संविधानिक शासन PDF

## प्रकरण 4 थे - संविधानिक शासन ### प्रस्तावना:- संविधान / राज्यघटना हा देशाचा मूळभूत स्वरुपाचा कायदा असतो. त्यानुसार देशाचा राज्यकारभार चाळतो. डोगतीही संख्या चाळविण्यासाठी नियमांची भावश्यकता असते. संविधानामध्ये तीन महत्वाचे परस्परसंबायत घटक असतात. विमांचा संच, माद्हेदारांचा संच, उ‌द्दिष्टे व मूल्...

## प्रकरण 4 थे - संविधानिक शासन ### प्रस्तावना:- संविधान / राज्यघटना हा देशाचा मूळभूत स्वरुपाचा कायदा असतो. त्यानुसार देशाचा राज्यकारभार चाळतो. डोगतीही संख्या चाळविण्यासाठी नियमांची भावश्यकता असते. संविधानामध्ये तीन महत्वाचे परस्परसंबायत घटक असतात. विमांचा संच, माद्हेदारांचा संच, उ‌द्दिष्टे व मूल्यांचा संच, अगातीण' सर्वदशाच्या राज्यघटना. संविधान शिखत स्वरुपाच्या आहेत. इंग्कंडची राज्यघटना भनिदित स्वरुपाची माहे ती रुढी, प्रथा, परंपरा, सडेन यावर आधारित आहे. भारताची राज्यघटना। संविधान अगातील सर्वात मोठी फिळीत राज्यघटना माहे. संविधानवाद म्हणजे शासनाचे अधिकार मर्यादित असणे होय. जी तत्वे संविधानाची पायाभूत से माहेत ती सत्तेवर असणाचानी (सत्ताधीशांनी) पाठश्री पाहिजेम यादाय संविधानिक नैतिकता असे म्हणतात. लोकशाहीचे दोन प्रकार पडतात. संसदीय कोठेशाही, अध्यक्षीय छोकशाही. संसदीय शासनपद्‌धतीचे स्वरूप अध्यक्षीय शासनपद्‌धतीचे स्वरूप तसेच संघराज्य शासनपद्‌घती व मिचे स्वरूप भया (स्वरूप) सर्व घटकांचा आपण या प्रकरणामध्ये अभ्यास करणार आहोम. * संविधानाचा अर्थवव्याख्या:, डोगत्याही संस्थेदा सुरळीतपणे काम करण्यासाठी काठी निश्वित मशा क्रियमाची आवश्यकता असते. राज्य हे तर फार मोठी कार्यक्षेत्र असलेले व फार मोठ्या कोकुसमुहाचा समावेश असवेदी संस्था आहे. मेव्हा राज्यसंख्या व्यवस्थिमपणे चाळविव्यासाठी कोटी नियम असावेच लागतात. नियमोच्या माध्यमातून शासनसंस्थेच्या कायदेमंडळ, कार्यकारी मंडळ व त्यायमंडळ या घराचे अधिजर व परस्परसंबंध निशस्वीडियो जामात नागरिकांचे हक्क, तसेच शासन आणि शासित बालीक परस्परसंबंध ठरविले जातात. प्रत्येक राज्याला अशा प्रकारे स्वतःची राज्यघटना असते. राज्यहारनेशिवाय सुव्यवस्थिम आणि सुसंघटित अशाशन्याची कल्पना करता येमे नाही. राज्यघटनेअभावी राज्यात अराजक निमनि होरी. आधुनिक डाठात आपल्यान असे दिसून येमेडी रून्च अगत्याही प्रडास्चेससाने हुकुमशाही, छोडशाही किवा राजेशाही स्वरूपाचे असो निथे ख्यहारता आरसीवान असते. ### व्याख्या 1) प्रा डायसी: यांच्यामतेः राज्याच्या सार्वभौम स्तची विभागणी माणि