voorbeeld van een megalietencultuur: Stonehenge (Hawkes, J., Corbis) Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 30 4.2 Van gezinsverband naar dorpsstructuur De overgang van het leven in gezins- of clanverband naar een complexer collectief systeem begint 30.000 jaar geleden wat resulteert in de sociale en ruimtelijke binding in dorpsverband. De eerste dorpsnederzettingen ontstaan 10.000 jaar geleden. Deze woonkernen vertoonden reeds een geleding en rond de dorpen waren omwallingen als bescherming aangelegd. Deze sedentaire levensvorm ging gepaard met het in cultuur brengen van gewassen en het fokken van dieren. De mens werd voedselproducent. Deze primitieve dorpen hebben vaak de opbouw van de dorpen die we nu nog in Afrikaanse landen of bij de Indianen terugvinden. Figuur 11 : Voorbeeld van een primitieve dorpsstructuur 4.3 Van een dorp naar een stad Aanvankelijk hadden de nederzettingen weinig onderling contact. Doordat de stad vooral niet- agrarische productievormen ging concentreren binnen haar territorium kreeg ze een meer heterogeen uiterlijk dan een dorp. De steden ontstonden als versterkte nederzettingen waar de handel in landbouwoverschotten van de vruchtbare gebieden geconcentreerd werd. Typisch aan deze periode was dat een stad bestond uit een concentratie van geïsoleerde centra; hoe groter het belang van een bepaald centrum was, hoe sterker dat centrum zich afsloot van de buitenwereld. Denk maar aan de omgeving rond de Egyptisch tempels en piramides. Essentieel voor de stadsvorming was de uitvinding van het schrift, 6.000 jaar geleden. Daardoor ontstaan ook belangrijke technologische vernieuwingen zoals: - Het catalogeren en in kaart brengen van sterren als belangrijk oriëntatiemiddel - De irrigatie van landbouwgronden - Het smelten van ijzerhoudende metalen - De ontwikkeling van het transport Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 31  Het schrift was belangrijk als communicatiemiddel; het verbeterde transport liet bevoorrading van steden toe met de overschotten van het platteland. In de steden is vanaf het ontstaan een sociale organisatie aanwezig, een hiërarchische structuur, als middel van toezicht en sanctie. Deze controleert verzameling en verdeling van overproductie, coördineert de aanleg van grootschalige artefacten zoals openbare gebouwen, bevloeiingssystemen, woonzones,... Die collectieve organisatie veronderstelt gezags- en bestuursorganen die ondersteund worden door politieke en/of godsdienstige ideologieën. Bedenk dat naast maatschappelijke omstandigheden ook fysische voorwaarden gunstig kunnen zijn voor het ontstaan van steden. De meest gekende gebieden waar deze eerste steden zijn ontstaan zijn Mesopotamië en Egypte. Uit het gebied tussen Tigris en Eufraat, met steden als Ur, Babylon (2.500 v.Chr.) en Assur, is weinig bewaard gebleven. Het gebruikte bouwmateriaal bestond vooral uit klei. Figuur 12 : Plan en restanten van de oude stad Assur Uit de Nijlvallei zijn vooral de dodentempels aan de westelijke Nijloever bewaard. De woningen, vooral gevestigd op de oostelijke oever, waren opgetrokken uit baksteen en zijn verdwenen net zoals de dorpen gebouwd bij de piramiden. 4.4 Besluit  Essentieel voor het ontstaan van een stad was de ontwikkeling van het schrift en het transport. Zonder transport en het schrift kan men niet aan handel doen en zonder handel heeft men geen stad.  Van de alleroudste steden in Mesopotamië en Egypte is maar heel weinig bewaard gebleven. