Wstęp do przekładoznawstwa.pdf

WdP: Zakres i miejsce translatologii w humanistyce współczesnej, wyjaśnienie terminologii (Translationswissenschaft, Dolmetschen, Sprachmittlung, Übersetzungswissenschaft, Übersetzungstheorie, Übersetzungsforschung). WdST: Terminologia translatoryczna – przedstawienie terminów strategii, procedury,...

WdP: Zakres i miejsce translatologii w humanistyce współczesnej, wyjaśnienie terminologii (Translationswissenschaft, Dolmetschen, Sprachmittlung, Übersetzungswissenschaft, Übersetzungstheorie, Übersetzungsforschung). WdST: Terminologia translatoryczna – przedstawienie terminów strategii, procedury, operacji, techniki tłumaczeniowej – różnice oraz części wspólne; Strategie tłumaczeniowe w translatoryce. PRZEKŁADOZNAWSTWO: „Dyscyplina naukowa badająca podstawy teoretyczne i metodologiczne komunikacji międzyjęzykowej, realizowanej przy pomocy tłumacza; translatoryka” (SJP: https://sjp.pl/przek%C5%82adoznawstwo) TRANSLACJA: 1. «przekład, tłumaczenie» 2. «przesunięcie figury geometrycznej w przestrzeni lub na płaszczyźnie o dany wektor» 3. «proces tłumaczenia przez program komputerowy tekstów zapisanych w danym języku programowania na język, w którym są one wykonywane przez komputer» 4. «jeden z etapów biosyntezy białka w komórce» (SJP, https://sjp.pwn.pl/szukaj/translacja.html) TERMINY: ✓ Translationswissenschaft = Übersetzungswissenschaft (j. niemiecki) – przekładoznawstwo, studia nad przekładem. ✓ Übersetzungstheorie (j. niem.) – teoria badań przekładoznawczych. ✓ Übersetzungsforschung (j. niem.) – badania nad przekładem. ✓ Dolmetschen (j. niem.) – tłumaczenie / przekład ustny. ✓ Übersetzen = Übersetzung (j. niem.) – tłumaczenie / przekład pisemny. ✓ Sprachmittlung (j. niem.) – pośredniczenie w akcie komunikacji – w tłumaczeniu: przekład tekstu na język odbiorcy. ✓ Sprachmittler (j. niem.) – pośrednik w akcie komunikacji – w tłumaczeniu: osoba pośrednicząca w przekazaniu komunikatu to tłumacz. ✓ Ausgangssprache (AS) – język wyjściowy (język tekstu oryginalnego / autora tekstu), z którego tłumaczony jest tekst. ✓ Zielsprache (ZS) – język docelowy (język czytelnika / odbiorcy), na który tłumaczony jest tekst. TEORIA – PRAKTYKA „[…] z dydaktycznego punktu widzenia wartość teorii przekładu ocenia się wedle przydatności jej postulatów do konkretnych realiów językowych” (Pieńkos 1993: 394). Wzajemne powiązania teorii i praktyki wynikają tu ze specyfiki przedmiotu, który z założenia jest stosowaną dziedziną wiedzy i wymaga zaplecza empirycznego. „Teoria i praktyka przekładu to dwa uzupełniające się aspekty tej samej rzeczywistości. Każdy akt tłumaczenia jest w jakimś sensie świadomym lub nieświadomym myśleniem o przekładzie – albo odnoszącym się do istniejących możliwości, opcji i wyborów, albo 1 tworzącym nowe. Nigdy przekład praktyczny nie jest oddzielony od jakiejś formy myślenia teoretycznego” (Pisarska i Tomaszkiewicz 1996: 6). Problem z terminologią zaczyna się już na etapie nadania nazwy samej dyscyplinie zajmującej się przekładem. Niejednoznaczność jej określenia wynika między innymi z wielojęzykowej bazy terminologicznej. Niuanse znaczeniowe w terminologii przekładoznawczej występują często i dotyczą większości podstawowych pojęć, które w literaturze przedmiotu pojawiają się zwykle w nieostrych definicjach, zamiennie z innymi terminami, od terminu podstawowego, czyli od tłumaczenia począwszy. Polszczyzna właściwie nie stawia granicy między przekładem a tłumaczeniem, używając obu nazw synonimicznie, aczkolwiek często w rożnych kontekstach. Na ogół pojęciem „przekład” posługujemy się mówiąc bardziej panoramicznie, tzn. kreśląc obraz dziedziny, jej historii, poetyki lub w odniesieniu do specyficznych typów, np. przekład audiowizualny (jako subdyscyplina przekładoznawstwa). „Tłumaczenie” ma zabarwienie bardziej praktyczne; oznacza działania, procedury, zadania. Naukę o przekładzie nazywamy „przekładoznawstwem”, jednak niektórzy autorzy posługują się zapożyczeniami, takimi jak: „translatologia” („translatologiczny”), „traduktologia” („traduktologiczny”) i „translatoryka” („translatoryczny”). Europejska nazwa Translation Studies, ktorej odpowiednikami są: fr. traductologie, niem. Übersetzungswissenschaft, ros. nepeeodoeedenue, hiszp. traductologia i która zaproponowana została przez Andre Lefevere’a (1978), oznacza refleksję akademicką i badania naukowe związane z tłumaczeniem i interpretowaniem języka. Poprzedzona była różnymi określeniami świadczącymi o procesie tworzenia się kształtu i zakresu tej dziedziny: the principles of translation (zasady tłumaczenia); the philosophy of translation (filozofia przekładu); translatology / translatologie / Translatologie (translatologia); translation theory / traductologie / Übersetzungstheorie (teoria przekładu); the theory of translation (-ting), translation science / theorie de la traduction / Übersetzungswissenschaft (translatoryka); translation science (nauka o przekładzie). „Przekładoznawstwo (ang. Translation Studies) rozumiane jest obecnie jako dyscyplina akademicka zajmująca się tłumaczeniem w ogóle, włącznie z przekładem literackim i nieliterackim, różnymi formami przekładu ustnego, w tym dubbingiem i napisami filmowymi. [...] Obejmuje szeroki zakres badań naukowych i działań dydaktycznych, począwszy od tworzenia systemów teoretycznych, a skończywszy na analizie konkretnych tematów przekładowych i zadań praktycznych, jak na przykład kształcenie tłumaczy lub ustalanie kryteriów oceny jakości tłumaczenia (Routledge Encyclopedia of Translation Studies 1998: 277). Podwalin pod stworzenie nowej dziedziny dostarczył wykład Jamesa Holmesa, wygłoszony w Kopenhadze w 1972 roku na Trzecim Międzynarodowym Kongresie Językoznawstwa Stosowanego, w którym określił jej domeny tematyczne przedstawione następnie w postaci „mapy” przez Gideona Touryego (1995). W obrębie przekładoznawstwa mieści się nauka zajmująca się kształceniem tłumaczy. Przekładoznawstwo według mapy Holmesa dzieli się na: - czyste (teoretyczne i opisowe); - stosowane. Przekładoznawstwo teoretyczne może mieć charakter: - ogólny (czyli może dotyczyć generalnych zasad, prawidłowości, zjawisk); 2 - cząstkowy (czyli analizować zjawiska z pewnej perspektywy lub w jakimś wycinku), które z kolei ograniczone być może: środkiem przekazu (np. przekład ustny, pisemny), obszarem (np. obszar językowy lub kulturowy), poziomem języka (np. fonetyka), typem tekstu (np. przekład biblijny, przekład literacki), czasem (np. przekład średniowieczny, współczesna poezja w przekładzie), problemem (np. ekwiwalencja, tłumaczenie nazw własnych). Przekładoznawstwo stosowane zawiera trzy domeny: - kształcenie tłumaczy; - środki wspomagające przekład; - krytyka przekładu. Na mapie Holmesa Translator Training określone jest więc jako „kształcenie tłumaczy”. W anglojęzycznej, dominującej obecnie literaturze przekładoznawczej pojawiają się nazwy: training (kształcenie, szkolenie): translator/interpreter training / training translators and interpreters (szkolenie tłumaczy pisemnych i ustnych), training programmes (programy szkoleniowe); teaching translation and interpreting (nauczanie przekładu pisemnego i ustnego); pedagogy (pedagogies) of translation (pedagogika/pedagogiki przekładu); methods of teaching translation (metodyka nauczania przekładu). Bibliografia: Piotrowska M., Proces decyzyjny tłumacza. Podstawy metodologii nauczania przekładu pisemnego, Kraków 2007. ………………… Przekładoznawstwo / Strategie tłumaczeniowe – przegląd najważniejszych zagadnień: 1. Terminologia – wprowadzenie: Terminy „translatologia” i „teoria tłumaczenia” (Übersetzungswissenschaft = translation studies) nie zawsze są równoważne: w literaturze fachowej są one (przeważnie) przypisane do dyscyplin opartych na odmiennych założeniach teoretycznych: termin „translatologia” oznacza (przeważnie) dziedzinę o rodowodzie lingwistycznym, termin „teoria tłumaczenia” odnosi się (przeważnie) do dziedziny zorientowanej funkcjonalnopragmatycznie. Zasadniczy problem translatologii zawiera się w pytaniu: czym właściwie – a dokładniej – jakim rodzajem działalności człowieka jest tłumaczenie? Zgodnie z zasadami filozofii nauki i metodologii badań każda dyscyplina naukowa musi posiadać (a) zdefiniowany obiekt badań oraz (b) metodologię badań tego obiektu. Odpowiedź na pytanie o tłumaczenie jako rodzaj działalności człowieka wymaga pogłębionej refleksji metodologicznej. 