संभाळतावनी प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्षरीत्या व्या नियमांनुसार होने मशा सर्व नियमांना राज्यखखना असे म्हणतात." 2) जॉन ऑस्टीम :- "यांच्यामते! ज्यायोगे शासनसंस्थेची स्थना निश्चित होते मी राज्यघटना होय! 3) डॉ. फायनर :- यांच्यामते सत्तासंबंधाचे आत्मचरित्र म्हणने राज्यघटना होय ### * संविधान म्हणजे काय ? संविधाना राज्यघटना हे एक फक्त कागदी पुस्तक नसून संविधान म्हहत्वाचा दस्तारवन आहे. देशाचा राज्यकारभार करण्यासाठी न्या गोष्टी आवश्यक असतात त्यांचा समावेश संविधानामध्ये केलेला असतो. शा‌सनाचे अधिडास व डामे, शासन व जनता यांच्यामधील परस्परसंबंध करते असावेत यांचा ही उल्येख संविधानात असतो. थोडक्यात सविधान म्हणजे नियमांचा संग्रह होय संविधानामध्ये मस्त्वाचे तीम परस्परसंबंधी घरु असतान ने पुढील प्रमाणे ### A) नियमांचा संच / संग्रह :- संविधानामध्ये शासनसंस्थेच्या तीम विभागांचे अधिकार, कामे, व कर्तव्ये यांची, मास्मिी सविस्तरपणे नमूद कयेोषी असते. ने विभाग म्हणजे कायदेमंडळ, कार्यकारी मंडळ व न्यायमंडळ बीय प्रत्येक विभाग हा दुसया विभागाहून भिन्न असतो त्यांची मसणारी डामेदेखील भिन्तर स्वरुपाची मसतात असतो त्प्रत्येक विभाग मापल्या साथिडगर उक्षम राहून दुर्थ उरतो. प्रत्येकाने आपल्या आधिकार उक्षम राइत डार्य करावे अन्यथा त्यांच्यावर कारवाई भिल ### कुष जाते उदा :- भारताच्या राष्ट्रपतीमी राज्यघटनेबसार । संविधानानुसार अम करावे नाही तर त्यांना महाभियोगाचा प्रक्रियेमाध्यमातून संसद पदापासून मुक्त उरेक. तसेच अमेरिडत अध्यक्ष उसे तर त्यांना पदापासून दूर करण्याची व्यवस्था उख्यात माळी माहे तसेच शासनाने अय उरावे वे कोय करू नये यावरही संविधानाच्या माध्यमातून मर्यादा घाळता येतान ### 5) अधिकारांचा संचा संग्रह :- संविधानामध्ये नागरिकांचे हक्डू व उर्तव्ये यांची स्पष्ट नौद मसले संविधानामुळेच हक्कांचे संरक्षण होने प्रत्येक व्यक्तीदा सन्मानाने. जविन जगण्यासाठी विविध आधार दिये जातात, हकांच्या माध्यमातूतू व्यक्तीचे व्यक्तिमत्व विकसित होण्यासाठी मदत मिळते. म्हणजेच व्यक्तीचा सवांगीण विकास होण्यासाठी मदत मिळते. मूरुभूत हक्कांचे संरक्षण उटच्याची ज‌बाबदारी न्यायमंडळावर असते हठाचे स्वरूप नकारात्मक स्वरुपाचे आहे. एक हे अमयदि नसतान व्याळका मर्यादा मसतात, त्यावर काही बघने असतात उदा :- भारतीय नागरिखाना भाषण स्वातंत्र्य देण्यात आपे आहे परंतु असे भाषण करतात येणार नाही व्याच्या माध्यमातून दोन व्यक्ती, दोनस मान, दोन देशांमध्ये