شالوده های دینی و نظام حکومتی جامعۀ فرارود (PDF)

‫فصلنامه علمی ی پژوهشی پژوه نامۀ تاریخ اسالم‬ ‫سیال هشتم‪ ،‬شماره سیام‪ ،‬تابستان ‪1397‬‬...

‫فصلنامه علمی ی پژوهشی پژوه نامۀ تاریخ اسالم‬ ‫سیال هشتم‪ ،‬شماره سیام‪ ،‬تابستان ‪1397‬‬ ‫لفحات ‪111 - 93‬‬ ‫شالودههای دینی و نظام حکومتی جامعۀ فرارود‬ ‫پیش از اشغال منطقه توسط روسها‬ ‫‪1‬‬ ‫عبداهلل متولی‬ ‫چکیده‬ ‫منطقۀ فرارود‪ ،‬در شمال شرقی خراسان‪ ،‬بخشی از قلمرو جهان اسالم محساب م یش د‬ ‫] ‪[ Downloaded from journal.isihistory.ir on 2024-12-29‬‬ ‫که در ق رن اول هج ری‪ ،‬س اکنان آن ب ه ت دری پ ذیرای اس الم ش دند‪.‬پ س از آن‪،‬‬ ‫رویکردهای دینی بخش عمده ای از تحاالت سیاسی منطقه را تحت تأثیر خاد قرار داد‪،‬‬ ‫بهگانهای که کامت های سیاسی و متصدیان امار دینی‪ ،‬در اج رای مناس ک م ذهبی‪،‬‬ ‫خاد را مسئال می دانستند‪.‬در قرن سیزدهم‪ ،‬اکمانی که در ساختارهای سیاسی ماسام‬ ‫به خاننشین ها بر این سرزمین فرمان میراندند‪ ،‬در تالش بادند امار سیاسی و دین ی را‬ ‫تاأمان در اختیار داشته باشند‪.‬بخش دیگری از امار دینی اجتماع نی ز تح ت نظ ارت و‬ ‫کنترل طبقۀ رو انی قرار داشت‪.‬این ناشتار در پی بررسی ناع اِعمال اکمیت دینی در‬ ‫خان نشینان منطقۀ فرارود پیش از اشغال آن تاس روسها است‪.‬س ؤال اص لی ناش تار‬ ‫پیشِرو اینگانه قابلطرح است که ساختارهای سیاسی و جمعیتی فرارود قبل از ته اجم‬ ‫روس ها چه ناعی از شرای دینی را تجربه می کردند‪.‬نتای پژوهش نشان میده د ک ه‬ ‫تمامی ارکان قدرت و ساختارهای رسمی در پی جاری ساختن آمازه های دینی در ام ار‬ ‫اجرایی جامعه بادند‪.‬عالوهبر این‪ ،‬رهبران دینی‪ ،‬که جایگاه رسمی نیز نداشتند‪ ،‬بهعن اان‬ ‫بازوهایی مکمل‪ ،‬در فظ و تداوم سنتهای دینی جامعه میکاشیدند‪.‬‬ ‫کلیدواژهها‪ :‬اسالم‪ ،‬منغیتها‪ ،‬رهبران مذهبی‪ ،‬خان‪ ،‬روسها‪.‬‬ ‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.22519726.1397.1.30.5.9‬‬ ‫‪.1‬دانشیار گروه تاریخ دانشگاه اراک‪.‬‬ ‫‪[email protected]‬‬ ‫تاریخ پذیرش‪97/0۶/14 :‬‬ ‫تاریخ دریافت‪97/03/25 :‬‬  ‫طرح مسئله‬ ‫پررنیگ اسیالم‪،‬‬ ‫بررسی تحوالت تاریخی منطقۀ فرارود‪ ،‬بدون در نظر گیرفتن نقی‬ ‫مقرون به نتایج واقعی نخواهد شد‪.‬از قرن اول هجری‪ ،‬که فرهنگ اسالمی راه خیود را‬ ‫به قلمرو پروسعت فرارود هموار کرد‪ ،‬عمد رویکردهای لیاحبمنصیبان حکیومتی و‬ ‫همچنین فضای زیستی و فکری ساکنان متنوع این اقلیم تحت تی ثیر آمیوزههیای دینیی‬ ‫اسالم قرار گرفت‪.‬نفوذ و دیرپایی فرهنگ اسالمی بهگونه ای بیود کیه بیا وجیود ورود‬ ‫فزایند عنالر دینی و فرهنگی غیرهمسو‪ ،‬زندگی کلی ساکنان منطقیه و تیازه واردان بیا‬ ‫مبانی دین اسالم قالب گرفت‪.‬مسئلۀ این نوشتار ارائۀ یک چشم انداز کلی از نوع اِعمال‬ ‫حاکمیت دینی در جامعۀ فرارود در قیرن سییزدهم هجیری اسیت؛ اینکیه سیاختارهای‬ ‫سیاسی و جمعیتی فیرارود‪ ،‬قبیل از تهیاجم رو هیا‪ ،‬چیه شیرایط دینیی ای را تجربیه‬ ‫می کردند‪.‬اهمیت این بررسی تولیفی و تحلیلی از آن رو است که در نیمههای همیین‬ ‫] ‪[ Downloaded from journal.isihistory.ir on 2024-12-29‬‬ ‫با ابزارهای نظامی جدید و رویکردی للیبی وارد قلمیرو فیرارود‬ ‫قرن‪ ،‬مهاجمان رو‬ ‫شدند و جامعۀ اسالمی را با چال های سیاسی و مذهبی روبهرو کردند‪.‬‬ ‫دیرزمانی از استقالل ملت های منطقۀ فیرارود از شیوروی نمیی گیذرد‪.‬اگرچیه ایین‬ ‫سال هشتم‪ ،‬شماره سیام‪ ،‬تابستان ‪1397‬‬ ‫جوامع‪ ،‬به علت برخی عملکردهای نادرست رهبران سیاسی و دینیی خیود‪ ،‬بیه مرحلیۀ‬ ‫سقوط رسیدند‪ ،‬فرهنگ اسالمی ریشهیافته در آنها پوییاییاش را حفیظ کیرد‪.‬بیهدلییل‬ ‫جوانی کشورهای تازه استقاللی افته در این منطقه‪ ،‬مطالعات و تحقیقات راجع بیه آنهیا‬ ‫هنوز تا رسیدن به مرحلۀ مطلوب و آرمانی‪ ،‬راه درازی پیی ِ رو دارنید‪.‬ازطیر دیگیر‪،‬‬ ‫آثاری مانند کتاب اقوام مسلمان اتحةاد جمةاهیر شةوروی‪ ،‬نوشیتۀ شییرین آکینیر‪ ،‬بیشیتر‬ ‫به دور استقالل و شرایط پس از آن است‪.‬تحقیقاتی مانند تاریخ آسیای مرکزی‬ ‫معطو‬ ‫در دوره اسالمی ‪ ،‬ت لیف غالمرضا ورهرام‪ ،‬نیز ارائۀ یک دورنمیای کلیی از سلسیلههیای‬ ‫اسییالمی منطقییه را در نظییر داشییتهانیید‪.‬ازاییینرو‪ ،‬نوشییتار حاضییر‪ ،‬کییه بیشییتر عصییر‬ ‫میدهد‪ ،‬در نوع خود متفاوت بیا‬ ‫پیشااشغالگری و دور مغفولماند منغیتها را پوش‬ ‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.22519726.1397.1.30.5.9‬‬ ‫سایر پژوه ها است‪.‬‬ ‫‪94‬‬  ‫پیکرهبندی نظام سیاسی‬ ‫منطقۀ فرارود‪ ،‬از لحا جغرافیای تاریخی‪ ،‬بخشی از پیکر ایران محسوب میشد که‬ ‫در مواقعی از فرایند تحوالت تاریخیاش‪ ،‬سلسله های تاریخی حیاکم بیر اییران امکیان‬ ‫اِعمال حاکمیت مستقیمشان را بر این منطقه از دست میدادند‪.‬بههمین دلیل‪ ،‬در ادواری‬ ‫از تاریخ ایران که در آنها پایه های قدرت مرکزی متزلزل بود‪ ،‬داعیه هیای خودسیری و‬ ‫جدایی طلبی در این نواحی آشکار می شد‪.‬شاید بتوان گفت آخرین مقطعی که حکومت‬ ‫مرکزی ایران توانست امیران و خانهای منطقه را مستقیما وادار به اطاعیت کنید‪ ،‬دوران‬ ‫زودگذر حکومت نادرشاه افشار بود (میرزامحمید شیریف ‪.)