AR24 Les06 - Algemene Rechtsleer - 30 Oktober 2024

ALGEMENE RECHTSLEER LES 06 – WOENSDAG 30 OKTOBER 2024 Prof. Dr. Frederik Peeraer RECAP LES 05 DE ESSENTIE Functies van recht - Gedragsafstemming - Bevordering groepscohesie → SEI-functies (expressieve): in elke samenleving (ook in MS) - Conflictvermijding: in elke samenleving -...

ALGEMENE RECHTSLEER LES 06 – WOENSDAG 30 OKTOBER 2024 Prof. Dr. Frederik Peeraer RECAP LES 05 DE ESSENTIE Functies van recht - Gedragsafstemming - Bevordering groepscohesie → SEI-functies (expressieve): in elke samenleving (ook in MS) - Conflictvermijding: in elke samenleving - Meer complexe? Viertal extra soorten (minstens op grotere schaal) - Conflictverwerking: bewaren van sociale vrede; ook in elke samenleving - Meer complexe? Meerdere manieren om sociale vrede te bewaren; veranderingen naarmate staatsapparaat meer uitgebouwd raakt (bv. verbod bloedwraak; vergoeding | vergelding) - Diverse conflictverwerkingsmethoden (FIG, rituelen, SU, praten; berechting): zie schema - Besluitvorming binnen de groep - Regels met politieke functie - Bevoegdheid-, procedure-, selectie-, waarborg- en financieringsregels - Band met conflictverwerkingsmethoden (FIG vs. berechting: zie VS) 3 LES 06 Boek, p. 134-150 AAN HET EINDE VAN DEZE LES ZOU JE IN STAAT MOETEN ZIJN OM O.A. DEZE VRAGEN TE BEANTWOORDEN: ̶ Welke rechtvaardigheidsstroming heeft het pad geëffend voor de modificerende finaliteit van het recht? ̶ Welke limieten kent een modificerende finaliteit van het recht? ̶ Hoe verschillen een codificerende en een modificerende finaliteit van het recht ten opzichte van elkaar? ̶ Hoe kijken een codificerende en een modificerende visie op de finaliteit van het recht naar antiseksismewetgeving? Verklaar je antwoord. OVERZICHT Functies van recht: waarvoor kan je recht zoal gebruiken? → vorige les Finaliteit van recht: waarvoor zou je recht (=gedragsvoorschriften) moeten gebruiken? → deze les - Grootste deel van geschiedenis: ‘Rare vraag!’ - ‘R = uitdrukking van objectieve, mensoverstijgende orde’ → nergens ‘voor’ te gebruiken - ‘R = neerslag van traditionele waarden en normen’ - Aangezien R die waarden en normen ‘bewaart’ → bewarende of codificerende finaliteit - Vooral vanaf midden 19e eeuw: - ‘R = gereedschap ten dienste van beleidsmaker voor wenselijke sociale veranderingen’ - ‘R = instrument om maatschappij te wijzigen en bij te sturen → veranderende of modificerende finaliteit Spanning tussen codificatie en modificatie: door het hele recht te vinden (strafrecht, verbintenissenrecht, vrijheid van meningsuiting…) 6 GUTERRES Robert van de Roer: “Probleem groter gemaakt”; Dries Lesage: “Job goed gedaan (waarden uitdragen)” 7 CODIFICATIE 8 ‘HET RECHT DRINGT ZICH AAN ONS OP’ ‘Recht is geen menselijk product’ - Staat los van menselijk handelen - Wel te ontdekken (‘archeologie’), niet zelf vorm te geven - Afkomstig van buitenmenselijke bron - Godheid - Natuur - Gewoonte (natuurlijk wel van mensen, maar niet van de huidige generatie) - Staat? Dient zich te schikken naar dat ‘recht van buitenmenselijke oorsprong’ - R dient (zogezegd) geen specifieke belangen; = objectieve ordening van maatschappij Wat dan met bevoorrechte positie van bepaalde mensen? - Slechts uitvloeisel van orde die buiten menselijk handelen ligt 9 ‘HET RECHT DRINGT ZICH AAN ONS OP’ Codificerende finaliteit → nadruk op behouden van wat goed was - Traditionele waarden en normen - Staat? Ruimte geven aan sociale groeperingen en individuen zodat die zelf kunnen beslissen - Vrijheid