मेरे निर्माण होईल. भारतीय संविधानाच्या तिसऱ्या भागात मूळभूत स्वड देय्यान आळे माहेत. (उद्‌म 12 में 35) नागरिखांच्या आधा‌रांचे सरक्षण उरण्याची जबाबदारी, न्यायमंडळाची असते अशा पद्धतीने या दोन घरडामुळे शासन व व्यक्ती यांच्यातील परस्पर संबंध सपष्ट होमान ### ८) उद्‌दिष्टे व मूल्यांचा संचा संग्रह :- कोणतीही संस्था चालविण्यासाठी विशिष्ठ अशा नियमांची आवश्यकता असते राज्यसंस्था फार मोठ्या प्रकारची संस्था आहे त्यामुळे ती चालविण्यासाठी नियमांची आवश्यकता असतेः जगातीक सर्व देशांच्या राज्यघख्य शिळीत स्वरुपाच्‌या महिन पुक्त इंग्वेजाराज्यघटना आदिदीत स्वरुपाची आहे तीफनी, प्रथा, परंपरा व सडेम यावर आधादिम आहे संविधानात उ‌द्दिष्टेक मूल्येी नमूद डिवेषी असतात, यावर्तन संविधानाच्ची निर्मिती कशासाठी झानि ### त्याच्या निर्मितीमागील उद्‌देश स्पष्ट होमो उदा:- अमेखिन संविद्यानामध्ये त्याच्या निर्मिती मागील उद्‌देश घोषित कछा आहे. जगातील सर्वात जुन्या संविद्यानापेंडी एक अमेसिन संविधान आहे या संविधाना अवार न्यायप्रस्थापित करावा, देशाअंतर्गत शांतता आणि संरक्षन्‌प्रस्थापित ठरावेः देशातील सर्वात जुन्या संविद्यानापेंडी एक अमेसिन संविधान आहे. या संविधाना अवार न्यायप्रस्थापित करावा, देशाअंतर्गत शांतता आणि संरक्षन्‌प्रस्थापित ठरावेः सावीण्ड कोउडाल्यान साध्य करावे. आम्हाला व मामच्या वेराजोना स्वातंत्र्याचे वरदान मिळावे यासाठी हे संविधान आसीत्वात आपे आहे आहे अशाच प्रकारच्या उद्‌दष्टरांनी भारतीय संविधानाचाही पाया स्चा आहे. भारतीय संविधानाची निर्मिती घटना सामनीच्या माध्यमातून करण्यात आली आहे ### * संविधानवाद : संविधानवाद म्हणजे शासनाचे आधिकार मर्यादित असणे होय. किंवा संविधानाच्या माध्यमातून शासनावर नियंत्रण माणणे होय" शासनावर डोणत्या मर्यादा असतात या संविधानामध्ये स्पष्ट केल्या असतात. संविधान वादाची सुरुवात जॉन लॉड या ब्रिटिश विचारवंताच्या सामाजिक करारांच्या सिद्‌घांतातून झालेली आढळते. त्याच्या विचारानुसार जर शासनाच्या चुच्चा गोळडिल्यो तर में शासन बदपव्याचा माघठौर अनमेला असतो. ओन‌कोड यांच्यापूर्वी 1215 मध्ये मग्नाकार्ता व 1689 मध्ये ब्रिटिश संसदेने, समता मजूर कियेने बिष ऑफ राईटस मार्फत राज्यडत्यावर बंधने घात वेळी होमी राजावर ही बेघने होली: काटक त्याकाळी क्याच देशात राजेशधि व्यवस्था होमी ज्यावेळी शासनाचे तीम विभाग निर्माण झाले त्यावेळी शासनावर नियंत्रण आणव्याची कल्पना पुढे आळी हाच आधुनिक काळातीय संविधानवाद होवे आधुनिक