۶0 ،‬پیس از آن‪ ،‬بیهعلیت‬ ‫پریشانی شرایط داخلی ایران‪ ،‬عمال امکان بازیابی حاکمیت بر این منطقه از دست رفت‪.‬‬ ‫اگرچه تکاپوهای آقامحمدخان قاجار ممکن بود به احیای حاکمیت ایران بر این منیاطق‬ ‫بینجامد‪ ،‬مرگ نابهنگا م خان قاجار و گرفتاری بازماندگان او در شیرایط جدیید جهیانی‬ ‫] ‪[ Downloaded from journal.isihistory.ir on 2024-12-29‬‬ ‫زمینۀ هرگونه ابراز قدرت مجدد ایران در این نواحی را منتفی کرد‪.‬‬ ‫همزمان با حکومت قاجار و در حالی که نفوذ ایران در این منطقه کمرنگ شده بیود‪،‬‬ ‫منطقۀ فرارود هم تحت یک نظام هماهنگ قدرت قرار نداشت (اسکراین‪.)33 ،‬میتوان‬ ‫شالودههای دینی و نظام حکومتی جامعۀ فرارود ‪....‬‬ ‫گفت قدرت سیاسی‪ ،‬بین سه منطقۀ نسبتا متمرکز بخارا‪ ،‬خیوه‪ ،‬و خوقنید تقسییم شیده‬ ‫بود‪.‬اما موجودیت سیاسی منطقه منحصر به این سه حوز قدرت نبیود‪ ،‬بلکیه در کنیار‬ ‫آنها‪ ،‬جمعیت های ناهمگون و غیرمتمرکزی نیز حضور داشیتند کیه فعاالنیه بیر فراینید‬ ‫تحوالت منطقه‪ ،‬ت ثیر مستقیم می گذاشتند‪.‬اقوام قدرتمنید قیزاق در آن سیوی سییحون‪،‬‬ ‫قرقیزهیا در شیرق آن‪ ،‬و تیرکمنهیا در غییرب جیحیون پراکنیده بودنید‪.‬در کنیار اییین‬ ‫عنالر پرجمعیت و لاحبنفوذ‪ ،‬گروههای کوچکتری نیز بودند که با وجود جمعییت‬ ‫کمشان‪ ،‬در مواقعی ممکن بود به بیثباتی شرایط سیاسی منطقه دامن بزنند (نک‪ :‬اشپولر‪،‬‬ ‫از تسیلط‬ ‫‪.)25‬بااین حال‪ ،‬ماهیت قدرت منطقه را در قرن سیزدهم هجیری و تیا پیی‬ ‫رو ها‪ ،‬عمدتا کن ها و واکن های امرای سه قلمرو ذکرشیده و گیروههیای پرنفیوذ‬ ‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.22519726.1397.1.30.5.9‬‬ ‫قومی تعیین میکرد‪.‬‬ ‫‪95‬‬ ‫از عوامل بحران ساز در بین خانات مذکور‪ ،‬فقدان مرزهای جغرافیایی مشیخص بیود‪.‬‬  ‫خان نشین بخارا‪ ،‬که توسط شاخهای از ازبکها موسوم به منغیتها (‪ )1339-1199‬اداره‬ ‫می شد‪ ،‬ادعای حاکمیت بر کل منطقه را داشت (همان‪ )43 ،‬و بههمییندلییل‪ ،‬در بیشیتر‬ ‫سال های قرن سیزدهم‪ ،‬برای تحقق ادعای خود‪ ،‬جنگ هایی سخت با خاننشین غربیی‪،‬‬ ‫یعنی خیوه‪ ،‬و شرقی‪ ،‬یعنی خوقند‪ ،‬به پا میکرد‪.‬اما در مواقع ضعف و ناپایداری قدرت‬ ‫بیه ادعیای بخیارا کوتیاه نمییآمدنید و‬ ‫بخارا‪ ،‬حاکمان این دو خان نشین نیز از واکن‬ ‫تهاجماتی به بخارا سازمان میدادند (ظفرنامه خسروی‪.)19۶ ،‬این روند بحیرانآفیرین‪،‬‬ ‫به واسطۀ توازن نسبی قدرت نزد این خانات‪ ،‬به تسلط هیچیک از طر ها منجر نمیشد‬ ‫و پیامد قطعی آن‪ ،‬تداوم مشکالت ناشی از جنگ بود‪.‬‬ ‫گسترۀ دینی جامعۀ فرارود‬ ‫رشد و رونق اسالم در جوامع یکجانشیین و کیو نشیین منطقیه از بیدو ورود آن از‬ ‫سمت خراسان آغاز شد و در گذر زمان‪ ،‬بیشتر جوامع شهری و سکونتگاههیای پاییدار‬ ‫] ‪[ Downloaded from journal.isihistory.ir on 2024-12-29‬‬ ‫فرارود را تحت ت ثیر قرار داد و با ت خیر بیشتری‪ ،‬جمعیتهای عشیرهای را نیز از خیود‬ ‫مت ثر کرد‪.‬دادههای منابع نشان میدهد تا سیال هیای منتهیی بیه قیرن سییزدهم‪ ،‬بیشیتر‬ ‫بخ های جنوبی و میانی فرارود پایبند آداب دینی اسالم بودند و بهنوعی‪ ،‬همگنیی در‬ ‫سال هشتم‪ ،‬شماره سیام‪ ،‬تابستان ‪1397‬‬ ‫اعتقادات مذهبی را تجربه میکردنید (تکمییل همیایون‪.)38 ،‬مبلغیان میذهبی بعضیا از‬ ‫مرزهای شمالی فرارود‪ ،‬یعنیی منطقیۀ سییحون‪ ،‬گیذر میی کردنید و اسیالم را در مییان‬ ‫گروه های کوچرو‪ ،‬یعنی قزاق ها و قرقیزها‪ ،‬اشاعه می دادند (پاشینو‪111 ،‬؛ آکینیر‪.)398 ،‬‬ ‫بیشتر مهاجمان‪ ،‬به رغم فرهنگ متمیایز و پایبنیدیشیان بیه الگوهیای آیینیی و میذهبی‬ ‫متفاوت‪ ،‬به شدت تحت ت ثیر فضای دینی منطقه قرار می گرفتند و معموال به اسالم تغییر‬ ‫میدادند (اشپولر‪.)25 ،‬‬ ‫کی‬ ‫از لحا تنوع مذهبی‪ ،‬منابع تاریخی یادآور می شوند که بیشیتر سیاکنان ایین منیاطق‬ ‫سنی حنفی بودند و در بخ هایی نیز از مذهب شافعی تبعییت مییکردنید کیه ظیاهرا‬ ‫جمعیت متمرکزی را شامل نمیشدند (فرای‪.)112 ،‬در کنار این دو گیروه اهیل سینت‪،‬‬ ‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.22519726.1397.1.30.5.9‬‬ ‫شیعیان دوازده امامی و اسماعیلیان نیز در بخ های درونی فرارود پراکنده بودند (آکینر‪،‬‬ ‫‪.) 380‬شیعیان بیشتر بردگانی بودند که توسیط مهاجمیان ازبیک از خیاک خراسیان بیه‬ ‫‪9۶‬‬  ‫اسارت درآمده و در بازارهای بخارا و خیوه به فروش میرسیدند (عینی‪ ،‬تةاریخ امیةران‬ ‫مانغیتیه بخارا‪.)13 ،‬اسماعیلیان نیز بیشتر در جنوب شیرق فیرارود‪ ،‬در منطقیۀ بدخشیان‪،‬‬ ‫استقرار داشتند (آکینر‪.)18 ،‬در کنار مسلمانان‪ ،‬اقلیت هیای دینیی دیگیری نییز حضیور‬ ‫داشتند که نقششان بیشتر در عرلههای اقتصادی و بعضا فرهنگیی اهمییت میییافیت‪.‬‬ ‫از دیگیران‪ ،‬در منیابع اشیاره شیدهاسیت‪.