3 Obiekt i metodologia badań translatologicznych: (a) Obiektem badań i opisu translatologii jest tłumaczenie, a więc przetwarzanie (przekodowywanie) tekstu T1 w języku A na znaczeniowo identyczny tekst T1 w języku B. Tłumaczenie jest dlatego procesem przetwarzania tekstu w świadomości eksperta, działaniem myślowym człowieka. Opis tłumaczenia to opis tego procesu, procesu językowego, opis czynności językowych w świadomości tłumacza lub też ich rezultatu, czyli tekstu T1 w języku B, w relacji do wyjściowej wersji tekstu T1 w języku A, lub/i odwrotnie. (b) Metodologia badań translatorycznych musi wyciągnąć konsekwencje z faktu, że badacz nie ma bezpośredniego dostępu do procesów językowych w myśleniu tłumacza. Podobnie jak gramatyk poszukuje reguł systemu, szukając śladów ich działania w tekstach, translatolog musi wychodzić w swoich badaniach przede wszystkim od (1) analizy porównawczej obu wersji językowych (A i B) tekstu T1 i badać kontrastywnie (2) relacje ekwiwalencji między językami A i B na wszystkich płaszczyznach relewantnych dla przetwarzania treści, a dopiero w dalszej kolejności – z racji, jak dotąd, jedynie wstępnych wyników dostarczanych przez te dziedziny – sięgać po dane (3) psycho- i neurolingwistyki oraz psychologii kognitywnej. Z tak sformułowanej definicji obiektu „tłumaczenie” i opierającej się na tej definicji metodologii badań nad tym obiektem w konsekwencji wynika wniosek, że wszelkie pozostałe, pozajęzykowe składniki procesu tłumaczenia (jak składnik komunikacyjny, tło kulturowe czy uwarunkowania pragmatyczne), a w związku z tym również ich opisy, mają charakter wtórny wobec składnika językowego. Jako pierwsze odpowiedzi wymaga zatem pytanie o to, czy jako rezultat tłumaczenia powstaje jedynie nowa wersja językowa danego już aktu komunikacyjnego, czyli tekstu T1 czy też nowy akt komunikacyjny i nowy, reprezentujący go tekst T2, jak zakłada to teoria skoposu. Teoria skoposu zakłada bowiem – i jest to jej teza naczelna – że akt tłumaczenia jest działaniem komunikacyjnym, tzn. tworzeniem nowego aktu komunikacyjnego, a nie specyficznym działaniem językowym, polegającym na przetwarzaniu, zamianie kodu istniejącego już tekstu aktu komunikacyjnego. Tymczasem tworzenie nowego aktu komunikacyjnego przez tłumacza oznaczałoby wykonanie dwóch zadań jednocześnie: (1) kognitywnego sformułowania nowego aktu komunikacyjnego na podstawie tekstu w języku A i (2) jego realizacji w języku B. Wniosek: w tym drugim przypadku tłumacz niczego nie tłumaczy, a na pewno nie z języka na język: jest on autorem tekstu w języku docelowym B, który realizuje „zadane”, tzn. sformułowane przez kogoś innego (przez autora tekstu w języku A) intencje komunikacyjne. Tym samym tłumacz traktuje autora tekstu T1 nie jako autora, lecz jako zleceniodawcę aktu komunikacyjnego. Realizując intencje komunikacyjne, cudze czy też własne, tłumacz przestaje być tłumaczem, a staje się autorem tekstu docelowego. Jako autor, i tylko jako autor, może stać się nadawcą nowego, utworzonego przez siebie aktu komunikacyjnego, komunikacja językowa polega bowiem na tworzeniu aktów komunikacyjnych i jako taka jest zachowaniem intencjonalnym; podstawowym motywem tworzenia aktu komunikacyjnego jest intencja zakomunikowania komuś czegoś. Tłumaczenie polega natomiast na zmianie kodu istniejącego już aktu komunikacyjnego, a nie na jego tworzeniu. 