संविधानवादाचा उदय प्रथम अमेरिडे झाडा- अमेरिकेत संविधानाच्या पहिल्या दहा दुरुस्त्यांना एकत्रितपणे बिद माँए राईटस' असे म्हणतान यातूनच शासनावर नियंत्रण आणले गधे. इंग्डमध्ये संसद ही श्रेष्ठ मातळी जाते. कायई कुख्याचे काम संसद करते त्यावर कोगनेच नियंत्रण साहले पडंतु ज्यावेळी संसदेने आनियागत व अन्यायझन्छ यो डेथे त्या त्या वेळी कोगनी व्याडा विरोध उदा तसेच इकडे हा भन्ने मोठ राष्ट्रीय संघ जोचा सदस्य माहे भन्ने करार त्यांनी कुयेचे आहेत त्यामध्ये त्यांनी व्यक्तीच्या स्वाळ्याची हमी डिकी आहे त्यामुळे शासनावर नियंत्रण आले आहे किबिम संविद्यानामध्ये सुदुरुस्या कुसम शासत नियंत्रण काढू शकते. बयाच संविधानोमध्ये घटनादुरुस्तीच्या पद्‌धर्मांचा स्वागर ### हा ककळा असतो. ### * लोकशाही शासनाचे महत्वाचे प्रकार: "कोठानी छोडांसाठी कोडीकउत चाढविलेले शासन म्हणजे मोडशाही वयः किंवा" ज्याठिकाणी जनता सार्वभौम असते त्या शासनपद्धतीदा मराटी शासन पद्‌हाती असे म्हणतात! कोउराठीमध्ये जनतेकडून काही डोळासाठी प्रतिनिधी विडये जातात. प्रतिनिधींच्या माध्यमातून राज्यकरमार हडिदा जानो फोडेशाहीचे दोन प्रकार पडतान- संसदीय कोइरााही व अध्यक्षीय लोडराठी भारतव युनायटेड किंग्डममठशे (इंग्गुंड) संसदीय प्रोउशार्ट ही आहे तर अमेरिठेमध्ये अध्याधि आहे। फोकशाही आहो आम्ही प्रकारात कायदेमंडळ व कार्यकारी मंडळ यांच्यातील परस्पर संबंध भिन्न स्वरुपाचे असतान ### संसदीय पद्‌घत: संसद‌ीय लोकशाहीचा उदय इंग्लंड या देशात झाडा त्यानंमर या पद्‌घतीचा स्विकार भारतासह जगातील अनेक देशांनी उलेमा आहे. 'ज्या शासनपद्‌धती म्हे कार्यकारी मंडळ हे भापले राजकीय धोरण व कृतीबाबत प्रत्यक्षपणे कायदेमंडळाज जबाबदार असते आणि अप्रत्यक्षपणे व अंतिमतः मतदार वगर्गाष्ण जवाबदार असते त्या शासनपद्‌घतीदा संसदीय शासनपद्‌धती असे म्हणतात' संसदीय शासनपद्‌धतीमध्ये दोन डार्यकारी प्रमुख असताने एक नामधारी। नाममाग प्रमुख व सुवास्तव । खयं प्रमुख देशाचा राज्यडारभार राष्ट्रपतीच्या नावाने चाको परंतु महत्वाचे निर्णय पंतप्रधान व मंत्रीमंडळाकडून घेतले जातात राष्ट्रपती हा नामघोरी प्रमुख असमो तर पंतप्रधान हा वास्तव प्रमुख असतो इंग्मे डेमध्ये राजा छ नामधार्यत्र रामधार्य प्रमुख मसतोः तर पंतप्रधान घ हा खरा दादरी प्रमुख प्रम असतो. संसदीय पद्‌धतीचे दोन प्रकार पड‌मान संविधाजिर राजेशाही व प्रजास्ताङ, ज्याठिकाणी नामधारी प्रमुख हा वेशपरंपरेने निवडदा जातो त्याला संविधानिक राजेशाही असे म्हणतात, तर ज्याठिमणी नामधारी प्रमुख छ जानतेकडून, अप्रत्यक्ष‌पणे निवडा जातो त्याला प्रजासकार असे म्हणतात. संसद‌मध्ये बहुमत असणाऱ्याा पक्षधाच्या नोयाची राष्ट्रानी, राना पेनप्रधानपदी निवड करतात व पंतप्रधानाच्या इच्छेनुसार राष्ट्रपती अथवा राना इतर मन्याची नेमण्ड उरतात मंत्र्यांच्या मदतीने पेमप्रधान राज्यकारभार करतात, म्हणून त्यांना शासनप्र‌मुख असे म्हणतात, संसदेमध्ये जोपर्यंत बहुमानआहे तो सरकार समवर राहते सहमत संपायल आल्यावर पेप्रधाजन मंगमिंडकमा ### आपल्या पदाचा राजीनामा द्यावा लागतो ### * अध्यक्षीय पद्‌धत :- अमेरिसमध्ये अध्यक्षीय शासन‌पद्‌धती आहे या पद्‌धतीन अध्यक्ष घ कार्यकारी प्रमुख असतो. त्याची निवड जनतेकडून प्रत्यक्ष ठेवा अप्रत्यक्षरीया होते तो डायदेमंडळाला जबाबदार नसतो. राष्ट्रप्रमुख व शासन प्रमुख अशी दोन्ही पदे अध्यक्ष भूषवितात. अध्यक्षांना राज्यहोभेच्या माध्यमा ऐन माघकार दिलेले असतात राज्यघटनेमध्ये नमूद. उवेल्या कायद्यांच्या माध्यमातूनच त्यांना राज्यकारभार करावा लागतो. मध्यक्ष मापल्या इच्छे बुसार राज्यडारभार करण्यासाठी मंत्र्यांची नियुक्ती करतात तसेच राजमाची अयुक्ती करतात. या पद्‌घतीमध्ये कार्यकारी मंडळाचे सदस्य हे कायदेमंडळाचे सदस्य नसतात. कायदेमंडळाची निवड जततेकडून उफ्रीजाने संविधानाने त्यांना डायडे तयार करख्याचा आधिकार दिनेश असतो परंतु परंतु हा व्यापड़ अशा स्वरुपाचा नसतो, डारम् अध्यक्षांच्या परवानगी। शवाय ने आधी मंजूर होम नावीम कायदेमंडळाने तयारउमेदोकायदा काकारण्याचा अधिकार- अध्यक्षांना असतो यालाच नकाराधिकार असे म्हणतात. अध्यक्षांनी संविधाना जुसार राज्यकारभार उरावा असा नियम असतो त्यांनी त्यानुसार शन्य कारभार का नाही तर महाभियोगाचा खरका त्याच्यावर घालवून व्यांना पडापासून दूर ठ्या येते ### * संघराज्य पद्‌धत : " ज्या शासनपद्‌धतीमध्ये देशाचे छोटे छोटे विभाग पाडळे मानान व त्यांच्यात अधिकाराची विभागणीडळी आते मया शासन पदधलीका संघराज्य शासनपद्धती असे म्हणतात संघराञ्चशासनपद्धतीमध्ये दोन पातळ्यांवर सखार अर्यकरत असते केंद्र पानकीवर केंद्रसुखार व राज्य पातळीवर राज्य सखर ने देश माकाराने बहान असतान व्यष्ठिखाणी केंद्रस्थानी एखुचशासन असते अशा पद्धतीदा एकात्मक शासन पद्‌धती असे म्हणतात दूसरखार व बखराज्य सरकार यांच्यामध्ये घटनेच्या माध्यमातून अधिगएकी रीची वाटती कळोधी असने उदा :- अमेरिकन संविद्यानामध्ये द्रशासनाचे आधिकार स्थारपणे नमूद केले ### अस्तामः भारतीय राज्यघटनेमध्ये केंद्रसूची, राज्यसूची, मध्यवर्मी सूची कारांची विभागणी अमेठी