‬هرچنید در قیرن‬ ‫دراینمیان‪ ،‬به ی هودیان بی‬ ‫سیزدهم‪ ،‬شیوه هایی برای آمارگیری در این محدود جغرافیایی وجود نداشته‪ ،‬در برخی‬ ‫گمانهزنیها‪ ،‬جمعیت یهودیان را چهارهزار نفر نوشتهاند که اغلب در بخارا ساکن بودند‬ ‫‪.)Burnes,‬هندوها هم اگرچه بهنظیر سیهم کمتیری از میابقی داشیتند‪ ،‬در برخیی‬ ‫(‪274‬‬ ‫عرله های تجاری و بازارهای بخارا و سمرقند فعالیت میکردند (‪.)Becker, 5‬‬ ‫بیشترین س هم از تبلیغات دینی اسالم در این منطقه بر عهید گیروههیای فرقیهای و‬ ‫رهبران طریقتی بودهاست‪.‬مشرب رفتاری ساکنان ایین منطقیه بیشیتر بیا طریقیتهیای‬ ‫] ‪[ Downloaded from journal.isihistory.ir on 2024-12-29‬‬ ‫لوفیانه انس و خو گرفته بود (وامبری‪ ،‬تاریخ بخةارا‪.)2۶1 ،‬بههمیندلییل در دورههیای‬ ‫مختلف تاریخ عصیر اسیالمی ایین منطقیه‪ ،‬بررسیی تحیوالت دینیی بیدون توجیه بیه‬ ‫نق آفرینی اقطاب لوفی امکان پذیر نیست‪.‬برای نمونه‪ ،‬شخصییت ت ثیرگیذاری ماننید‬ ‫شالودههای دینی و نظام حکومتی جامعۀ فرارود ‪....‬‬ ‫خواجه احمد یسوی همواره مورد توجه و تکریم ساکنان منطقه بوده است (ولیی‪.)1۶2 ،‬‬ ‫از دید ساکنان منطقه‪ ،‬این افراد عنالر خالص و پاکسرشتی بودند که در زندگی و حتی‬ ‫پس از مرگشیان‪ ،‬ت ثیرشیان ادامیه داشیت و پییروان و مرییدان پیاکباختیهای داشیتند‪.‬‬ ‫برایناسا ‪ ،‬جامعۀ فرارود در قرن سیزدهم همچنان مت ثر از روح و ت ثیر شخصیتهایی‬ ‫چون احمد یسوی (نک‪ :‬پاشینو‪ )131 ،‬و اقطاب نقشیبندیه و کبروییه بیود کیه در نگیاه‬ ‫مردم‪ ،‬قداست آن ها مانیدگار بیود و مسلکشیان معییاری بیرای تنظییم مناسیبات دینیی‬ ‫محسوب میشد (غفورا ‪825 ،‬؛ آکینر‪.)20 ،‬‬ ‫مسئلۀ مهم دیگری که در بررسی گستر دینی فیرارود بیه چشیم مییخیورد و تی ثیر‬ ‫تنوع زیسیتی در نگیرشهیا و تقییدات میذهبی‬ ‫بسزایی در تحوالت آن ایفا کرده‪ ،‬نق‬ ‫است‪.‬جمعیتهای غیرمتمرکزی مانند قرقیزها‪ ،‬قزاقها‪ ،‬و ترکمنها همیواره نسیبت بیه‬ ‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.22519726.1397.1.30.5.9‬‬ ‫شرایط سنتی و فرهنگی خود‪ ،‬حساسیت بیشتری داشتهانید‪.‬پاشیینو (‪ ،)155‬در گیذر از‬ ‫‪97‬‬ ‫منطقۀ فرارود‪ ،‬نوشته است در آنجا گروههایی یافت میشدهاند کیه همچنیان بیه قیوانین‬  ‫چنگیزی وفادار بودهاند‪.‬تقیدات مذهبی در بین این جمعیتها از اولوییتهیای جیدی‬ ‫‪.)Hambly,‬آنگونه که برنز گفتهاست‪ ،‬ترکمنها مالهیا ییا افیراد‬ ‫(‪142‬‬ ‫محسوب نمیشد‬ ‫‪.)Burnes,‬‬ ‫(‪58‬‬ ‫روحانی معدودی داشتهاند و درکل‪ ،‬از جنبۀ دینیداری ضیعیف بیودهانید‬ ‫و رویکیرد عقالییی و مسیتند نبیودهاسیت‬ ‫ظاهرا آموزههای دینی آنها مبتنی بر دانی‬ ‫‪.)Hambly,‬شاید مبتنی بیر همیین شیرایط بیود کیه رو هیا بیرای رسیوخ دادن‬ ‫(‪142‬‬ ‫رویکردهای سیاسی و حتی دینی خود‪ ،‬بیشتر به این عنالر غیرمتمرکیز چشیم دوختیه‬ ‫بودند ‪ ،‬با این اعتقاد که سستی باورهیای دینیی سیاکنان‪ ،‬زمینیۀ مناسیبی بیرای پیذیرش‬ ‫فرهنگ روسی و جدایی ساکنان از باورهای اسالمی خواهد بود (کستنکو‪.)73 ،‬‬ ‫جایگاه دین در ساختار سیاسی‬ ‫‪.1‬خان؛ مظهر اقتدار دینی‪.‬ساختار سیاسی و دینی خاننشینان منطقۀ فرارود در قرن‬ ‫سیزدهم گونه ای از چارچوب های حکومت استبدادی و سلسلهمراتبی را نشان میدهید‪.‬‬ ‫] ‪[ Downloaded from journal.isihistory.ir on 2024-12-29‬‬ ‫هیرم جیای‬ ‫ساختار قدرت این منطقیه شیکلی هرمیی داشیت؛ شیخص خیان در رأ‬ ‫می گرفت و عنالر اجرایی‪ ،‬بازوهای این هرم بودند‪.‬خان‪ ،‬خود را برگزیید سیاسیی و‬ ‫نامتناهی پنداشته میی شید و‬ ‫لاحب مشروعیت میدانست‪ ،‬بهگونه ای که حیطۀ قدرت‬ ‫سال هشتم‪ ،‬شماره سیام‪ ،‬تابستان ‪1397‬‬ ‫ورای امر و نهی او‪ ،‬هیچ قدرت دیگری قابلتصیور نبیود (وامبیری‪ ،‬سةیاحت درویشةی‬ ‫دروغی ‪.)4۶5 ،‬‬ ‫مشروعیت قدرت خان بیشتر از سنتهای تیاریخی و خانیدانی نشیئت مییگرفیت‪.‬‬ ‫جدای از الزامات قدرت‪ ،‬که بیه توانمنیدی فیردی نییروی اعمیال حاکمییت خانیدانی‬ ‫تیاریخی‪ ،‬بیهوییژه اتصیال بیه نسیل‬ ‫بازمیگشت‪ ،‬وابستگی به عنالر مشروعیتبخی‬ ‫چنگیزیان و تیموریان‪ ،‬بسیار حایز اهمیت بود (اسکراین‪.)۶9 ،‬مبتنی بر همیین رویکیرد‬ ‫بود که بعضا خوانین منغیت‪ ،‬باوجود تردید جدی در اتصیال خانیدانی آنهیا بیه نسیل‬ ‫سنتی چنگیزی دستمایهای برای تثبیت‬ ‫مغول‪ ،‬در تالش بودند از منبع مشروعیت بخ‬ ‫و تداوم حاکمیت خود فراهم کنند (محمد شریف‪.)158 ،‬نحو به تخت نشسیتن خیان‬ ‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.22519726.1397.1.30.5.9‬‬ ‫خان بر‬ ‫انعکاسی از تداوم همین سنت بود؛ آنگونه که در منابع آمدهاست‪ ،‬برای جلو‬ ‫تخت حکومتی خوارزم‪ ،‬همانند دور مغول‪ ،‬باید خان را بر روی نمدی میینشیاندند و‬ ‫‪98‬‬  ‫بزرگان او را بر تخت قرار می دادند‪.‬البته تا یکی از اوالد جغتای حاضر نبود‪ ،‬جایز نبود‬ ‫خان را بر مسند بنشانند (هدایت‪114 ،‬؛ دیدرل‪.)27 ،‬‬ ‫دینیی و‬ ‫سیاسیی او‪ ،‬نقی‬ ‫در کنار جایگاه حکومتی خان و منابع مشیروعیت بخی‬ ‫معنوی وی بعضا موقعیت سیاسیاش را تحت تی ثیر قیرار مییداد؛ خیان نیهتنهیا نمیاد‬ ‫حاکمیت مطلق در عرلۀ سیاسی محسوب می شد‪ ،‬ظاهرا رهبر دینی و معنیوی جامعیه‬ ‫بخارایی‪.)581 ،‬درحقیقیت‪ ،‬الگیوی سیاسیی و دینیی در‬ ‫نیز به حساب میآمد (مشر‬ ‫وجود خان تبلور مییافت و او نماد الیلی حاکمییت دینیی در جامعیه تلقیی مییشید‬ ‫(وامبری‪ ،‬همان‪.)248 ،‬اما منبع مشروعیت دینی خان از کجا نشئت میگرفت؟ بیه نظیر‬ ‫میرسد عمد تکیه گاه خوانین منغییت در ایین بیاره‪ ،‬الگوهیای معنیوی شخصیی بیود؛‬ ‫بررسی رفتارهای دین گرایانۀ خوانین و زهدگراییهای افراطیی آنهیا بیهخیوبی نشیان‬ ‫می دهد که جامعۀ سنتی و دینی فرارود متقاعد بودهاند که آنهیا نمیاد الیلی اعمیال و‬ ‫] ‪[ Downloaded from journal.isihistory.ir on 2024-12-29‬‬ ‫اجرای دستورات دینیاند (دوره آخری تاریخ بخارا‪.)589 ،‬ماهیت تعصیبآمییز جامعیۀ‬ ‫فرارود نیز به خوبی پذیرای چنین رفتارهای معنویتگرایی بود‪.‬پیشینۀ تیاریخی تصیو‬ ‫در منطقه و وجود فرقه های مختلف لوفیانه ظرفیت الزم را برای چنیین رونیدی مهییا‬ ‫شالودههای دینی و نظام حکومتی جامعۀ فرارود ‪....‬‬ ‫کرده بود (اشپولر‪.) 3۶ ،‬بر همین مبنا است که با وجود آنکه خاندان منغییت بیا روشیی‬ ‫از خود را از میان برداشت (عالمی‪ ،)8 ،‬امیرمیراد‪ ،‬اولیین‬ ‫کودتاگونه‪ ،‬سلسلۀ خانی پی‬ ‫خان منغیت‪ ،‬به عنوان یک چهر شاخص دینی‪ ،‬زاهد‪ ،‬و غازی سعی کرد راه خود را در‬ ‫‪.)Iranica,‬منیابع تیاریخی آن دوران نییز‪ ،‬کیه احتمیاال‬ ‫(‪5/906‬‬ ‫مسیر قدرت هموار کنید‬ ‫فعالی ایفا میکردنید‪ ،‬بیرای نشیان دادن ابعیاد معنیوی‬ ‫بهعنوان ابزارهای تبلیغاتی‪ ،‬نق‬ ‫شخصیت امیرمراد از هیچ تالشیی کوتیاهی نکیرده انید (میرزاسیلیمبییک‪.)572 ،‬حتیی‬ ‫نیز‪ ،‬کیه بیشیترین انتقیادات را بیه خیوانین‬ ‫نویسند منتفد و نوگرایی چون احمد دان‬ ‫میانی و پاییانی منغییت داشیت‪ ،‬از نسیبت دادن کشیف و کرامیات بیه امیرمیراد ابیایی‬ ‫نکردهاست (مخدوم دان ‪.)12 ،‬‬ ‫مبتنی بر همین رویکرد‪ ،‬فرزند امیرمراد‪ ،‬یعنی امیرحیدر‪ ،‬آنچنان در عرلههای زهد و‬ ‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.22519726.1397.1.30.5.9‬‬ ‫علوم دینی غرق شده بود که مشتاقان خود را‪ ،‬که بیرای واگیذاری تیاج و تخیت بیه او‬ ‫‪99‬‬ ‫مراجعه میکردند‪ ،‬از خود مییرانید (بخیارایی‪ )111 ،‬و لبیا هیای ژنیده و کیمارزش‬  ‫می پوشید و خوراک او در حداقل ممکن بود و با اهل علم نشست و برخاست میکیرد‬ ‫از هزار طلبۀ علوم دینیی حاضیر‬ ‫وی‪ ،‬بی‬ ‫(وامبری‪ ،‬تاریخ بخارا‪.) 130 ،‬در محل در‬ ‫می شدند (سامی‪.)20 ،‬وی‪ ،‬زمانیکه درنهایت با پافشاری مشتاقان‪ ،‬قیدرت را پیذیرفت‪،‬‬ ‫از آنکه یک حاکم سیاسی باشد‪ ،‬به عنوان یک الگوی تمام عییار دینیی بیر‬ ‫همچنان بی‬ ‫جامعه حکم می راند‪.‬مبتنی بر همین روند‪ ،‬بایسیت اذعیان داشیت کیه وجیه مشیخص‬ ‫مشروعیت دینی خاندانی منغیت در وهلیۀ اول‪ ،‬برخاسیته از رفتارهیای دیینگرایانیه و‬ ‫لوفیمنشانۀ آن ها بود (وامبری‪ ،‬همان‪.)254 ،‬اما از این نکته نیز نباید غفلیت کیرد کیه‬ ‫آنها به نوعی سعی داشتند وابستگی تباری به خاندان پیامبر برای خود دستوپیا کننید‪.‬‬ ‫ادعای سیادت این خاندان شاید تا حدودی گواه بر این باشد که آنها از این طریق نییز‬ ‫در پی مشروعیتخواهی برآمدهاند (نک‪ :‬عالمی ‪.)50-45 ،‬‬ ‫با توجه به این جایگاه سیاسی و دینی‪ ،‬قدرت و حوز نفوذ و عملکیرد خیان بسییار‬ ‫] ‪[ Downloaded from journal.isihistory.ir on 2024-12-29‬‬ ‫از آنکه از جنبۀ‬ ‫گسترده و بعضا غیرقابلمهار به نظر میرسید‪.‬حتی فرمانهای وی‪ ،‬پی‬ ‫سیاسی مورد توجه قرار گیرد‪ ،‬بیشتر ماهیت دینی و شیرعی داشیت و تخلیف از آنهیا‬ ‫گونه ای تمرد دینی محسوب میشد (بخارایی‪.)354 ،‬خیوانین بخیارا بیرای نشیان دادن‬ ‫جایگاه معنوی خود‪ ،‬بعضا لقب امیرالمؤمنین را برای خود انتخیاب مییکردنید (همیان‪،‬‬ ‫سال هشتم‪ ،‬شماره سیام‪ ،‬تابستان ‪1397‬‬ ‫‪ )132‬و سجع مُهرهای خود را نیز شعایر دینی قیرار مییدادنید؛ چنیانکیه سیجع مُهیر‬ ‫امیرمظفر‪ ،‬الحکم بالعدل بود (سارلی‪.)137 ،‬‬ ‫‪.2‬مناسبات خان با علمای دینی‪.‬نفوذ دین در پیکر جامعۀ فرارود متناظر با حضیور‬ ‫جدی و مؤثر علمای دینی‪ ،‬به عنوان ییک طبقیۀ ت ثیرگیذار و لیاحبنفیوذ بیود‪.‬بیاور‬ ‫گروههای مختلف اجتماع به آموزه های دینی و تقید به قوانین شریعت باعث شیده بیود‬ ‫مت ولیان امور دینی هم مقام شامخی در جامعه داشته باشیند (کسیتنکو‪.)113 ،‬مبتنیی بیر‬ ‫برآمد که با توجیه‬ ‫مؤثر‪ ،‬بایست در پی یافتن پاسخ به این پرس‬ ‫همین جایگاه و نق‬ ‫به قدرت ت ثیرگذار علما در پیکر اجتماع‪ ،‬نوع مناسبات حکومت‪ ،‬و مشخصیا شیخص‬ ‫خان‪ ،‬با علما چگونه شکل مییگرفیت‪.‬آییا علمیای دینیی رقییب حاکمییت محسیوب‬ ‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.22519726.1397.1.30.5.9‬‬ ‫می شدند؟ برای پاسخی منطقی باید یادآور شد که خوانین یا امرای حیاکم‪ ،‬بیهوییژه در‬ ‫‪100‬‬ ‫دور منغیت‪ ،‬به خوبی از عمق نفوذ معنوی طبقۀ علما مطلع بودند و بهاشکال مختلف در‬  ‫از ایین‬ ‫جهت تحدید این قدرت و کنترل فعالیت علما میکوشیدند‪.‬همانگونه که پی‬ ‫اشاره شد‪ ،‬از راهکارهای اللی برای مهار نفوذ علما مشیارکت دادن آنهیا در سیاختار‬ ‫قدرت بود‪.