4 Teza o tłumaczeniu jako działaniu komunikacyjnym prowadzi z kolei do tezy o tłumaczeniu kultury, czyli do postulatu tworzenia przez tłumacza nowego tekstu o nowych parametrach kulturowych, parametrach kultury języka B. Postulat ten jest możliwy do zrealizowania w tekstach użytkowych (np. list, zaproszenie, rozmowa telefoniczna) poprzez zmianę ich „konwencji kulturowej” (nie we wszystkich). Natomiast realizacja tego postulatu np. w tekstach literackim (zmiana „kultury” wyrażanej przez tekst może budzić wątpliwości. Elementy kulturowe występują w tekście w postaci wtórnej, tzn. są realizowane zawsze za pomocą eksponentów językowych, są językowo zakodowane. Bez eksponentów językowych żadne elementy tekstu nie istnieją, nie mogą zostać wyrażone. Nie można więc tłumaczyć kultury, można jedynie tłumaczyć językowe eksponenty kultury. Fakt ten stawia pod znakiem zapytania zasadność obu wyżej dyskutowanych tez. Stan badań: Współczesne badania translatologiczne są zdominowane przez dwa kierunki: (a) teorię skoposu i (b) teorię komunikacji międzykulturowej. (a) Teoria skoposu. Przyjmuje ona za punkt wyjścia założenia ogólnej teorii komunikacji, czyli model nadawcy, odbiorcy i medium komunikacji. W części dotyczącej funkcjonowania języka w komunikacji i w procesie tłumaczenia reprezentuje punkt widzenia teorii pragmatyki języka. Teoria ta, bardzo często nazywana pragmatyką lingwistyczną, jest w istocie teorią filozoficzną, a biorąc pod uwagę obiekt jej dociekań również filozoficzną teorią komunikacji językowej. Jej implikacje lingwistyczne nie są jeszcze dostateczne jasne. Tak więc oba podstawowe składniki teorii skoposu nie są w istocie swojej językoznawcze sensu stricto. Teoria komunikacji jest dziedziną osobną wobec językoznawstwa, choć bliską językoznawstwu. Punkt styczny teorii komunikacji i językoznawstwa stanowi problem roli języka jako medium komunikacji międzyludzkiej. Teoria komunikacji traktuje jednak język wyłącznie jako kod przetwarzania informacji w komunikacji międzyludzkiej i reprezentuje tym samym „zewnętrzny” punkt widzenia na język. Teoria pragmatyki języka jest równie bliska językoznawstwu. Jest to dziedzina jednocząca w sobie podejścia do języka zawarte w teorii komunikacji i teorii działania językowego, teorii języka jako narzędzia działania człowieka w komunikacji, wywodzącej się z filozofii amerykańskiej. Pragmatyka widzi w języku narzędzie działania człowieka w – i poprzez – komunikację językową. Badacze, którzy uprawiają tę dyscyplinę w obrębie językoznawstwa, badają funkcjonowanie języka w komunikacji za pomocą kluczowych pojęć – akt mowy (wypowiedź) oraz parametry komunikacyjne aktu mowy. Najważniejsze parametry to: (1) intencja komunikacyjna nadawcy, (2) struktura treści komunikatu (aktu mowy czy też typu tekstu), opisywana za pomocą prymarnych aktów mowy, (3) register językowy (płaszczyzna stylistyczna) komunikatu realizującego intencję nadawcy, (4) kontekst i kontekst aktu mowy. Tym samym pragmatycy językoznawcy dają podstawy do klasyfikacji aktów mowy oraz badań w obszarze nauki o tekście (tekstologii), w jej obrębie również w lingwistyce tekstu, 5 która widzi w tekście sekwencję aktów mowy. Pragmatyka języka, zwana językoznawczą (czyli dokładnie: pragmatyka jako składnik językoznawstwa), jako dyscyplina filozoficzna, tylko w niewielu przypadkach, a i to z trudem, jest w stanie powiązać podstawowe dla niej pojęcie aktu mowy z egzemplifikacją językowych środków wyrazu, służących realizacji danego aktu mowy w komunikacji. Trudność ta jest wyraźnie widoczna w dziedzinach stosujących aparat pojęciowy pragmatyki języka, zarówno w translatologii, jak i w teorii nauczania języka obcego. Wynika ona dla translatologii z faktu braku jednoznacznego (1:1) przyporządkowania środków wyrazu języka do poszczególnych aktów mowy, natomiast dla glottodydaktyki zarówno z braku tego przyporządkowania, jak i dodatkowo z odrębnej i różnej progresji przyswajania kategorii gramatycznych oraz kategorii leksykalnych wobec progresji przyswajania aktów mowy w języku pierwszym i, co za tym idzie, niemożliwości koordynacji obu tych progresji w nauczaniu języka obcego. Jak ma się więc teoria skoposu do problemów działania