en autonomie - Bv. Wilhelm von Humboldt (1767-1835): “Staat moet zich niet inlaten met het verbeteren van de zeden. Deugdzaam leven leiden? Aspiratie (=streefdoel) die alle aspecten van menselijk leven doordrenkt. Stel: staat schrijft voor hoe burgers die aspiraties moeten waarmaken? Samenleving = hoop gevoede slaven - Grondrechten? - Zeer belangrijk! Maar enkel in de zin van: waarborgrechten/afweerrechten t.o.v. opdringerige staat - = eerste generatie grondrechten → politieke en burgerlijke rechten 10 11 KENTERING DOOR POSITIVISME Codificerende finaliteit - R ontdekken uit buitenmenselijke bronnen - “R is maatschappelijke orde” → R = doel op zichzelf Positivisme - Wetmatigheden blootleggen door systematische wetenschappelijke studie van maatschappij - Inzicht dat R mee maatschappelijke orde bewaart - “R bewaart maatschappelijke orde” → R = middel om doel (=maatschappelijke orde) te bereiken - = voorbereiding andere kijk op finaliteit van het recht 12 MODIFICATIE 13 OPKOMST, TECHNIEKEN EN ORIËNTATIE Vanaf midden 19e eeuw: andere kijk op finaliteit van recht - Toenemende industrialisering → roep om verandering - Verandert vanaf begin 19e eeuw eco en soc maatschappelijke structuren - Harde winter eind 1844 + politieke fin en politieke crisis 1845-1848 → honger en ziekten - Particuliere initiatieven? Jazeker, maar onvoldoende - Private onmacht → publieke, politieke respons - Wijzigende structuren in vraag + pleidooi verbetering toestand minderbedeelden (zie Egalitaire stromingen) - 1885: Belgische Werkliedenpartij (BWP) - 1886: sociale oproer 14 OPKOMST, TECHNIEKEN EN ORIËNTATIE Troonrede Leopold II (1886) De toestand der arbeidersklassen moet de hoogste belangstelling wekken, en op de Wetgeving rust de plicht te trachten dien toestand met nog meerder belangstelling te verbeteren. Misschien verwachtte men te veel van het uitwerksel alleen der overigens zoo vruchtbare beginsels van vrijheid. De rechtvaardigheid eischt dat de wet meer bijzonderlijke bescherming verleene aan zwakken en ongelukkigen. Door Onbekend - Old photograph in private collection, own scan., Publiek domein, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=907696 15 OPKOMST, TECHNIEKEN EN ORIËNTATIE Vanaf midden 19e eeuw: andere kijk op finaliteit van recht 1. Toenemende industrialisering → roep om verandering 2. Geloof dat verandering kan worden gerealiseerd door middel van regels - Voedingsbodem? Positivisme - bant inhoudelijke rechtvaardigingsgronden uit rechtsbegrip - Recht? ‘Geheel van statelijk uitgevaardigde regels zonder intrinsieke grondslag of beperking’ - → Als recht eender wat kan zijn, dan kan het ook voor eender wat worden gebruikt 1 + 2 : ‘recht verandert de maatschappij’ – Law is a desire projected into the future - R = instrument voor vormgeving maatschappij - R = politiek project ten dienste van sociale en eco doelstellingen die men wenst te verwezenlijken Modificerende finaliteit → nadruk op veranderen van wat niet goed is 16 GEVOLGEN INSTRUMENTELE KIJK Juridisering van de samenleving - Steeds meer aspecten van het leven worden door (statelijke) regels beheerst - Hangt samen met veranderde rol van staat - Territoriale en natiestaat: staat = ‘nachtwaker’ → handhaving van orde; weinig bemoeienis met maatschappelijk leven - Welvaartsstaat: staat streeft ernaar welvaart te garanderen en burgers mogelijkheden te bieden om zich te ontplooien → vereist doorgedreven regulering 17 HOE VERANDERINGEN REALISEREN DOOR REGELS? Combinatie van vijftal instrumentele technieken - Regels