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 32 5 De Griekse stad Om het begrip “stad” in de Griekse tijd te kunnen begrijpen moeten we kijken naar wat men toen verstond onder het begrip “polis”. Het begrip Griekse “stad” staat volledig los van de criteria die we vandaag gebruiken zoals inwonersaantal en had te maken met een andere manier van leven die sterk verschilde van de levenswijze op het platteland. Op het platteland heerste nog steeds de wet van de sterkste terwijl er in de stad duidelijk sprake was van orde en recht. Vooral in dat opzicht was de invloed van de Griekse filosofen heel belangrijk en vormde dit een duidelijke aanzet tot het creëren van stelselmatige stedenbouw. Bij het ontstaan van de Griekse steden moeten we rekening houden met vier belangrijke invloeden: - De invloed van de oudste Europese stad Knossos - De invloed van de Griekse koloniale steden - De invloed van Hippodamus van Milete als grondlegger van de stedenbouw 5.1 De oudste Europese stad De oudste Europese stad is Knossos (2.000 v.Chr.). Deze stad is samen met tal van andere steden ontstaan op het eiland Kreta. Het brede eiland had een gunstige ligging in de oostelijke Middellandse Zee om nauwe relaties te onderhouden met de Nijldelta, het Byzantijnse Rijk en het Tweestromenland. Het paleis van Knossos is een prototype van Minoïsche kunst. Dit soort bebouwing met talrijke en gevarieerde ruimten, dateert uit 1900 v. Chr. en wijst op een complexe en veelzijdige maatschappij. Figuur 13 : Het regeringscentrum van de plaats Knossos, hoofdstad van het Minoïsche rijk. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 33 Rond een rechthoekig plein is het paleis gebouwd waarvan de muren elkaar loodrecht snijden. Rond het paleis zijn er woningen opgetrokken uit baksteen met een gemiddelde vloeroppervlakte van 100m² en met 2 à 3 bouwlagen ondersteund door zuilen. De muren van gebouwen waren versierd met kleurrijke fresco’s. In de stad is er een waterleiding en riolering voorzien, de wegen zijn verhard. Problemen veroorzaakt door reliëfverschillen werden verholpen door de bouw van bruggen en viaducten. De stedelijke plattegronden wijzen op een grootschalige organisatie voor het verdelen van voedselvoorraden en de distributie van grondstoffen en afgewerkte producten. Toch is er geen rationeel stedenbouwkundig opzet. De stedelijke groei verliep spontaan. Mensen zochten bij elkaar beschutting en gingen zich vestigen rond een centrale plaats die hen beschutting bood. Het was daarbij van geen enkel belang of de omwonenden die zich in een centrum kwamen vestigen, al dan niet een religieuze of bestuurlijke rol bekleedden. De stad Knossos telde tot 30.000 inwoners. Ondanks het ontbreken van een stedenbouwkundig opzet, voldeden deze eerste steden reeds aan 3 voorwaarden : - De stad vormde één geheel, er waren geen afgesloten delen - De stad vormde een artificieel geheel, centraal in een natuurlijke omgeving - De stad was opgebouwd uit 3 delen:. Het centrum werd voorzien voor het paleis en de tempels die symbool stonden voor het bestuurlijke en religieuze aspect van de toen al vrij complexe samenleving. Daar rond bevond zich de openbare zone met talloze openbare voorzieningen. Aan de rand tenslotte bevond zich de woonzone Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 34 5.2 De Griekse koloniale steden Vanaf de VIII eeuw v.Chr. breidt Griekenland zich uit en worden steden opgericht aan de kusten van de Middellandse Zee. De zoektocht naar nieuwe vruchtbare landbouwgronden lag hier aan de basis. Voorbeelden van Griekse koloniale steden zijn Napels en Marseille. Deze plaatsen kenmerken zich door een gunstige ligging aan een baai of op een schiereiland en met meestal een hoogte op de achtergrond. De steden hadden geen duidelijk patroon en toonden aanvankelijk weinig sociale organisatie. Figuur 14 : Griekse koloniale steden Massilia