tłumacza, rozumianego jako zmiana kodu językowego, jako „przekodowywanie” tekstu? W jakiej relacji stoi ta teoria do procesów językowych w myśleniu tłumacza? Wniosek: teoria skoposu określa wstępnie ogólne, ponad- i poza- językowe parametry działania tłumacza, programowo wyklucza z zasięgu swoich zainteresowań jedyne realnie istniejące narzędzie pracy tłumacza: język. Niestety teoria ta staje się bezprzedmiotowa. (b) Teoria komunikacji międzykulturowej. Kulturoznawstwo określonego obszaru językowego jest kierunkiem badań relatywnie młodym, słabo jeszcze zdefiniowanym jako dyscyplina naukowa. Dyscypliną dla poszczególnych „kulturoznawstw” teoretycznie nadrzędną jest, a w każdym razie powinna być, teoria, czyli filozofia kultury. Jako nowa dziedzina badań w obrębie filologii, rozumianej tradycyjnie jako konglomerat nauk o języku i literaturze, kulturoznawstwo znajduje się w fazie definiowania dwóch zasadniczych parametrów charakterystycznych dla każdej dziedziny nauki: (1) zakresu badań kulturoznawczych, (2) metodologii badań kulturoznawczych. W obrębie badań na gruncie filologii rozumianej szerzej kulturoznawstwo jest zdominowane przez badania literaturo- i realioznawcze, w dalszej dopiero kolejności w jego skład wchodzą również badania nad relacją między kulturą a językiem, co jest niezbędne i konieczne, zważywszy na fakt, że kulturoznawstwo bada prymarnie przede wszystkim teksty, a te z kolei głównie pod kątem wyrażających się w nich różnic kulturowych. Komunikacja międzykulturowa (interkulturowość) jest to podejście (Ansatz; approach), które zakłada istnienie ścisłego związku między komunikacją językową a kulturą jej uczestników. Dąży więc do opisu kulturowych uwarunkowań komunikacji i wpływu kultur jej uczestników na przebieg komunikacji językowej. Jeżeli kulturoznawstwo danego obszaru językowego ma stać się elementem szeroko rozumianej filologii, to oprócz problemów zakresu i metodologii badań oraz kwestii terminologicznych (te ostatnie są ważne, ale wtórne) musi podjąć zasadniczą dyskusję nad relacją kulturoznawstwa do dotychczasowych obiektów badań filologicznych: języka i tekstów. 6 Traduktologia = translatologia = translatoryka = przekładoznawstwo (translation studies) – interdyscyplinarna nauka humanistyczna zajmująca się problemami tłumaczenia. Nowożytne studia nad przekładem mają charakter interdyscyplinarny i oprócz językoznawstwa korzystają z dorobku takich dziedzin jak filologia, kulturoznawstwo literaturoznawstwo, komparatystyka, filozofia, semiotyka, informatyka i wiele innych. Charakterystyczną cechą tej dziedziny jest wielość różnych ujęć tematu, a co za tym idzie wiele konkurujących ze sobą i uzupełniających się teorii tłumaczenia. Obszar zainteresowań – najważniejsze pytania poruszane przy refleksji nad tłumaczeniem to: Czym jest tłumaczenie (sztuką, nauką, rzemiosłem)? Gdzie leży granica między tłumaczeniem a adaptacją? Jakie są główne rodzaje tłumaczenia? Jak dokładnie przebiega proces tłumaczenia? Jaką rolę w procesie przekładu odgrywa osoba tłumacza? Jakie są kryteria oceny jakości tłumaczenia? W jaki sposób najlepiej szkolić przyszłych tłumaczy? Czy możliwe jest tłumaczenie maszynowe? Jaka jest rola tłumaczenia w wymianie międzykulturowej i rozprzestrzenianiu się idei? Czy możliwe jest tłumaczenie bez manipulacji informacją? Trzy kategorie przekładu wg Romana Jakobsona (rosyjsko-amerykański teoretyk literatury, autor m.in.: On linguistic aspects of translation (1959): 1. wewnątrzjęzykowe (intralingual translation = ‘rewording’) – odbywające się w obrębie jednego języka reword znaczy „inaczej sformułować”, tekst źródłowy zostaje przeredagowany; powstaje nowy tekst w tym samym języku 2. międzyjęzykowe (interlingual translation) – klasycznie rozumiane tłumaczenie, pomiędzy dwoma językami, 3. intersemiotyczne (intersemiotic translation) – treść zostaje przełożona na inny rodzaj symboli, nowy rodzaj przekazu, który wykracza poza komunikację werbalną; tłumacz bardziej skupia się na informacji, która ma zostać przekazana. (1) intralingual translation, or ‘rewording’: ‘an interpretation of verbal signs by means of other signs of the same language’; (2) interlingual translation, or ‘translation proper’: ‘an interpretation of verbal signs by means of some other language’; (3) intersemiotic translation, or ‘transmutation’: ‘an interpretation of verbal signs by means of signs of non-verbal sign systems’. 