‬واگذاری سِمتهایی مانند شیخ االسالمی و قضاوت کیالن بیه چهیرههیای‬ ‫شاخص دینی عمال از راهکارهای جدی خان بیرای اعمیال نظیارت و کنتیرل فعالییت‬ ‫عمده ای از این طبقه بود (عینی‪ ،‬تاریخ امیران مانغیتیه بخارا‪.)7۶ ،‬دادههیای منیابع‬ ‫بخ‬ ‫دینی میشدند برای ولول به منالیب‬ ‫نشان می دهد که علما و کسانی که وارد مدار‬ ‫حکومتی‪ ،‬بسیار میکوشیدند (کستنکو‪.)113 ،‬از آنجا که گسیتر قیدرت قاضیی بسییار‬ ‫وسیع بود و منابع درآمد او نیز بیشمار به حساب میآمد‪ ،‬شاید بیشترین رقابیت‪ ،‬بیرای‬ ‫ولول به این جایگاه لورت می گرفت‪.‬طبیعتا با نقشی که خوانین در ت یید و پیذیرش‬ ‫این منصب داشتند‪ ،‬فعالیت های قاضی کالن در راسیتای حفیظ سیاختار موجیود قیرار‬ ‫از حد قیدرت قاضیی‬ ‫بی‬ ‫می گرفت‪.‬گرچه این خطر نیز به چشم میخورد که افزای‬ ‫] ‪[ Downloaded from journal.isihistory.ir on 2024-12-29‬‬ ‫کالن جایگاه خان ر ا تقلیل دهد و حیطۀ اثرگذاری و دایر نفوذ فرمانهای او را محدود‬ ‫کوچک ترین خطر‪ ،‬بعضا قیدرت خیان و اعمیال سیاسیتهیای‬ ‫کند‪ ،‬بهمحض احسا‬ ‫قاضی کالن یا محیدود کیردن‬ ‫خاص (نک‪ :‬دوره آخری تاریخ بخارا‪ )589 ،‬زمینۀ حذ‬ ‫شالودههای دینی و نظام حکومتی جامعۀ فرارود ‪....‬‬ ‫قدرت یا قتل او را فراهم میکرد (سامی‪20 ،‬؛ محمدحکیمخان‪.)20 ،‬‬ ‫در کنار واگذاری منالب حکومتی به علما‪ ،‬که ممکن بود تا حدودی آنها را از یک‬ ‫گروه رقیب و حتی مخالف به بخشی از عنالر حکومتی مبدل کنید‪ ،‬عملگراییی دینیی‬ ‫شخص خان نیز علما را خلع سالح میکرد و باعث میشد آنها حربهای جیدی بیرای‬ ‫مخالفت با حاکمیت یا انتقاد از آن نداشته باشند‪.‬خیان‪ ،‬خیود عیالمی دینیی محسیوب‬ ‫او کسب فیض میکردنید (غفیورا ‪،‬‬ ‫می شد که بسیاری از ارباب دین در محضر در‬ ‫‪.)907‬در کنار پیگیری چنین شیوههای رفتاری نرمی‪ ،‬بعضا ابزارهای خشونتآمییز نییز‬ ‫از پایبنیدی بیه مسیائل و‬ ‫خطر‪ ،‬کاربرد مییافت‪.‬امیرنصراهلل‪ ،‬که پی‬ ‫در زمان احسا‬ ‫کیرد‬ ‫الزامات معنوی‪ ،‬از روحیات و شم عملگرایی برخوردار بیود‪ ،‬زمیانیکیه احسیا‬ ‫قدرت علما ممکن است محدودیتهایی جدی بیرای حاکمییت مطلیق وی بیه وجیود‬ ‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.22519726.1397.1.30.5.9‬‬ ‫آورد‪ ،‬سعی کرد نفوذ آنها را محدود کند (اسکراین‪.)152 ،‬او قدرت مالهیا را کیاه‬ ‫‪101‬‬ ‫داد و اجرای احکام مذهبی را در اختیار خود گرفت و هنگام به تخت نشستن‪ ،‬پنج نفر‬  ‫از برادران خود را کشت (ولف‪.)395 ،‬بههمیندلیل‪ ،‬دوران حکومت او را دور زوال و‬ ‫تزلزل قدرت علما دانستهاند (‪.)Rahul, 29‬بهرغم بروز چنین رفتارهایی‪ ،‬بعضا تعصب او‬ ‫در اجرای قوانین دینی باعث شد علمای بخارا از او بهعنوان حامی و نگهدارند دین یاد‬ ‫کنند (دوره آخری تاریخ بخارا‪.)115 ،‬‬ ‫به نظر میرسد امیرمظفر‪ ،‬فرزند و جانشین نصراهلل‪ ،‬نیز تصمیم داشت شیو پدر را در‬ ‫ایجاد محدودیت برای علما دنبال کند‪.‬او بعضا حضور علما را نادیده میگرفت (عینی‪،‬‬ ‫یادداشتها‪ )7۶ ،‬و حتی تعدادی را از بخ ارا تبعید کرد‪ ،‬اما ضعف شخصییتی وی سیبب‬ ‫ببرد‪.‬آنچه بیشتر به تزلزل قدرت سیاسی و معنوی‬ ‫شد نتواند کار خود را با جدیت پی‬ ‫امیرمظفر دامن میی زد‪ ،‬حمیالت پییدرپیی رو هیا و نیاتوانی وی در متوقیف کیردن‬ ‫مهاجمان بود‪.‬در این عرله‪ ،‬عمال امیرمظفر متهم به کوتاهی در حفظ ثغور اسیالمی از‬ ‫تجاوز کفار شد و علما با ایجاد تحریکات دینیی و برانگییزش روح جهیاد در سیاکنان‪،‬‬ ‫] ‪[ Downloaded from journal.isihistory.ir on 2024-12-29‬‬ ‫زمینه ساز مقاومت مردمی برابر رو ها شدند‪.‬گرچه امیرمظفر دریافت که تیوان نظیامی‬ ‫مقابله با رو ها را ندارد‪ ،‬نتوانست علمای دینی را متقاعد کند و الجیرم‪ ،‬تحیت تی ثیر‬ ‫امواج جمعیتی که خواهان جهاد بودند با رو ها وارد جنیگ شید کیه البتیه نتیایج آن‬ ‫چندان خوشایند نبود و عمال به شکسیت و ناکیامی جهیادگران و امییر بخیارا انجامیید‬ ‫سال هشتم‪ ،‬شماره سیام‪ ،‬تابستان ‪1397‬‬ ‫(‪.) Iranica, 5/201‬این رخداد نشان داد که امیر بخارا سیطر سیاسی و معنوی خود را در‬ ‫برابر علما از دست داده بوده و توان ایسیتادگی جیدی در برابیر خواسیتههیای آنهیا را‬ ‫نداشته است (اسکراین‪.)70 ،‬درمجموع‪ ،‬مناسبات حکومت و علمیای دینیی‪ ،‬جیز چنید‬ ‫مقطع یادشده که در آن ها خان بخارا کوشید تعادل روابط بهنفع علما بر هم نخیورد‪ ،‬در‬ ‫مواقع متعددی از یک توازن نسبی برخوردار بود‪.‬‬ ‫حوزۀ اثرگذاری علمای دینی در جامعه‬ ‫‪.1‬مسائل عبادی و امور شرعی‪.‬اگرچه بستر جامعه سنتا تحت ت ثیر آموزههای دینی‪،‬‬ ‫مقید به انجام فرایض مذهبی بود‪ ،‬این احتمال وجود داشت که بخشی از شیهروندان در‬ ‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.22519726.1397.1.30.5.9‬‬ ‫انجام وظایف شرعی خود دچار سستی و رخوت شوند‪.‬بنابههمیین‪ ،‬بایسیتی سیازمانی‬ ‫رسمی با دقت بر اجرای دقیق وظیایف میذهبی شیهروندان نظیارت مییکیرد‪.‬معمیوال‬ ‫‪102‬‬  ‫چهره های شاخص دینی عهده دار این مهم بودند که در موعد مقرر نمازهای چندگانه یا‬ ‫در ماه های خالی نظیر رمضان‪ ،‬با گفتار و موعظه مردم را به پایبندی و تقیید بیه امیور‬ ‫شرعی و دینی فرابخوانند (ماگاهان‪.)518 ،‬بهاینمنظور‪ ،‬لاحبمنصبی زیر نظیر قاضیی‬ ‫کالن و در برخی منابع‪ ،‬مالکالن فعالیت می کرد که از آن با عنوان رئیس یاد شدهاسیت‬ ‫(ولف‪.) 