Жамийла повести PDF

Жамийля - Чыңгыз Айтматовдун биринчи көлөмдүү повести (1958). Повестте Данияр м-н Жамийланын махабаты боз улан бала Сейиттин айтуусунда берилет. Айтматов \"Жамийляны\" Москвадагы Бүткүл дүйнөлүк М.Горький атындагы адабият институтунда жүргөн кезинде, Тверь саябанындагы батиринде жашаган кезде ак ка...

Жамийля - Чыңгыз Айтматовдун биринчи көлөмдүү повести (1958). Повестте Данияр м-н Жамийланын махабаты боз улан бала Сейиттин айтуусунда берилет. Айтматов \"Жамийляны\" Москвадагы Бүткүл дүйнөлүк М.Горький атындагы адабият институтунда жүргөн кезинде, Тверь саябанындагы батиринде жашаган кезде ак кагазга түшүргөн. Повесттин адегендеги аты "Обон" деп аталып, кыргызча ушул ат менен жарык көргөн. Орус тилинде "Новый мир" журналына (1958, № 8) "Жамийла" деген ат м-н жарык көрүп, дүйнө элдеринин тилдерине ушул ат менен белгилүү болгон. Чыгармадагы окуянын лирика-романтикалык маанайда баяндалышынан улам повестти адабиятчылар "кара сөздөгү поэзия же прозадагы ыр" деп да атап жүрүшөт. Чындыгында да чыгарманын мазмундук өзөгүн түзгөн тема -- сүйүү темасы: Жамийла м-н Даниярды табыштырган махабат; ошондой эле турмушка, элге, жерге, жашоого болгон чексиз сүйүү м-н адамдагы руханий сулуулукка болгон сүйүүнү, умтулууну бириктирген адамдык бакыбат зор сүйүүнүн Жамийладагы личносттук "мендин" патриархалдык салт-санаа, түшүнүк үстөмдүк кылган чөйрөдөгү үй-бүлө түшүнүгүнө кайчы келиши сыяктуу маселелер м-н тыгыз биримдикте каралат. Автордун өз чыгармасын адегенде «Обон» деп аташы бекеринен эмес, анткени обон повесттин бүткүл сюжеттик-композициялык курулушунда чоң роль ойноп, анын негизги идеялык-көркөмдүк табиятын аныктап турат. Повесть жарык көргөндөн бери, өзгөчө өзүбүздүн улуттук адабий чөйрөбүздө Жамийланын Садыктан кетишине байланыштуу талаш пикирлер айтылып келет. Повесттин образдар системасын талдоодо «Садык Жамийланы сүйөт эле болчу, ал катты өз учурундагы эреже-жосундарга ылайык жазат, Жамийланын аны чанып, башкага кетүүсүнүн эч жүйөөсү жок, жеңил ойлуулук» деген пикирлер көп айтылды. Бул жерде кеп Садыкта эмес, Жамийлада, аны Даниярга жолуктурган тагдырда. Эгер көпчүлүктөн кескин айырмаланган мүнөзү, романтикалуу жандүйнөсү, августтун ажайып түндөрүндөгү керемет обондору м-н Данияр келбесе, Жамийла Садыкты күтүп, бара-бара чоң, кичине үйдү башкарган нарктуу кайнененин ордун басмак. Бирок көңүлгө канат байлап, мазмундуу жашоого умтулткан, күчтүү толкун болуп каптап келген сүйүүсүнөн баш тартып, ар кандай чектөөлөргө, адат-салтка баш ийип жашоо Жамийла сыяктуу күчтүү, бакыбат натурадагы аялга туура келмек эмес. Ошол себептүү ал акыры «эски шинели м-н тамтыгы чыккан өтүгүнөн башка эчтемеси жок» Даниярды «башын бийик көтөрүп, кылчайбай» ээрчип кетет. Кийин сүрөтчү болгон Сейит да өмүр тарыхына жылуу из калтырган балалык учурга көп убакыт өткөндөн кийин кайрылып, андагы өзү күбө болгон сүйүү баянынын тазалыгына эч шек кылбай окурмандарга эскерип айтып берет. «Сүрөт тарткан боёктун ар бир сүрткөн сызыгынан Даниярдын обону угулсун! Сүрөт тарткан боёктун ар бир сүрткөн сызыгында Жамийланын жүрөк оту болсун!» деген художник-баяндоочу