7 Terminy do utrwalenia: translatologia / traduktologia / translatoryka / przekładoznawstwo, translation studies; intralingual translation, interlingual translation, intersemiotic translation (Roman Jakobson), Translationswissenschaft / Übersetzungswissenschaft, Übersetzung / Sprachmittlung; Übersetzen, Dolmetschen (Otto Kade), język wyjściowy (Ausgangssprache – AS), język docelowy (Zielsprache – ZS), autor – nadawca komunikatu, tłumacz – pośrednik komunikatu, odbiorca komunikatu, proces kodowania informacji/tekstu, proces dekodowania informacji /tekstu, informacja / tekst jako komunikat językowy. 2. Operacje procesu przekładu: Tradycyjny przekład rozróżniał dwie formy translacji: ustną i pisemną. Każda z tych form ma własne nazwy (interpretation, Dolmetschen – tłumaczenie ustne, traduction, traslation, Übersetzen – tłumaczenie pisemne). Współczesna praktyka przekładu jest realizowana w formach (czyli przekład pod względem formy tekstu): 1. Przekład pisemny (forma najczęściej spotykana), czyli przekład tekstu pisanego, oddanego w języku docelowym w formie pisemnej. 2. Tłumaczenia ustne: - tłumaczenia symultaniczne – przekład tekstu mówionego następuje prawie równocześnie z wypowiadaniem go przez nadawcę, - tłumaczenie konsekutywne – przekład ustny następuje tuż po wypowiedzeniu poszczególnych partii oryginalnego tekstu również w formie ustnej. 3. Przekład mieszany, np. tłumaczenie wzrokowe – tłumacz czytając tekst pisany, tłumaczy go w formie ustnej, natychmiastowej; tłumaczenie filmów w formie podpisów, dubbingu; tłumaczenie szeptane; adaptacja tekstów. Operacje przebiegu procesu tłumaczenia tekstu, które wykonuje tłumacz (wg A. Pisarska, T. Tomaszkiewicz): 1. Zrozumienie – interpretacja tekstu wyjściowego / źródłowego. 2. Dewerbalizacja – zrozumienie sensu tekstu niezależnej od formy lingwistycznej. 3. Reekspresja – przekazanie zrozumianego sensu tekstu wyjściowego w tekście języka docelowego. 4. Weryfikacja – sprawdzenie poprawności przekładu z języka wyjściowego na docelowy. WYKŁAD – ZAGADNIENIA: - Typologia tłumaczeń pisemnych wg rodzaju tekstów: tłumaczenie tekstów 8 religijnych, tłumaczenie literackie, tekstów śpiewanych, tekstów ekonomicznych, prawnych (prawnych i prawniczych), medycznych, tłumaczenie techniczne, tłumaczenie audiowizualne (dubbing, napisy, voice over), tłumaczenie naukowe, komercyjne (biznesowe), tłumaczenie oprogramowania (lokalizacja), gier komputerowych. - Typologia tłumaczeń ustnych wg rodzaju tekstu: tłumaczenie ustne konferencyjne, symultaniczne, konsekutywne, szeptane, tłumaczenie a vista, tłumaczenie ustne prawne / sądowe, tłumaczenie dla grupy fokusowej (tłumaczenie marketingowe), tłumaczenie ustne dla służb publicznych (medyczne, języka migowego). ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. Typologia tłumaczeń pod względem formy (pisemne, ustne, mieszane) oraz tekstu wyjściowego (np. medyczne, prawne, prawnicze, ekonomiczne, marketingowe): Tłumaczenia pisemne: – Tłumaczenie ekonomiczne – to obszerna dziedzina, która obejmuje procesy biznesowe, sferę finansową, walutową a także podatkową. Najczęściej tłumaczone teksty ekonomiczne: doniesienia agencyjne, faktury, analizy makroekonomiczne i statystyczne umowy, dokumentacje naukowe, sprawozdania finansowe i podatkowe, sprawozdanie księgowych, badania marketingowe, tłumaczenia biznesplanów. Tłumacz: Największa ilość tekstów powstaje w języku angielskim, co sprawia, że tłumacze często zmagają się z terminologią, która w języku docelowym jest niejednokrotnie mniej rozwinięta. Tłumaczeń podejmują się wykwalifikowani