en Neapolis (600 v.Chr.) Volgens de meeste bronnen is Massilia gevestigd op land verkregen van de Segobriges (een Ligurische stam). Protis, een Griek, was op zoek naar nieuwe handelsposten toen hij op de baai van Lacydon stootte (wat vandaag de haven van Marseille is). Dit is waar de geschiedenis en de legende één worden. De koning van de Segobridges, Nannus, nodigde de jonge Griek uit naar een banket waar zijn dochter een echtgenoot zou kiezen. Tot ieders verbazing (vooral ook die van Protis) verliet ze de favoriete Galliërs en presenteerde ze de ceremoniële beker aan Protis. Als huwelijksgeschenk gaf de koning het pasgetrouwde koppel het land dat later Massilia zou worden. De stad, gelegen op drie heuvels en met uitzicht op de haven, zou één van de eerste havens in West-Europa worden en uitgroeien tot een centrum van zeehandel. De Grieken zouden ook op andere manieren een diepgaande invloed hebben op het gehele gebied. Volgens oude bronnen leerden zij de lokale bevolking omgaan met een 'rechtsstaat', maar ook hoe ze het land dienden te cultiveren. (Wasson, D.,L., Illinois, 2013) Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 35 5.3 Hippodamus van Milete Hippodamus van Milete wordt vaak de grondlegger van de stedenbouw genoemd. Milete, zijn geboorteplaats, is de eerste stad die volgens ‘een plan’ is gebouwd na de verwoesting door de Perzen. Het idee was de stad steeds verder te kunnen laten groeien en de stad aan te passen aan het terrein. Figuur 15 : Marktpoort Milete, Pergamonmuseum Berlijn Merk echter op dat het patroon van de Griekse steden, zoals dat je kan terugvinden op het grondplan van Milete, sterk verschilt van de latere Romeinse raster- of dambordpatronen want: - Er is geen verband tussen het verloop van de stadsmuren en de stadsplattegrond - De omwalling volgt grotendeels het verloop van de hoogtelijnen - Er zijn grote open ruimten voor agora en openbare gebouwen - Het uitgangspunt voor de geleding was de omvang van het woonblok en niet het wegenpatroon. In de Griekse stad waren de gebouwen, niet de straten, de dominanten bij uitstek. Daarom hadden de pleinen geen axiale relaties met het wegennet zoals in latere stedenbouwkundige realisaties. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 36  Figuur 16 : Plan van het oude Milete 5.4 Besluit  De oudste Europese stad is ontstaan op de kruising van vele handelsroutes.  De woningen groepeerden zich in blokken en deze blokken vormden het de eerste stappen naar een rasterpatroon.  Men treft nagenoeg geen groenzones aan tussen de stedelijke bebouwing maar wel openbare ruimten.  De koloniale drang van de Grieken had ook een belangrijke invloed op de uitbouw van de Griekse steden.  Milete is de eerste stad die volgens ‘een plan’ gebouwd is.  De stad tekende zich duidelijk af van de omgeving door de aanwezige stadsmuren. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 37 6 De Romeinse stad Het verstedelijkingsproces kwam in Italië pas laat op gang in vergelijking met de andere gebieden rond de Middellandse Zee. Tot in de VIII eeuw v.Chr. waren er in Italië alleen dorpen. Ook bij het ontstaan van de Romeinse steden moet rekening gehouden worden met drie belangrijke invloeden : - De invloed van de Etrusken - De immense groei van Rome - De kolonisatie van het Romeinse Rijk 6.1 De Etrusken De Etruskische invloed is van belang voor de latere Romeinse stedenbouw. Vanaf de VII eeuw v.Chr. hadden de Etruskische steden een dubbele functie n.l. - centrum van intensieve handelsrelaties met de gehele Middellandse Zee wereld - bestuurszetel voor de aristocratie die de opbrengsten van het platteland efficiënt controleerde en wist op te voeren. Etrurië