4/2 ،‬وظیفۀ رئیسان و کارکنان زیردستشان این بود کیه در مییان کیوی و بیرزن‬ ‫بگردند و کسانی را که در اجرای وظایف دینی کوتاهی میکردند‪ ،‬وادار به انجام فرایض‬ ‫کنند و بعضا‪ ،‬اگر مقاومتهایی جدی در این زمینه ببینند‪ ،‬در می عیام و بیرای عبیرت‬ ‫دیگران‪ ،‬خاطیان را مجازات کنند (کستنکو‪.)9۶ ،‬‬ ‫رسیدگی به دغدغهها و مسائل و مشکالت شرعی نیز از دیگر وظایف رهبران دینیی‬ ‫جامعه بود‪.‬متصدیان امیور دینیی‪ ،‬بیهجهیت تمیایزی کیه در جامعیه داشیتند‪ ،‬بایسیتی‬ ‫پاسخگوی سؤاالت و شکیات مردم میبودند و الگوهای مذهبی را فراروی آنهیا قیرار‬ ‫] ‪[ Downloaded from journal.isihistory.ir on 2024-12-29‬‬ ‫میدادند (پاشینو‪.)279 ،‬نکتۀ حائز توجه اینکه عرلههای نفیوذ و ت ثیرگیذاری علمیای‬ ‫دینی در کلیت جغرافیایی فرارود همهجا یکسان نبود؛ معموال حوز نفوذ علما در مناطق‬ ‫‪.)Becker,‬احتماال محوریت دینیی بخیارا و‬ ‫(‪11‬‬ ‫بخارا و سمرقند گستردهتر از خیوه بود‬ ‫شالودههای دینی و نظام حکومتی جامعۀ فرارود ‪....‬‬ ‫فراوانی تعداد اماکن دینی و آموزشی ت ثیر مستقیمی بر نفوذ دینی افیزونتیر علمیای آن‬ ‫داشت‪.‬این در حالی است که اماکن و مراکز مذهبی خییوه ییا خوقنید سیابقۀ چنیدانی‬ ‫از حید گیروههیای جمعیتیی‬ ‫نداشتند‪.‬مانع مهم دیگری برای این دو شیهر تیردد بیی‬ ‫ناهمگون در آنها بود؛ برای مثال‪ ،‬خیوه در معرض حمالت مکرر ترکمنهیا و خوقنید‬ ‫مورد هجوم پیاپی قرقیزها قرار داشت‪.‬اعضای عشیرهها هم‪ ،‬که هنیوز متی ثر از شیرایط‬ ‫سنتی و آیینی قدرت بودند‪ ،‬به رهبران دینی چندان تمکین نمیکردند و خوی و خصلت‬ ‫نافرمانی ذاتی آنها در عرلۀ دینی نیز تجلی آشکاری داشت‪.‬به همین دلیل اسیت کیه‬ ‫اسکوبلف (‪ )101‬نوشته است با عبور از سکونتگاه های شیهری و ورود بیه حیوزههیای‬ ‫غیرمتمرکز عشیره ای قدرت اثرگذاری رهبران دینی به حداقل ممکن میرسیدهاست‪.‬‬ ‫عمید برنامیههیا و فعالییتهیای میالی و‬ ‫‪.2‬مسائل مالی و اقتصادی‪.‬هرچند بخ‬ ‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.22519726.1397.1.30.5.9‬‬ ‫اقتصادی جامعه در اختیار حکومت قرار داشت‪ ،‬از آن جا که ساختار سیاسی نیز ظیاهرا‬ ‫‪103‬‬ ‫مطابق با الگوهای دینی اداره می شید‪ ،‬بسییاری از امیور و مسیائل اقتصیادی خیارج از‬  ‫چارچوب ها و احکام دینی نبودند‪.‬بههمیندلیل‪ ،‬روحانیان میبایست لحت و مطابقیت‬ ‫شرعی مسائلی اقتصادی را که عموما تحت نظر و ادار م موران حکومتی قرار داشیتند‪،‬‬ ‫ت یید می کردند‪.‬برای مثال‪ ،‬مسئلۀ زکات در زمر احکام دینی بود و مؤدییان آن بایسیتی‬ ‫مبتنی بر الگوهای دینی به جمعآوری آن میپرداختند (کستنکو‪.)99 ،‬این زکات جیدای‬ ‫از مالیات مرسوم حکوم تی بود که شهروندان و کشاورزان بایستی پرداخیت مییکردنید‪.‬‬ ‫ظاهرا به دلیل ماهیت دینی جامعه‪ ،‬پرداخت زکات نیز جنبۀ اجباری داشت و کسانی کیه‬ ‫از آن سر باز میزدند‪ ،‬مورد بازخواست قرار میگرفتند (موزر‪.)119 ،‬‬ ‫اما شاید بیشترین حضور و نفوذ اقتصادی طبقۀ روحانییان در موضیوع وقیف نمیود‬ ‫مییافت‪.‬همانند بیشتر جوامع اسالمی‪ ،‬در جامعیۀ فیرارود نییز‪ ،‬وقیف ابیزار اقتصیادی‬ ‫قدرتمندی بود که به متولیان عرلۀ دین امکان و فرلت ابراز نفوذ میداد‪.‬امور اجرایی‬ ‫نیز‪ ،‬به سبب ماهیت و ویژگیهیای دینیی آن‪ ،‬تحیت نظیر‬ ‫عواید اوقا‬ ‫و نحو مصر‬ ‫] ‪[ Downloaded from journal.isihistory.ir on 2024-12-29‬‬ ‫قاضی کالن قرار داشت (عالمی‪.)8 ،‬گواینکه امیران و برخیی خیوانین منغییت بیه ایین‬ ‫کاملی داشتند‪.‬بههمیندلیل‪ ،‬امیرمراد‪ ،‬از نخستین حکام منغییت‪،‬‬ ‫موضوع ورود و وقو‬ ‫برای جلب نظیر روحانییان‪ ،‬بسییاری از امیوالی وقفیی را کیه در زمیان امیرای پیشیین‬ ‫مصادره شده بود‪ ،‬دوباره به آنها بازگردانید (غفیورا ‪ )90۶ ،‬و بیرعکس‪ ،‬امیرنصیراهلل‪،‬‬ ‫سال هشتم‪ ،‬شماره سیام‪ ،‬تابستان ‪1397‬‬ ‫از امیران میانی منغیت‪ ،‬کوشید بسیاری از زمینهای وقفی را از اختیار روحانیان خیارج‬ ‫کند تا با این روش‪ ،‬قدرت اقتصادی و درنتیجه‪ ،‬ت ثیرگیذاری سیاسیی آنهیا را کیاه‬ ‫دهد‪.‬دراینمیان‪ ،‬ظاهرا روحانیان وابسته به طریقت هیای نقشیبندیه و کبروییه موقعییت‬ ‫بسیار ویژه ای داشتند و از بزرگترین اختیارداران زمینهای وقفی محسیوب مییشیدند‬ ‫(همان‪.)825 ،‬‬ ‫‪.3‬امور قضایی‪.‬یکی از حوزههای پرنفوذ طبقۀ روحانی عرلۀ قضا بود‪.‬بهقطع‪ ،‬امور‬ ‫قضایی در جامعۀ فرارود در زمر کلیدیترین منالیب حکیومتی محسیوب مییشید و‬ ‫بههمیندلیل‪ ،‬قاضی کالن‪ ،‬به عنوان بانفوذترین چهر دینی‪ ،‬امور دستگاه قضا را بر عهده‬ ‫داشت‪.‬معموال شخصی که عهده دار مسئولیت قاضی کالن می شد‪ ،‬میی بایسیت در بیین‬ ‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.22519726.1397.1.30.5.9‬‬ ‫علمای دینی لاحب نام و حائز فضایل علمی باشد (پاشینو‪.)275 ،‬به همین دلییل بیود‬ ‫‪104‬‬ ‫بود‪.