met diverse functies worden ingezet voor geslaagd sociaal management - Die functies bestaan ook in codificerende kijk - Wat is anders? Finaliteit; combineren van die functies ten dienste van sociaal management 1. Griefherstellend instrument - R = middel om grieven te herstellen (bv. rechten toekennen aan benadeelden) 2. Bestraffend instrument - R = middel om ongewenst gedrag te verbieden, vervolgen en bestraffen 3. Bestuurs- en regulerend instrument - R = middel om allerlei maatschappelijke activiteiten op elkaar af te stemmen 4. Stimulerend instrument - R = middel om mensen aan te moedigen/in staat te stellen zich op wenselijke wijze te gedragen 5. Faciliterend instrument - R = middel om afspraken tussen personen te erkennen en te ondersteunen 18 HOE VERANDERINGEN REALISEREN DOOR REGELS? Bv: doel = promotie klassieke, monogame tweeoudergezin 1. Griefherstellend instrument: overspelige partner/afbreker verloving → schadevergoeding 2. Bestraffend instrument: strafbaarstelling overspel 3. Bestuurs- en regulerend instrument: huwelijk aan bepaalde vereisten onderwerpen 4. Stimulerend instrument: fiscale maatregelen voor verlaging belastingdruk (‘huwelijksquotiënt’) 5. Faciliterend instrument: huwelijksovereenkomsten erkennen (en huwelijksvermogensstelsels) 19 GROTE ROL VOOR EXPRESSIEVE / SEI-FUNCTIE Modificerende finaliteit? - Grote rol voor regels met socialiserende, educatieve en ideologische functie Maar: ook zo bij codificerende finaliteit Verschil? - Oriëntatie van dergelijke regels - C: regels drukken klassieke denk- en waardepatronen uit + dragen die over - Mentaliteit bewaren (Bv. 10 geboden) - M: regels drukken nieuw ideaalbeeld uit + doel om nieuwe denk- en waardepatronen ingang te doen vinden in maatschappij - Mentaliteit wijzigen; maakbare samenleving - Roken, seksisme, discriminatie… regels beogen verandering in hoofden van mensen en in de maatschappelijke realiteit - Zie voor pro en contra seksismewet artikel van Knack (Ufora) 20 WELVAART EN WELBEVINDEN Groot geloof in maakbaarheid samenleving? → Verregaand gebruik van statelijke regels om gedrag te sturen/veranderen - Regelgever = social engineer om gewenste veranderingen tot stand te brengen - Klinkt eenvoudig, is het niet: dunne band tussen ‘rechtsregel’ en ‘maatschappelijke gedragsverandering’ - Bv. Amerikaanse arbeidswetgeving over integratie WN met handicap en vertrouwelijke behandeling door WG 21 WELVAART EN WELBEVINDEN Modificerende visie durft vaak erg hoog mikken ‘Bevorderen van integratie in werkomgeving’ = complex probleem (zowel gedrag als mentaliteit) - Als niet alles in de juiste richting gaat → mogelijk ongewenste gevolgen - Gebrek aan betrokkenheid collegaWN? Mogelijk toename vooroordelen Therapeutic Jurisprudence - Modificerende visie: vaak ook rekening houden met invloed van regels op welzijn - TJ: prominente plaats voor menselijk welzijn bij uitwerken, toepassen en evalueren van regels - “The key stakeholders in court proceedings combine their efforts to create a strategy that will assist the offender to take responsibility for making positive changes in their own lives.” (Chesser 2020) - Geestelijke gezondheidszorg → jeugd-, familie-, strafrecht (ook aansprakelijkheidsrecht) - Bv. werkstraf: maatregel die zelfreflectie en responsabilisering aanmoedigt – bijdrage aan welzijn gestrafte - Effectiviteit? 