bevond zich op het huidige gebied van Toscane en wordt gekenmerkt door een vruchtbare bodem, rijk aan grondstoffen zoals ertsen, marmer en basalt. Op diverse plaatsen was de bodem erg drassig. Om de malaria te weren in hun vochtige gebieden was permanente drainage nodig en de steden waren beveiligd door muren. De gebouwen waren opgetrokken in baksteen of in natuursteen en groepeerden zich rond een acropool waarop niet de burcht, maar wel een of meerdere tempels waren gesitueerd. De steden hadden bij voorkeur een rasterplan. De langwerpige bouwblokken waren ongeveer 160 m bij 50 m groot. De hoofdwegen waren 15 m breed; de secundaire wegen slechts 3 m breed. Het raster werd gecreëerd op basis van de wegen. De Etrusken legden echter nog geen dambordpatronen aan vermits in de streek waar zij leefden altijd rekening moest gehouden worden met grote reliëfverschillen waardoor de aanleg van een perfect vierkant onmogelijk was. Figuur 17 : Plan van Marzabotto, eerste grid door de Etrusken (Gates, C., 2003) Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 38 6.2 De stad Rome Voor het specifieke Romeinse urbanisme dat zich manifesteert onder de vorm van een raster- of dambordpatroon, moet niet naar de structuur van Rome worden gekeken maar wel naar de stadsplattegronden in de gekoloniseerde gebieden. Rome is ontstaan op de plaats waar de Tiber overgaat van een heuvelachtig gebied in een vlak gebied. Oorspronkelijk waren alleen de zeven hoogten bewoond. De lagere delen fungeerden als begraafplaats. Later draineerde men deze zone en in het meest centrale deel ontwikkelde zich het Forum. Deze plaats kreeg een sacrale betekenis en deze ontmoetingsplaats leidde tot de bundeling van de oorspronkelijke woonkernen. Figuur 18 : Het Romeinse Forum (www.maquettes-historiques.net) Rome oefende een enorme aantrekkingskracht uit op de verarmde bewoners van het platteland en herbergde de krijgsgevangenen waardoor het inwonersaantal een maximum bereikte van 1 miljoen inwoners. De bevolkingsdichtheid liep op tot 1.400 inwoners per ha. Meer dan 80% leefde in woonkazernes met soms meer dan 14 verdiepingen. Daarnaast werden grootschalige monumenten opgericht. Maar Rome bleef een stad met kronkelende straten en compacte bouwmassa's. Rome was in de eerste plaats cruciaal voor het uitrollen van haar bestuurlijk systeem! Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 39 6.3 De kolonisatie van het Romeinse Rijk In noordwest Europa bestond de meest gebundelde nederzetting bij het begin van onze jaartelling uit een 'oppidum'. Deze zijn meestal gelegen op een heuvel (kan ook een eiland zijn), omringd door een wal - de 'murus gallicus' - waarbinnen zich een citadel bevindt. Uitgaande van deze kernen bouwden de Romeinen hun steden uit. De steden werden handelskernen en/of militaire kampen (vici). Figuur 19 : Schets van het oppidum van Entremont, Frankrijk (Golvin, J.-C., CNRS) Voor de Romeinen was elke stad een voorpost van Rome, waarmee ze op rationele wijze verbonden was door bestuurlijke instellingen en door een goed onderhouden wegennet. Het omvangrijke verstedelijkingsproces vereiste een uniform stedenbouwkundig concept. Een gestandaardiseerd stadsmodel was noodzakelijk omdat de eerste stadsbewoners geen bouwkundig plan konden bedenken. Het stichten van een stad verliep volgens een bepaald ritueel (van oorsprong Etruskisch). De eerste fase was de 'inauguratio' of het exact vastleggen van de vestigingsplaats door de 'agrimensor', een landmeetkundige. De tweede fase was het bepalen van de gewenste stedelijke omvang ‘templum’ en het vastleggen van de globale indeling. In de derde fase, de ‘limitatio’, gebeurde de oriëntatie van de hoofdassen : De belangrijkste straat de 'decumanus maximus' (volgens voorschrift 12 m breed) werd oost- west getraceerd. Dit gebeurde op basis van de plaats waar de zon opging op de stichtingsdatum. Loodrecht op die weg werd de minder belangrijke 'cardo maximus' getrokken die 6 m breed was. De andere wegen werden evenwijdig aan de voorgaande getekend. De stadspoorten kwamen voor waar de decumanus en de cardo de stadsmuur bereikten. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 40  Figuur 20 : Plan van de Romeinse koloniale stad Timgad in Algerije. (Boehringer, E., 1959) Het stichten van de stad op de hierboven beschreven manier resulteerde in een plattegrond die de vorm had van een rasterpatroon, wanneer er bij het aanleggen van de stad ook nog een stadsmuur werd voorzien in de vorm van een perfect vierkant en er bijgevolg een stadsplan ontstond in de vorm van zo’n perfect vierkant, dan hadden we te maken met een dambordpatroon. Dé perfecte Romeinse stad had dus de vorm van een vierkant en hoofdstraten die elkaar kruisten met een rechte hoek. De kleinere straten vertrokken van deze slagaders en vormden een raster- of dambordpatroon. Veel van deze rasters hadden een verschillende functie: wonen, handel of recreatie. Een reeks van aquaducten bracht water tot in het centrum van de stad. Dit centrum werd gevormd door het forum, aanvankelijk een plaats voor openbare toespraken, maar tijdens Julius Caesars tijd werd het 'een zichtbaar teken van de Romeinse verovering, wet en administratie'. West-Europese steden zijn vaak gegroeid uit Romeinse kampen die op een dergelijke wijze werden gebouwd. Op vele plaatsen ontstonden vrij snel na de stichting van de stad buitenwijken meestal in de vorm van lintbebouwing langs de toegangswegen. Hier ontwikkelden zich de ambachtelijke activiteiten. Niet alleen de plattegrond moest voldoen aan strenge eisen ook de hoogte van de gebouwen was beperkt tot tweemaal de breedte van de aanpalende weg. Er kwamen drie types van woningen voor: de peristyl-woning (een soort patio-woning), de langgerekte woning en de woonblokken of insulae. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 41  Aan de rand van het forum werden twee hoofdgebouwen opgetrokken: de basilica (handelsfunctie) en de curia (bestuursfunctie). Doorrond verschenen ook nieuwe bouwwerken zoals amfitheaters en stadions. De sacrale functie werd gesymboliseerd door de tempels. In heel wat steden werden ook thermen gebouwd. Figuur 21 : Zicht op de ‘via’ van de Romeinse stad Pompeï De Romeinse “pax urbana” kende haar hoogtepunt in de I en II eeuw (cfr. Pax Romana). Vanaf de III eeuw verzwakt het Romeinse militaire apparaat. Men gaat de omwalling van steden verkleinen om de steden beter te kunnen verdedigen maar men behoudt de geometrische structuur, nl. het raster- of dambordpatroon. Vanaf de IV eeuw valt het Romeinse Rijk in elkaar en verzwakken ook alle stedelijke centra door hen opgericht. 6.4 Besluit  Door het omvangrijke verstedelijkingsproces voorzag men tijdens de groei van het Romeinse Rijk een vast stedenbouwkundig patroon  De steden werden gesticht volgens een vast ritueel  De steden hadden een raster- of dambordpatroon met als uitgangspunt de twee hoofdrichtingen van de decumanus en de actus  De oorsprong van het rasterpatroon moeten we zoeken bij de Etrusken  Rome is geen goed voorbeeld van dit typische Romeinse urbanisme Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 42 7 De Middeleeuwse stad De Middeleeuwse steden kenmerken zich voornamelijk door hun grote verscheidenheid. Ze ontstonden als gespecialiseerde centra in een periode van rust en grote ontwikkelingen (in de