Сейиттин сөзү м-н повесть аяктайт. Повесттен, ошондой эле автордун сюжет куруу, сөз м-н иштөө чеберчилигинин өзүнчөлүгүн көрүүгө болот. Андагы портреттик, пейзаждык сүрөттөөлөр, көркөм сөз каражаттарынын ар бири чыгарманын идеялык-көркөмдүк системасында белгилүү бир маанилүү милдет аткарып, поэтикалык ойдун өсүш ыраатын шарттап турат. Ким, эмне деди? \"Жамийла\" чыныгы турмуштан алынган чыгарма. Жазуучу бул жөнүндө минтип эскерет: \"Даниярдын прототиби да ошондой эвакуациялангандардын бирөө болучу. Жаңылбасам, Казакстанда төрөлгөн, балдар үйүндө чоңойгон адам эле. Ал узун бойлуу, олбурлуу, көп сүйлөбөгөн, түнт жигит. Бир топ согуш жарадарлары менен бирге Шекерге жиберилиптир. Баарынын эле согуштан алган жараттары жеңил болбогону менен эптеп жумуш кылса болот эле. Даниярды \"өкмөттүн баласы\" дешчү. Сол буту менен аксап басчу. Бир күнү ал келбеттүү, жаркылдаган жаш келинибизге кезигип калат\... Ошентип Жамийла менен Даниярдын ортосунда улуу махаббат оту жагылат. Анан сүйүүгө мас ал экөө ошол мезгилде мендей бир өспүрүмдүн арттарынан калбай акмалап махаббат майданындагы алардын кыймыл-аракетин, айткан-дегинин көзөмөлдөп жүргөнүн кайдан билишсин? Арийне, мен да анчалык эле көзгө көрүнө бербеген, капарга да алынбаган бир кичине бала элем да\... Бирок өзүм атайылап каалабасам да ал экөөнүн сүйүүсүнүн күбөсү болуп калдым. Кээде Данияр Жамийланы, кээде Жамийла Даниярды күтчү. Экөө чогуу жүк ташуучу арабага отурушуп, талааны көздөй жөнөшчү. Ээн талаада экөө ар дайым чогуу жүрүшчү. Бир күнү эле айылдын баары ызы-чуу түшүп, сапырылып калды. Көрсө алардын айтуусунда биздин келин фронттогу күйөөсүн күткөндөн баш тартып, кайындарын таштап, \"аксак Данияр\" менен түндө качып кетиптир\...\" "Жамийла" повести өзүнүн идеялык-эстетикалык жаңычыл сапаты м-н кыргыз көркөм сөз өнөрүн жаңы бир бийик баскычка көтөрдү. Кыргыз сынчыларынын ичинен БОБУЛОВ Камбаралы биринчилерден болуп оң баа берип, аны "чыныгы махабаттын көркөм баяны" деп атаган. Казак окумуштуусу ж-а жазуучусу М. Ауэзов "Айтматовдун повести психологиялуу, табигый ж-а жөнөкөй\... Бул кыргыз прозасындагы жаңы көрүнүш" деп жалпы союздук окурмандардын алдында адил сөзүн айтып чыкса, француз жазуучусу Луи Арагон повестти француз тилине которуп, аны "Махабат тууралуу дүйнөдөгү эң сонун баян" деп дүйнө жүзүнө жар салып, бийик баасын берген.Бүгүнкү күндө "Жамийла" дүйнөнүн жүз элүүдөн ашык тилдеринде жарык көргөн. \"Жамийла\" Москвада жазылган. Жаш жазуучу Чыңгыз Айтматов Максим Горький атындагы дүйнөлүк адабият институтунда окуп жүргөн 1956-1958-жылдарда, Тверь саябанындагы батирде жашаган кезде бул шедевр чыгармасын жараткан. Чыгарма кыргызча жазылган. Айтматов алгачкы аңгемелерин орусча жазып, орус тилиндеги басылмаларга чыгарып келсе, \"Бетме-бет\" жана ушул \"Обон\" повесттерин адегенде кыргызча жазган. Кийин кайра орусча жазууга өткөн. Александр Твардовский аталышын оңдоп койгон. Жазуучу \"Обон\" повестинин орус тилиндеги вариантын Москвадагы \"Новый мир\" журналына алып барганда анын редактору \"Джамийла\" деп атын оңдоп, анан журналдын 1958-жылдагы №8 санына (3-32-беттер) чыгарган. Адегенде \"Обон\" деген ат менен жарыяланган. Аны кыргызча \"Ала-Тоо\" журналы 1958-жылы №10 санына басып чыгарган. Чыгарманын аты Даниярдын Жамийлага август түнүндө ырдап берген ырынан улам ушундай аталган. Мухтар Ауэзов ак жол каалаган. Ошол кезде СССРде эң кадырман казак жазуучусу Ауэзов 1958-жылы 23-октябрдагы \"Литературная газетага\" Айтматовго жана анын \"Жамийласына\" ак жол каалаган макаласын \"В добрый путь\" деген ат менен чыгарат. Луи Арагон жогору баалаган. Ошол кезде жалпыга таанымал француз жазуучусу Арагон \"Жамийла\" повестин \"Дүйнөдөгү махабат жөнүндөгү эң сонун баян\" деп атап, ал тууралуу макаласын 1959-жылы апрелде Парижден басып чыгарган. Жазуучуга Лениндик сыйлыкты алып келген чыгармалардын бири. \"Повести гор и степей\" деген китеби үчүн Айтматовго 1963-жылы 21-апрелде СССРдеги эң жогорку сыйлык -- Лениндик сыйлык ыйгарылган. Ал китепке орус тилинде жазылган \"Кызыл жоолук жалжалым\", \"Биринчи мугалим\", \"Бото көз булак\" деген чыгармалары менен бирге \"Жамийла\" повести да кирген. Бул сыйлык кыргыз жазуучуларынын ичинен биринчи жана акыркы жолу да ушул китепке бирилген. Ушул эле жылы ноябрь айынан тартып ушул китептин арты менен жазуучу Адабият жана искусство боюнча Лениндик сыйлыкты ыйгарып берүү комитетинин курамына кирген. Повесттеги стилдик жаңылык. Окурмандар үчүн повестти күтүүсүз нерсе -- бүт сюжеттин биринчи жак -- өспүрүм бала Сейит тарабынан баяндалып берилиши эле, бул кыргыз адабияты үчүн жаңылык гана болбостон, ошондон кийин бул ыкманы көптөгөн жаш жазуучулар туурап чыккан. Кыргызстан Жазуучулар союзундагы ташбараң. 1959-жылы 16-январда Фрунзе шаарында Жазуучулар союзунда \"Жамийла\" повестинин тилине арналган партиялык талкуу жыйыны болуп, анда 23 адам чыгып сүйлөп, чыгарманын тилин талдоого караганда авторго \"согушта жүргөн күйөөсүн таштап кеткен бузулган аял\" тууралуу дооматтар айтылып, жаш жазуучуну келекелеп да, сындап да чыгышат. Эки гана \"жаш бала\" -- кийинки белгилүү сынчылар Камбаралы Бобулов менен Кеңшбек Асаналиев повестти жана анын авторун коргоого алган. Жазуучуну жер караткан чыгарма. Ошол жыйынды жазуучу кийин атактуу болгондо мындай эскерет: \"Жамийла\" повести жарык көргөндө аттуу-баштуу, өзүбүздүн эле жазуучубуз аны абдан катуу сынга алды. Повестимди партиялык жыйында, коомчулуктун алдында талкалап салды. Ал өзүнүн повестке койгон дооматында адабий чыгармалардын маани жана мазмунун коммунисттик партиянын саясатына ылайыкташтыруу керектиги, соцреализмден алыстабоо, идеологиянын башкы нугу тууралуу айтып отуруп, акыры үй-бүлөдөгү ажырашуу иши коммунисттик партия тарабынан талкууланчу чоң нерсе экенин айтты. Партия негизинен үй-бүлө биримдигин сактаган элемент экенин баса көрсөтүп, акыры менин повестимде ушундай идеяларга дал келбеген сюжеттин болгонун белгиледи\"... \"...Менин жан дүйнөмдү өрттөгөн ушундай сөздөрдү эмне кыларымды билбей, аргасыз тыңшап отурдум. Кишилердин баары мени карап, каткырып күлүп жатышты. Айрымдары мени түрткүлөп, чымчылап да жиберди...\" \"...Аларга жооп бербей, аргасыз күлүп гана кутулдум. Бирок чындыгында, мындай окуя менин көңүлүмдө өмүр бою калды...