22 WELVAART EN WELBEVINDEN Groot geloof in maakbaarheid samenleving? → veel verlangen van de staat - Taken: kleinere groepen (geloofsgemeenschap…) → staat - Opdracht staat: - Rechtvaardige verdeling middelen en lasten - Doorgedreven beheersing en verdeling van risico’s en rampspoed - Staat als vrijwaarder van tegenslagen en begeleider bij verwerking tegenslag - Staat als beschermer van zwakkeren in de maatschappij - Mensen met handicap, kansarmen, druggebruikers, patiënten… - Gevolg: staat → beheer van fysiek en mentaal welzijn van personen 23 STAAT ALS TRAUMABEGELEIDER Drie voorbeelden 1) SO misdrijf: steeds grotere rol in statelijke conflictverwerking - Strafrecht? Naast toevoeging van leed ook focus op herstel (restorative justice) - Statelijke regels beogen dialoog dader – SO op gang te brengen (herstelbemiddeling) 2) Burgerlijk recht - Sinds 2019: levenloos geboren kind (>140 dagen) – registreerbaar bij BS + voornaam - Wetgever: “tegemoet komen aan de bestaande behoefte bij ouders van een levenloos kind om dat kind een plaats te geven in hun leven en hen te ondersteunen in hun rouwverwerking” - Wetsvoorstel 2020 om al vanaf eerste dag 3) Aanslagen 22 maart 2016 - “Staat moet SO aanslagen tegemoet komen” → bijzondere erkenning + vergoedingsregeling - Koen Geens (mvJ): “Staat heeft morele plicht om SO zo goed mogelijk te helpen” 24 NIEUWE GENERATIE GRONDRECHTEN Klassieke grondrechten: afweerrechten t.o.v. staat Nieuwe generatie grondrechten: actief optreden van staat (om wenselijk geachte wijzigingen effectief te realiseren) - Socio-economische rechten (zoals het recht op arbeid, sociale zekerheid, bescherming van de gezondheid, behoorlijke huisvesting…) - Gevolg van toegenomen welvaart en toegenomen verwachtingen 25 LIMIETEN Rechtsinstrumentalisme kan niet zomaar hemel op aarde verwezenlijken Twee problemen - 1. Praktisch probleem: Gebrekkige maakbaarheid samenleving - 2. Financieel probleem: Geld 1. Menselijk gedrag verandert niet plots door nieuwe statelijke regel - Staat = één sociaal instituut tussen vele andere (gezin, familie, school, sportclub, geloofsgemeenschap…) - Al die sociale instituten hebben eigen regels waarvan ze de naleving (in verschillende gradaties) verzekeren - Gevolg: - Statelijke regels worden vaak ‘tegengewerkt’ door al die andere regels - Statelijke regels zijn niet steeds in staat om vooropgesteld doel te bereiken 26 LIMIETEN Gebrekkige maakbaarheid samenleving: welke maatschappelijke problemen kunnen niet worden opgelost? (Of: minstens niet door rechtsregels?) - The problem with the solution: mentale beperkingen - Onverzekerd rijden, abortus, intrafamiliaal geweld, dronkenschap, psychopathie, pedoseksualiteit… - “4 jaar cel en levenslang rijverbod voor stomdronken man die twee fietsers doodreed terwijl hij aan het videobellen was” (zie artikel Ufora ‘Doodrijder’) - *Over intrafamiliaal geweld: zie Als je eens wist + Roots of Empathy (zie daarover dit artikel en dit filmpje) - “Waterverspilling in tijden van droogte. Waarvoor/wanneer/waarom water wordt gebruikt is moeilijk te controleren. Wanneer men een bad vult of een extra lange douche neemt of wanneer ze hun zwembad steeds opnieuw aanvullen... staan ze vaak niet stil bij wat de gevolgen zijn voor het klimaat. Hier kan het recht niet veel aan doen. Wanneer er bijvoorbeeld geldboetes zouden worden uitgedeeld, heeft dit vaak geen gevolgen. Mensen zullen blijven water misbruiken zolang het voor hen goed uitkomt.” - Andere ideeën? 