‬عینی در یادداشت های خود‪ ،‬البته با‬ ‫در‬ ‫که قاضی‪ ،‬خود لاحب مکتب و کال‬  ‫طعنه‪ ،‬از این مسئله یاد و ت کید کرده است از آنجا که نییل بیه هرگونیه منصیب علمیی‪،‬‬ ‫بیواسطۀ قاضی کالن ممکن نبود‪ ،‬طلبهها عاقبتاندیشی می کردند و در مکتب او بیشتر‬ ‫دینی‪ ،‬که شرط اللی تصیدی‬ ‫حاضر می شدند (عینی‪ ،‬یادداشتها‪.)170 ،‬در کنار دان‬ ‫چنین مسئولیتی بود‪ ،‬قاضی کالن بایسیتی متصیف بیه عیدالت و تقیوا و سیایر لیفات‬ ‫اخالقی نیز میبود (پاشینو‪.)284 ،‬‬ ‫حیطۀ وظایف و مسئولیتهای قاضی کالن‪ ،‬با توجه به ساختار دینی جامعۀ فیرارود‪،‬‬ ‫در مواقعی با دشواریهایی همراه میشد؛ از مهمترین وظایف قاضی کیالن حضیور در‬ ‫برنامۀ تختنشینی امیر و اجرای مراسم تحلیف بود (عالمی‪.)8 ،‬امور دیگری مانند عقد‬ ‫و نکاح و نوشتن قبالهجات و مکاتیب شرعیه و امور عروسی و عزا نیز بر عهد قاضیی‬ ‫کالن قرار داشت (میرپنجه‪.)127 ،‬همچنین حلوفصل دعاوی مشاجرات بزرگی کیه در‬ ‫بخارا رخ میداد در حوز کاری قاضی کالن جای میگرفت (ظفرنامه خسروی‪.)83 ،‬در‬ ‫] ‪[ Downloaded from journal.isihistory.ir on 2024-12-29‬‬ ‫کنار رفع دعاوی و رسیدگی به شکایات‪ ،‬نظارت بر اجیرای لیحیح الیول و مناسیک‬ ‫دینی نیز بر عهد او بود (اسناد وزارت امةور خارجةه‪ ،‬کیارتن ‪ ،5‬سیند ‪.)92‬عیواملی بیا‬ ‫عنوان مفتیان بخشی از نظارت های او را بر امور آموزشیی و دینیی لیورت مییدادنید‬ ‫شالودههای دینی و نظام حکومتی جامعۀ فرارود ‪....‬‬ ‫(‪.)Becker, 9‬‬ ‫انتصاب مفتی ها احتماال مستقیما توسط قاضی کالن انجام میشید‪.‬هرچنید بیه نظیر‬ ‫میرسد دایر فعالیت آنها تا حدودی از حوز کاری قاضی متمایز بود‪ ،‬این تمایز میانع‬ ‫از آن نبود که آنها به رفع دعاوی و مرافعات نپردازنید‪.‬آنگونیه کیه در یکیی از منیابع‬ ‫یادآوری شدهاست‪« :‬قاضیالقضات دو نفر مفتی در ادار خود دارد‪ ،‬ولکن در امری کیه‬ ‫بهتوسط مفتیها فیصله مییابد قاضی حق رجوع و رسیدگی ندارد» (اسکراین‪.)192/2 ،‬‬ ‫جانشین یا کمک قاضیی را داشیتتند‪ ،‬زییرا پاشیینو از وجیود‬ ‫احتماال این مفتی ها نق‬ ‫لاحبمنصبی در کنار قاضی کالن یاد میکند که بهعنوان نایب‪ ،‬همان وظایف قاضی را‬ ‫بر عهده داشت و زمانیکه قاضی غیبت داشت یا شیمار مراجعیان زییاد بیود‪ ،‬بیه رفیع‬ ‫مرافعات کمک میکرد (پاشینو‪.)274 ،‬‬ ‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.22519726.1397.1.30.5.9‬‬ ‫در بیشتر مناطق فرارود‪ ،‬بهویژه اماکن شهری و روستایی‪ ،‬دستگاه دیگری نیز زیر نظر‬ ‫‪105‬‬ ‫قاضی کالن وجود داشت‪.‬این ساختار‪ ،‬با عنوان ادار ریاست شیریعت‪ ،‬ظیاهرا قبیل از‬  ‫منغیتها‪ ،‬برای مدتی منسوخ شده بود‪ ،‬اما مجددا توسط امیرمعصومخیان کیار خیود را‬ ‫آغاز کرد (همان‪.)25 ،‬ادار این ساختار بیر عهید شخصیی موسیوم بیه رئییس شیئون‬ ‫و نهیازمنکر تلقی مییشید‬ ‫اسالمی بود (عالمی‪.)8 ،‬وظیفۀ او چیزی شبیه امربهمعرو‬ ‫(‪.)Rahul, 99‬هر چند جامعۀ فرارود مقید به اجرای شریعت بیود‪ ،‬رئییس و همراهیان او‬ ‫مل زم بودند مردم را از هرگونه تخلف در این زمینه بازدارند‪.‬موزر از آنها بهعنوان پلیس‬ ‫مذهبی یاد کرده و معتقد است این افراد بعضا از موقعیت خود سو اسیتفاده و میردم را‬ ‫مجبور به پرداخت مبالغی مییکردنید و چنانچیه ایین پرداخیت لیورت نمییگرفیت‪،‬‬ ‫مجازاتشان میکردند و حتی به قتلشان میرساندند (میوزر‪.)37 ،‬آنهیا بعضیا بازوهیای‬ ‫اجرایی قاضیها تلقی میشدند؛ یعنی بایستی گزارشهای الزم را برای تکمیل تحقیقات‬ ‫قاضی به عمل میآوردند و این به تجسس در امور مردم نیز منجر مییشید (اسیکراین‪،‬‬ ‫‪.)192/2‬الوال هر محله و منطقهای یک رئیس جداگانه داشت کیه اگیر کسیی‪ ،‬بیدون‬ ‫] ‪[ Downloaded from journal.isihistory.ir on 2024-12-29‬‬ ‫بهانۀ شرعی‪ ،‬در نماز شرکت نمیکرد‪ ،‬با توبیخ او روبرو میشد و ممکن بود کتک هیم‬ ‫بخورد (‪.)Silverstin, 99‬‬ ‫قاضی کالن و سایر ارکان دستگاه قضایی فاقد درآمد دولتی بودند‪.‬آنهیا معمیوال در‬ ‫کنار قضاوت‪ ،‬مشاغل دیگری نیز داشتند‪ ،‬اما عمد درآمدشان از فعالیت مستمر قضیایی‬ ‫سال هشتم‪ ،‬شماره سیام‪ ،‬تابستان ‪1397‬‬ ‫حالل میشد؛ یعنی مبالغی که طرفین دعوا می بایست به قاضیی پرداخیت مییکردنید‪.‬‬ ‫میرزامحمود آشتیانی‪ ،‬که مدت زیادی را در بخارا اسیر بود‪ ،‬یادآور شده است کیه برگیۀ‬ ‫آزادی خود را به امضای قاضی کالن رساند و بابت آن‪ ،‬دو سکه به قاضی پرداخت کرد‬ ‫نییز داشیتند کیه‬ ‫(آشتیانی‪.)140 ،‬قاضیها درآمدهای دیگری به عنوان هدیه و پیشیک‬ ‫بخشی از آنها را به خزانۀ امیر تحویل میدادند (عینی‪ ،‬تاریخ امیران مانغیتیه بخةارا‪.)7۶ ،‬‬ ‫ازطر دیگر‪ ،‬یک ی از مسائل مهمی که در خصوص مقام قاضی و درآمیدهای او وجیود‬ ‫داشت‪ ،‬امکانات فسادانگیز آن بود‪.‬ازاینجهت‪ ،‬قاضی کالن‪ ،‬بهرغم جایگاه رفیعی که در‬ ‫میان عامه داشت‪ ،‬در معرض اتهام بود و سایر قاضیها نیز گاه وبیگاه متهم بیه دریافیت‬ ‫رشوه یا سو استفاده از موقعیت خود میشدند (همان‪.)85 ،‬‬ ‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.22519726.1397.1.30.5.9‬‬ ‫‪.4‬مباحث تربیتی و آموزش ی‪.‬از مهیمتیرین دغدغیه هیای جامعیۀ فیرارود‪ ،‬تیرویج‬ ‫‪10۶‬‬ ‫آموزههای دینی بود‪.‬دادههای منابع نشان می دهد که بسیاری از نهادها موظف بودنید از‬  ‫معیارها و شاخصه های دینی جامعۀ فرارود متابعت کنند‪.