landbouwtechniek, energie-opwekking, navigatie,…). Het klimaat was gunstig en er waren grote landbouwoverschotten. In deze periode hechtte men bovendien weinig belang aan regelmatige vormen en volmaaktheid. Ondanks hun grote verscheidenheid kunnen we de Middeleeuwse steden indelen volgens hun ontstaanswijze; ze groeiden ofwel - als voortzetting van een Romeinse stad - natuurlijk, spontaan bij een burcht of een klooster gelegen op een gunstige plaats - als gecreëerde stad 7.1 Voortzetting van een Romeinse stad De Franken die een dominerende rol speelden in de vroege Middeleeuwen binnen onze contreien konden de grote Romeinse steden niet inpassen in hun levenswijze. Zo konden ze de grote Romeinse bouwwerken konden geen functie geven en kregen bijvoorbeeld arena's vaak een woonfunctie. Figuur 22 : Het middeleeuwse gedeelte van de stad dat gebouwd werd binnen het amfitheater van Arles (Myers, P.,V.,N., Medieval and Modern History, Boston, 1905) Bovendien gingen religieuze elementen in deze periode een belangrijke rol spelen. Bisschoppen vestigden zich in de stad vlakbij de Romeinse omwalling. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 43 De stenen van de muur werden gebruikt bij de oprichting van de religieuze gebouwen. Kerken namen letterlijk de plaats in van oude Romeinse bouwwerken. De middeleeuwse stadskern breidde zich vooral uit aan de randzone van de Romeinse stad. Bedenk daarbij dat de Romeinen de doden niet mochten begraven binnen de stadsmuren en de christenen net bij de graven van de overledenen kerken gingen bouwen. Rondom deze kerken ging de stadskern uitbreidden. Figuur 23 : Uitbreiding van de middeleeuwse stad buiten de stadsmuren Buyle, H., Stedebouw en Ruimtelijke Ordening, Gent, 2000 Dit alles had als gevolg dat heel wat Romeinse steden hun oorspronkelijke structuur verloren zagen gaan, alleen nog enkele kleinere Romeinse steden behielden hun structuur. Vooral in het centrum van deze steden kan deze structuur nog herkend worden. Voorbeelden van steden waar deze structuur nog herkend kan worden, zijn: Florence, Bologna, Koblenz, Toulouse, Verona. Figuur 24 : Luchtfoto van Firenze (Florence) met herkenbare Romeinse kern (Google, eigen bewerking) Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 44 7.2 De natuurlijk gegroeide stad De natuurlijk gegroeide steden zijn steden die zich hebben ontwikkeld vanuit een burg in gebieden met een gunstige ligging (knooppunt van wegen , rivieren, …) Een burg lag meestal op een al dan niet kunstmatig opgehoogde heuvel of was omringd door water. De burg werd vaak opgericht als verdediging tegen de invallen van de Noormannen, de Arabieren... De oppervlakte was klein en de vorm was aangepast aan de natuurlijke gesteldheid van het terrein. Een burg bevatte steeds: - een kerk (geestelijke overheid) - lokaal voor gerechtelijke vergaderingen (rechterlijke macht) - voorraadschuren (economische macht) - wallen, torens (militaire macht) - woningen voor heren en priesters Deze burgen vertoonden oorspronkelijk nog geen stedelijke kenmerken maar ze vormden een onderkomen voor de bevolking bij gevaar. Vaak ontstonden er binnen de zich ontwikkelende stedelijke agglomeraties duidelijk van elkaar gescheiden territoria met elk een eigen ontwikkelingspatroon die bij de groei van de stad met elkaar verbonden werden. Omdat deze plaatsen een veilig onderkomen vormden, gingen zich daar steeds meer mensen vestigen en kon zo een burg ontwikkelen tot een middeleeuwse stad zoals we die nu kennen. Kenmerkend voor deze steden is het radiaal-concentrisch stratenpatroon. Binnen de stadswal kwamen nog grote onbebouwde ruimten voor. Deze dienden o.a. voor de voedselbevoorrading bij belegering. Zo ontstonden