27 “VOOR ELK PROBLEEM IS ER EEN OPLOSSING” 28 LIMIETEN “Voor en na het luisteren van de podcast was ik het ermee eens dat er voor elk probleem een oplossing is. Maar mijn visie/argumentatie rond dit citaat is veranderd, ik heb nu door dat je moet aanvaarden dat er een probleem is, want je kan niet elk probleem oplossen, maar je kan er wel rondwerken en zorgen dat het je niet stoort.” “Ik was eerst 'eens' en nu 'helemaal eens'. Na het luisteren van de podcast ben ik tot de conclusie gekomen dat elk probleem een oplossing heeft, maar dat er niet voor elk probleem een standaardoplossing bestaat. Zoals in de podcast gezegd geweest is, kozen ze ervoor om de feiten te accepteren dat er geen standaardoplossing mogelijk is voor een geliefde van hun die moeilijkheden heeft met zijn mentale stoornis. Ik vind dat, ook al is er geen standaardoplossing, het accepteren van het feit dat er geen standaardoplossing juist wel de oplossing is voor hoe je hiermee om moet gaan..” Belangrijk: definieer “het probleem” en hou vast aan die definitie - “mentale stoornis”: geen oplossing voor - “de last die het gevolg is van mentale stoornis”: Geelse aanpak kan oplossing zijn -> “Deze personen zijn veel gelukkiger en hebben een kans op een leven. Je kan dus zeggen dat hun probleem is opgelost, zonder dat hun "ziekte" echt is opgelost.” 29 30 LIMIETEN 2. Hoge verwachtingen vergen veel geld - Meer eisen van de staat? - Meer staat nodig (€) - Meer interventies door die (grotere) staat (€) - Maar: sinds jaren 1980 → beschikbare middelen zijn ontoereikend om alle verwachtingen in te lossen ‘Oplossing’? - ‘Activering’ en ‘responsabilisering’ bevolking (zie Actieve welvaartsstaat - participatiesamenleving) - Aantal overheidstaken toebedelen aan burgers / private markt - Zie ook bv. gezondheidszorg - Zuiver verticale grondrechten (‘plichten voor overheid jegens burgers’) → horizontalisering (doorwerking in verhouding tussen burgers) (‘plichten voor burgers jegens burgers’) 31 VOORBEELD: BEHOORLIJKE HUISVESTING Art. 23, derde lid, 3° Gw: “Ieder heeft het recht een menswaardig leven te leiden. Daartoe waarborgen de wet, het decreet of de in artikel 134 bedoelde regel, rekening houdend met de overeenkomstige plichten, de economische, sociale en culturele rechten, waarvan ze de voorwaarden voor de uitoefening bepalen. Die rechten omvatten inzonderheid : […] 3° het recht op een behoorlijke huisvesting; 32 VOORBEELD: BEHOORLIJKE HUISVESTING Toelichting (1991-92): Naast voedsel en kleding behoort huisvesting tot de meest elementaire levensbehoeften van de mens. Het is de taak van de overheid te bevorderen dat elkeen in deze levensbehoeften kan voorzien. Voor hen die daartoe zelf in staat zijn, is het belangrijk dat de overheid voldoende woonruimte creëert. Voor degenen, die om welke reden dan ook voor zichzelf of voor hun gezin geen onderdak meer kunnen vinden, moet de overheid tussenkomen met effectieve financiële en materiële steun. Het recht op menswaardig leven behelst niet louter het recht op een dak boven zijn hoofd. De overheid moet ervoor ijveren dat een ieder gehuisvest is in een woning die in verband met veiligheid, kwaliteit en omvang aangepast is aan de sociale en economische toestand van de maatschappij. 