‬از مهمترین این نهادها مدار‬ ‫و مساجد بودند‪.‬در شهرهای بزرگ فرارود این تبعیت به چشم میخورد‪.‬وجود مساجد‬ ‫متعدد در بخارا‪ ،‬سمرقند‪ ،‬خیوه‪ ،‬و خوقند حاکی از غلبۀ روحیۀ دینی بر ارکان‬ ‫و مدار‬ ‫حیات اجتماعی بود‪.‬دراینمیان‪ ،‬شهر بخارا بهسبب ویژگییهیای شاخصیی کیه از ایین‬ ‫و تمجید قیرار مییگرفیت (کسیتنکو‪.)82 ،‬چنیانکیه‬ ‫لحا داشت‪ ،‬بیشتر مورد ستای‬ ‫وامبری (سیاحت درویشی دروغی ‪ )457 ،‬نیز گفته است‪ ،‬این شهر مقام شامخی در مییان‬ ‫بخارا را تا ‪ 3۶0‬باب نوشتهاند (ولف‪،‬‬ ‫شهرهای اسالمی داشت‪.‬تعداد مساجد و مدار‬ ‫‪.)4/2‬در کنار این تعداد مساجد‪ ،‬که بعضا فعالیتهیای آموزشیی نییز داشیتند‪ ،‬حضیور‬ ‫آمیارگیری‬ ‫چشمگیر محصالن دینی در بخارا نیز حائز اهمیت بود‪.‬به رغم فقدان دانی‬ ‫در فرارود آن دوران‪ ،‬بعضا منابع آمار و ارقام قابلمالحظه ای در این باره ارائه کردهانید‪.‬‬ ‫از هزار طلبیه حاضیر‬ ‫امیرحیدر‪ ،‬بی‬ ‫آن گونه که سامی نوشتهاست (‪ ،)21‬تنها در در‬ ‫] ‪[ Downloaded from journal.isihistory.ir on 2024-12-29‬‬ ‫میشدند‪.‬عالوه بر طلبه هایی که از مناطق مختلف فرارود برای فراگیری آموزههای دینی‬ ‫راهی بخارا می شدند‪ ،‬از مناطق جنوبی جیحون و حتی هندوستان نیز مشتاقان علیم بیه‬ ‫بخارا میآمدند (وامبری‪ ،‬همانجا؛ عالمی‪.)8 ،‬‬ ‫مدار‬ ‫شالودههای دینی و نظام حکومتی جامعۀ فرارود ‪....‬‬ ‫ظاهرا مراحل طلبگی شامل دو مقطع ابتدایی و عالی میشد‪.‬در مقطع ابتدایی‪ ،‬بیشیتر‬ ‫دان های اولیۀ مرتبط با قرائت قرآن ارائه می شد و آموزگاران نیز از روحانیان ردهپایین‬ ‫بودند که بهشکل مکتبخانهای آموزش میدادند و داییر مطالعیات و آمیوزشهایشیان‬ ‫دینی شکل عالیتری از مکتبخانیههیا‬ ‫وسعت زیادی نداشت (اشپولر‪.)29 ،‬اما مدار‬ ‫محسوب می شدند و آموزگارانشان همه از روحانیان لاحبنام بودند و دروسشان نییز‬ ‫تخصصیتر میشد‪.‬هرچند برنز (‪ ،)312‬با لحنی انتقادی‪ ،‬یادآور شده که در این مدار‬ ‫فقط الهیات تدریس میشده و بقیۀ علوم را نفی میکردهاند‪ ،‬پاشینو (‪ )272‬معتقد اسیت‬ ‫در آنها‪ ،‬بیهجیز علیوم شیرعیه‪ ،‬از حکمیت‪ ،‬حسیاب‪ ،‬و طیب نییز بیهاختصیار بحیث‬ ‫میشدهاست‪.‬شهرت و نامآوری برخی حوزههای درسی و استادان آنها‪ ،‬بعضی مدار‬ ‫را با ازدحام بیشتری مواجه میکرد‪.‬گواینکه چنانکه اشاره شد‪ ،‬فراوانی تعداد طلبهها در‬ ‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.22519726.1397.1.30.5.9‬‬ ‫برای این طلّاب خالی از منفعت نیز نبود‪ ،‬زیرا آموزگار مدرسیه از افیراد‬ ‫برخی مدار‬ ‫‪107‬‬ ‫لاحبنام حکومتی محسوب میشد و ممکن بود شاگردان بر اثر همین آشناییها با این‬  ‫آموزگاران در آینده به دستگاههای حکومتی وارد شوند‪.‬‬ ‫نتیجه‬ ‫آنگونه که گفته شد‪ ،‬منطقۀ فرارود از همیان قیرنهیای اولییۀ هجیری تحیت تی ثیر‬ ‫نگرشهای اسالمی قرار گرفت‪.‬البته تنوع اقلیمیی و شیرایط نامتجیانس جمعیتیی ایین‬ ‫منطقه باعث شد تا نوع پایبندی گروههای جمعیتی به مسائل دینی متفاوت باشد‪.‬ساکنان‬ ‫مناطق شهری‪ ،‬در مقایسه با جمعیتهیای عشییرهای و کیوچرو‪ ،‬التیزام جیدیتیری بیه‬ ‫فرایض دینی از خود بروز میدادند‪.‬بهرغم تهاجمات متعددی که ایین منطقیه در گیذر‬ ‫سالهای متمادی تجربه کرد‪ ،‬این یورشها‪ ،‬که بعضا ماهییت دینیی نداشیت‪ ،‬نتوانسیت‬ ‫تغییراتی چشمگیر در بستر های دینی اجتماعی و تقیدات مذهبی ساکنان ایجاد کنید‪.‬در‬ ‫سال های منتهی به قرن سیزدهم‪ ،‬که درنهایت با اشغال منطقه بهدست روسها همراه شد‪،‬‬ ‫فرهنگ دینی همچنان حاکم بر منطقه بود‪.‬از لحا سیاسی‪ ،‬سه خاننشین بخارا‪ ،‬خیوه‪،‬‬ ‫] ‪[ Downloaded from journal.isihistory.ir on 2024-12-29‬‬ ‫و خوقند عمد شهرهایی بودند که شامل حکومت های پایدار منطقه مییشیدند‪.‬برخیی‬ ‫گروههای جمعیتی کوچکتر عشیرهای نیز‪ ،‬در مواقعی در چال های سیاسی و مذهبی‪،‬‬ ‫حضور چشمگیری داشتند‪.‬در بین امرای خاننشینان سیهگانیه‪ ،‬امیربخیارا حیائز نقی‬ ‫سال هشتم‪ ،‬شماره سیام‪ ،‬تابستان ‪1397‬‬ ‫برتری بود‪.‬او‪ ،‬عالوه بر در اختیار داشتن قدرت سیاسی‪ ،‬بهشدت میکوشید مشروعیت‬ ‫دینی نیز بیابد و توأمان بهعنوان حیاکم سیاسیی و رهبیر دینیی جامعیه شیناخته شیود‪.‬‬ ‫به تثبییت ایین موقعییت‬ ‫برایناسا ‪ ،‬بخشی از تالش های امیران منغیت بخارا معطو‬ ‫برای خود بود‪.‬افزونبراینها‪ ،‬برخی از حوزههای قدرت نیز در اختیار عنالر روحیانی‬ ‫قرار داشت‪.‬این روحانیان میکوشیدند هدایتگر امور دینی جامعه باشند و برای ولیول‬ ‫به این مقصود‪ ،‬بعضا با شخص خان تعامل و گاه‪ ،‬تعارض داشتند‪.‬درمجموع‪ ،‬امور مهم‬ ‫سیاسی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و قضایی جامعه‪ ،‬تحت آموزههای دینی و شریعت اسالم‪ ،‬جنبۀ اجیرا‬ ‫به خیود مییگرفیت و هرچنید نگیرشهیای تعصیبآلیود ییا در میواقعی‪ ،‬شخصیی و‬ ‫اساسی ایفا میکرد‪ ،‬حاکمان سیاسی‬ ‫منفعت طلبانه در تعیین چارچوب های اجرایی نق‬ ‫] ‪[ DOR: 20.1001.1.22519726.1397.1.30.5.9‬‬ ‫و پیکر اجتماع عمدتا بر این باور بودند کیه در جامعیهای شیریعتمیدار و مبتنیی بیر‬ ‫آموزههای اسالمی زندگی میکنند‪.‬‬ ‫‪108‬‬  ‫منابع‬