veel van onze Vlaamse steden (bv Brugge, Gent, Aalst, Mechelen,…) vanuit een versterkte burg gelegen op een gunstige site. Figuur 25 : Stadsplan van het 17de-eeuwse Brugge Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 45 7.3 De getekende stad Deze steden zijn steden die volledig uit het niets werden opgericht. Hun ontstaan heeft te maken met economische en militaire factoren. In de bloeiperiode van de Middeleeuwen werd er heel veel handel gedreven en groeide de bevolking enorm. Daardoor moest de productie van voedsel en handelswaar sterk opgedreven worden door het verbeteren van de technieken en het in cultuur brengen van nieuwe gronden. Verder was men in die periode ook bezig met het uitbreiden van de gekoloniseerde gebieden naar Oost-Europa en het heroveren van Zuid-Europa ten aanzien van de Arabieren. Deze factoren maakten de aanleg van nieuwe steden noodzakelijk. Zo ontstond eind van de de 13 eeuw een dicht netwerk van Europese steden. Deze steden hadden elk hun eigen stedenbouwkundig en architectonisch opzet. Voorbeelden in Frankrijk van bastides of villes nouvelles die om militaire redenen werden opgericht zijn: - Aigues-Mortes: was een vlootbasis voor de kruistochten. De stad heeft een rechthoekig stratenpatroon wat gemakkelijk kon vermits ze aangelegd is in een vlak terrein. - Bastide Saint-Louis (Carcassonne) Figuur 26 : Zicht op Aigues-Mortes (Zuid-Frankrijk) Voorbeelden in België van getekende steden zijn: Oostende en Nieuwpoort: ten gevolge van het tot stand komen van nieuwe (landbouw)gronden. Eind 13de begin 14de eeuw begon de periode van de “Dark Ages” gekenmerkt door een enorme daling van het bevolkingscijfer door oorlogen, economische crisis en voornamelijk door het uitbreken van de pest. Dit bracht de ontwikkeling van de Europese steden tijdelijk tot stilstand. Steden zoals Florence verloren tot driekwart van hun bevolking. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 46 7.4 Besluit  De Middeleeuwen starten als een zeer bloeiende en welvarende periode  Er is een zeer grote verscheidenheid aan Middeleeuwse steden waardoor we ze enkel kunnen indelen volgens hun ontstaanswijze als gecreëerde stad, spontaan gegroeide stad of voorzetting van een Romeinse stad.  De straten zijn nauw en ongeplaveid. Ze dienden enkel als toegang tot gebouwen en pleinen en als ruimtelijke omlijning ervan. Er is geen riolering.  Op het einde van deze periode komt de stedelijke ontwikkeling tot een stilstand. Departement Omgeving – Opleiding VASTGOED Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling – 1VAS & 1LAM 47 8 De stad tijdens de Renaissance De schaalvergroting van de Renaissance veranderde de sociale structuur. De middeleeuwse samenhorigheid maakte plaats voor een opkomend kapitalisme en arbeidsspeculatie. Er ontstond een scheiding tussen het beroepsleven en het persoonlijke leven. De samenleving werd opgesplitst in sociaal-economische groepen die zich in ruimtelijke zin uitten in segregatie en in het vertrek van de rijken uit de stad die nieuwe paleizen gingen bouwen in de vrije natuur. Voor de stedenbouw is de herontdekking van de werken van Plato, Aristoteles,... van grote betekenis. De steden ondergingen in deze periode geen ruimtelijke uitbreiding maar werden verder afgewerkt met het accent op verfraaiing. De bestaande steden en de nieuw opgerichte steden werden beïnvloed door vier belangrijke factoren: - de invloed van de militaire bouwkunst - de invloed van de stadskunst - de invloed van de tuinarchitectuur - de koloniale steden 8.1 Invloed van de militaire bouwkunst de Door het gebruik van kanonnen vanaf de 15 eeuw worden de verdedigingsbouwwerken grondig beïnvloed. De plannen