33 VOORBEELD: BEHOORLIJKE HUISVESTING Sociale woningen? Ja, maar niet genoeg: - 2020: - 144.812 huurders - Anno 2022 176.026 kandidaat-huurders op wachtlijst - EN +- 250.000 mensen die eigenlijk ook in aanmerking komen (los van Oekraïense, Palestijnse… vluchtelingen) 34 VOORBEELD: BEHOORLIJKE HUISVESTING De realiteit van vandaag - Nog steeds: discriminatie op woninghuurmarkt in de praktijk (zie Tekst 1 en Tekst 2) - "Peter" vindt nog altijd veel makkelijker appartement dan "Abdellah" - Daarom: pleidooien voor praktijktesten (zie Tekst 3) - “Academici zijn het eens: praktijktesten zijn de beste manier om discriminatie op de arbeidsmarkt en de huurmarkt aan te pakken. Dat zegt socioloog Pieter-Paul Verhaeghe van de VUB” - Maar volstaan praktijktesten nu als oplossing? (zie Tekst 4) - Pieter-Paul Verhaeghe: “Na een lezing over de kracht van praktijktesten als wapen tegen discriminatie, enkele jaren geleden, kwam een sociaal werker uit de vluchtelingensector naar me toe. Ze vertelde met de nodige verontwaardiging in haar stem dat dankzij die Gentse praktijktesten vluchtelingen vaker werden uitgenodigd om een woning te bezichtigen, maar dat ze deze woning uiteindelijk toch niet konden huren wegens een te laag inkomen. Het was tijdverlies voor haar, de vluchteling en de makelaar” - “De oplossing is meer en versnelde investeringen in sociale huisvesting.” - Te huur/te duur? (zie Tekst 5 en de Panoreportage – onder aan deze pagina) → Wie gaat dat betalen? - GvA 28/02/2023: Huurprijzen 5%, volgend jaar nog eens 35 VOORBEELD: BEHOORLIJKE HUISVESTING ‘Oplossing’? Uitbesteding publiekrechtelijke taken? - Horizontalisering van grondrecht: - Verhuurders verplichten om grondrechten van kandidaat-huurders te respecteren - Bv. elementaire veiligheids-, gezondheids- en woonkwaliteitsvereisten - Bv. antidiscriminatieregels - (Op papier) toegang voor mensen die anders geen toegang zouden hebben - Private markt sociale woningen laten aanbieden - Waarom? “Een budget van meer dan 2 miljard euro, slechts 685 miljoen euro daadwerkelijk geïnvesteerd in de bouw van sociale woningen” (DS 21/02/2023) - Oorzaak: fusie sociale huisvestingsmaatschappijen - Minister Diependaele (N-VA): gemengde projecten → 575 mio = subsidie voor privéontwikkelaars: 1/3 sociale woningen; 1/3 goedkopere huurwoningen; en 1/3 gewone - Kritiek (Vooruit): “Veel duurder dan klassieke sociale woningen” - Wintermoratorium in Brussel: Ordonnantie Brussels Hoofdstedelijk Gewest 22 juni 2023: tussen november en 15 maart kunnen huurders niet worden uit huis gezet 36 INSTRUMENTALISME VS. WAARBORGFUNCTIE Modificerende visie? Rechtsregels = instrumenten - Gespannen verhouding met waarborgfunctie (codificerende visie) - Bevordering rechten van de enen? Beknotting vrijheden van de anderen - Codificerende visie: ‘Recht is er net om onze vrijheden te vrijwaren van overheidsinmenging’ - Beleidsinstrument (M) vs. beleidsbegrenzer (C) - Bv. discussie over antidiscriminatieregels → GwH geeft C ongelijk 37 TER AFRONDING Instrumentalisme? - Minder effectief dan verhoopt - Nog af te wegen tegen waarborgen die recht traditioneel biedt Gevolg: goed nadenken over inzetten van recht als middel voor maatschappelijke verandering - Soms beter om niet te reguleren (en andere middelen in te zetten) - Soms beter om regulering uit te besteden - Als toch regulering: goed gevolgen proberen in te schatten op voorhand (en controle achteraf) In elk geval: regulering = permanente evenwichtsoefening tussen M en C finaliteit Reguleer enkel wat je goed begrijpt → wie reguleert zonder een probleem goed te begrijpen, plaatst de oplossing niet centraal 38 39 VOOR VOLGENDE WEEK Vervanging: mijnheer Van Driessche Geen voorbereiding… … maar lees gerust de teksten die bij deze les (les 06) horen 40 Prof. dr. Frederik Peeraer Docent Methoden van het rechtswetenschappelijk onderzoek en Rechtstheorie (BOF-TT) Universiteit Gent @ugent @ugent Ghent University VAKGROEP METAJURIDICA, PRIVAAT EN ONDERNEMINGSRECHT E [email protected] www.ugent.be