\" Каармандардын прототиптери да бар. Бул тууралуу жазуучунун \"Балалыгым\" деген баянында мындай деп айтканын окуйбуз: \"Алысыраак туугандарыбыздын эки уулу тең фронтко кеткен. Алардын улуусу аскерге алынардан мурда жаңы эле үйлөнгөн. Анда согуш башталганы калган экеАл жашына карабай армиянын катарына чакырылган. Чыгармадагы Жамийланын күйөөсүнүн турмуштук негизи -- прототиби мына ошол жигит эле. Кийин бул эки бир тууган фронттон кайтпай калды. Жамийланын прототиби болсо өтө шайыр, ийкемдүү жаш келин эле. Ал Шекерден эмес, коңшу айыл көк-сайлык. Даниярдын прототиби эвакуациялангандардын бирөө болучу. Жаңылбасам, Казакстанда төрөлгөн, балдар үйүндө чоңойгон адам эле. Ал узун бойлуу, олбурлуу, көп сүйлөбөгөн, түнт жигит болчу. Бир топ согуш жарадарлары менен бирге Шекерге жиберилиптир. Баарынын эле согуштан алган жараттары жеңил болбогону менен эптеп жумуш кылса болот эле. Даниярды \"өкмөттүн баласы\" дешчү. Сол буту менен аксап басчу\". Андан ары жазуучу --- бала Сейиттин прототиби алар качып кеткенден кийин артынан кууп барып, экөөнү станциядан таап алганын, кол кармашып кетип баратышканын, аларга жолугуп сүйлөшкөнүн, Карагыз энесинин эмне айтканын, алардын берген жообун да жазат. Бул кара сөз эмес -- ыр. \"Жамийланы\" талдаган адабиятчылар анын лиризмин жогору баалашты, лиро-романтикалык повесть дешти, өзгөчө \"Август түнү\" окуясын поэтикалык эпизод, прозадагы поэзия деп, чыгарманын бир дем менен окуларын өзгөчө белгилешти. Бир айдын бестселлери. 2012-жылы Чыңгыз Айтматовдун \"Жамийла\" повести Улуу Британиянын эң ири Waterstones китеп сатуу тармагы тарабынан август айынын эң мыкты китеби катары табылган. \"Жамийла\" Айтматовду жана кыргыздарды, кыргыз адабиятын дүйнөгө тааныткан чыгарма. Повесть орусча чыгары менен бүт дүйнө жүзүнө которула баштады, кыргыз деген эл бар экенин, Айтматов деген жазуучу чыкканын дүйнө окурмандары биле баштады, жазуучуга да зор канааттануу берди. Кыргыз адабиятынын дүйнөлүк аренадагы арымы дал ушул чыгарма менен башталды. Данияр менен Жамийланын сүйүүсү көркөм өнөрдүн башка формаларында жашоосун улантты. Кинодо \"Жамийла\" деген фильмди 1969-жылы Поплавская тарткан. Оператору -- Кадыржан Кыдыралиев. Жамийланын ролун Наталья Аринбасарова, Даниярдын ролун Сүймөнкул Чокморов, Сейиттин ролун Насредин Дубашев ойногон. Дагы бир фильм 1994-жылы Моника Теубер (Кыргызстан, Германия, АКШ) тарабынан тартылган. Театрда повесттин негизинде Нурмаханов инсценировка жазып, Абдыкалыков сахналаштырган. Операда 1961-жылы Кыргыз мамлекеттик опера жана балет театрында Раухвергер музыкасын жазган \"Жамийла\" операсы ушул повестин негизинде коюлган. Музыкада казак композитору Илья Жакановдун \"Даниярдын ыры\", \"Жамийланын ыры\", Бек Борбиевдин \"Жамийла\" деген обондору ырдалып жүрөт. Жамийла менен Даниярдын кийинки жашоосу уланып жатат. Каармандардын повесттен чекити коюлгандан кийинки тагдыры тууралуу да чыгармалар жазылды. Мурзапар Үсөн \"Сейит\" деген повестинде (\"Ала-Тоо\" журналы, 2016, №10) Москвадан санавиация менен Казакстанга келген Сейиттин ал жерден Данияр менен Жамийлага жолугуусу баяндалат