tłumacze, którzy biegle znają terminologię i standardy jak powinny być sporządzane tłumaczenia tego typu w różnych krajach. – Tłumaczenia medyczne – dzielą się na wiele różnych specjalizacji, np. onkologia, psychiatria, neurochirurgia, reumatologia, okulistyka, dermatologia, stomatologia. Do tekstów tłumaczonych przez specjalistów należą m.in.: dokumentacja i protokoły badań klinicznych, recepty, ulotki, wyniki badań, skierowania na badania, publikacje naukowe, formularze świadomej zgody pacjenta, zwolnienia lekarskie. Z tłumaczeń korzystają zarówno osoby prywatne jak i koncerny farmaceutyczne czy badacze. Osoba tłumacząca teksty medyczne musi wykazywać się specjalistyczną wiedzą na temat sektora, którym się zajmuje. Studia podyplomowe są często konieczne do podjęcia pracy. 9 Tłumacz: - tłumaczeniami medycznymi najczęściej zajmują się biura tłumaczeń w których dany tekst jest opracowywany i weryfikowany przez sztab specjalistów. Proces tłumaczeń wymaga kilku etapów; po wstępnym przekładzie tekstu trafia on do edytora, który sprawdza poprawność i zgodność terminologii; po zatwierdzeniu tekstu należy go sformatować tak, aby wyglądał jak dokument źródłowy; następnie dokument trafia do proofreader’a, - aby zostać medycznym tłumaczem konferencyjnym, należy po pierwsze być świetnie przygotowanym merytorycznie (warunek ukończenia studiów kierunkowych lub pokrewnych), po drugie trzeba odbyć studia podyplomowe w zakresie tłumaczeń symultanicznych; należy wykazywać się specjalnymi predyspozycjami: umiejętnością dwukanałowego odbierania i wysyłania sygnałów, tzn. jednocześnie słuchać jedno, a mówić drugie, czyli bardzo szybko przetwarzać dane, tzn. że z jednej strony słuchać kolejnych wypowiedzi prelegenta w języku polskim, podczas gdy poprzednia wypowiedź jest tłumaczona w czasie rzeczywistym i rozchodzi się do słuchawek uczestników sympozjum, - tłumacze mają do dyspozycji szereg specjalistycznych słowników np. biochemiczny (Bańkowski E-słownik biochemiczny angielsko-polski i polsko-angielski), kardiologiczny (Wnętrzak, I./ T. Rywik Słownik kardiologiczny polsko-niemiecko-angielski), praktyczny (Jóżwiak J. Praktyczny słownik medyczny angielsko-polski i polsko-angielski), - autor tłumaczenia ponosi konsekwencje błędów i nieścisłości w tłumaczonym tekście; w przypadku uszczerbku na zdrowiu klienta musi wziąć na siebie odpowiedzialność prawną; w zakresie tłumaczenia prac naukowych odpowiedzialność tłumacza jest bardzo wysoka, ponieważ nierzetelny przekład odbija się na opinii autora, może także przenieść określone straty materialne dla niego, a dodatkowo nieprzyjemne konsekwencje dla tych, którzy w swojej praktyce lekarskiej będą opierać się na źle przetłumaczonych badaniach medycznych. – Tłumaczenia komercyjne i biznesowe: 10 Tłumaczenie tekstów komercyjnych (biznesowych). W skład tej kategorii mogą wchodzić materiały marketingowe i promocyjne, kierowane do konsumentów lub tłumaczenie tekstów administracyjnych. Tłumaczenia ekonomiczne i biznesowe Takie tłumaczenia są w pewnej mierze podobne do tłumaczeń prawnych i prawniczych i dotyczą m.in. sprawozdań finansowych i podatkowych, badań marketingowych, faktur czy sprawozdań księgowych. Oprócz biegłej znajomości branżowej terminologii, konieczne jest zwrócenie uwagi na każdy najmniejszy szczegół. W przypadku takich dokumentów często wymagane jest poświadczenie tłumacza przysięgłego, lecz nie zawsze jest to konieczne – zależy to bowiem od przeznaczenia danego tekstu. Tłumaczenie biznesowe to wszelkiego rodzaju tłumaczenie ustne inne niż klasyczne tłumaczenie konferencyjne (np. symultaniczne), najczęściej wykonywane dla klientów pozainstytucjonalnych (np. za pośrednictwem biur tłumaczeniowych lub bezpośrednio dla klientów prywatnych), zarówno przez tzw. „wolnych strzelców” jak i przez tłumaczy zatrudnionych na stałe w danej firmie i pełniących w niej rozmaite inne funkcje. Może się ono odbywać w każdym sektorze gospodarki (np. rolnictwo, przemysł lub usługi) i branży (np. handel, budownictwo, militaria, medycyna, nauka itp.), w różnych kontekstach sytuacyjnych (klasyczne rozmowy biznesowe, ale także zwiedzanie fabryk, wizytacja na budowie, audyt w zakładzie produkcyjnym, itp.). Jego znakiem rozpoznawczym jest częściowa dowolność wśród wymagań klientów oraz brak jednoznacznie wypracowanych standardów dotyczących wykształcenia i przygotowania tłumaczy oraz roli, jaką odgrywają w konkretnych sytuacjach tłumaczeniowych. - Tłumaczenia prawne i prawnicze – rzadko się zdarza, by ktoś podejmował się tłumaczenia takich tekstów samodzielnie bez znajomości dziedziny prawa (zaawansowana, skomplikowana terminologia); dokumenty i pisma są trudne do zrozumienia i wymagające w przekładzie. Dlatego też najczęściej są tłumaczone przez profesjonalistów. Teksty z dziedziny prawa poddawane tłumaczeniu bardzo często zawierają poufne informacje lub dane osobowe. Niezbędnym jest by osoba postronna, która się z nimi zapoznaje zachowała całkowitą poufność. Dlatego profesjonalne biuro tłumaczeń, które zleca swoim pracownikom taką usługę na pewno zadba o bezpieczeństwo informacji. Wszyscy tłumacze 11 pracujący oraz współpracujący z godną zaufania firmą tłumaczeniową muszą podpisać odpowiednie klauzule poufności. Tłumaczenie tekstów prawniczych i prawnych jest wymagającą i dość skomplikowaną dziedziną przekładu. Mimo swej popularności nie jest to tłumaczenie, która można zapewnić wyłącznie dzięki tłumaczom, którzy doskonale posługują się językami. Wszystkie wymagania, umiejętności oraz niezbędna klauzula poufności sprawiają, że są to tłumaczenia specjalistyczne, o których jakość trzeba zadbać ze szczególną starannością. Tłumaczenia prawnicze także powinna wykonywać osoba, która doskonale zna systemy prawne obydwu krajów. Jednak te tłumaczenia dotyczą nieco innych treści. Tłumaczenia prawnicze to zazwyczaj tłumaczenia tekstów takich jak: komentarz, glosa, podręcznik prawa, prace naukowe. Dokumenty dla organów (sąd, prokuratura, policja) – wymagają poświadczenia tłumacza przysięgłego. Tłumaczenia ustne: Tak jak formą wyjściową tłumaczeń pisemnych jest tekst pisany, tak tu mamy do czynienia z tekstem mówionym w czasie rzeczywistym. Tłumacz musi się wykazać nie tylko dobrą znajomością danego języka i konkretnej specjalizacji, ale i sporym zasobem leksykalnym, refleksem, elastycznością czy odpornością na stres. Liczy się przede wszystkim sam proces komunikacji. Tłumaczenia ustne wykorzystywane są głównie podczas spotkań biznesowych, ale często spotkać się z nimi możemy także podczas oficjalnych wizyt urzędników państwowych bądź konferencji prasowych. Rodzaje tłumaczeń ustnych: symultaniczne konsekutywne szeptane liaison („zdanie po zdaniu”) a vista prawne/sądowe tłumaczenia dla grupy fokusowej (tłumaczenia marketingowe) towarzyszące tłumaczenia dla służb publicznych medyczne tłumaczenia języka migowego 12 – Tłumaczenia symultaniczne (równoczesne) – ustne w czasie niemalże równoczesnym z wypowiedzią prelegenta, mogą odbywać się w dźwiękoszczelnej kabinie, przez którą widać przemawiającego lektora. Tłumacz wtedy nie ma kontaktu z mówcą i w razie jakichkolwiek trudności nie może go poprosić o powtórzenie komunikatu. Za pomocą słuchawek tłumacz odbiera nadchodzące wiadomości w języku źródłowym i jednocześnie, mówiąc do mikrofonu, tłumaczy usłyszany komunikat na język docelowy, dzięki czemu uczestnicy konferencji słyszą tłumaczenie w swoich słuchawkach. Tłumaczenia symultaniczne wykorzystuje się również przy tłumaczeniach języka migowego. Od tłumacza symultanicznego, poza bardzo dobrą znajomością obu języków, wymaga się: odporności na stres, podzielności uwagi, wysokiej koncentracji, refleksu, dobrej dykcji. Podczas dużych konferencji może się zdarzyć, że tłumacze nie reprezentują wszystkich wymaganych kombinacji językowych, co ma miejsce wtedy, gdy na przykład trzeba przetłumaczyć wystąpienie Portugalczyka, a tłumacz polski zna język angielski, lecz nie zna portugalskiego. Wówczas stosuje się tzw. relay, czyli tłumaczenie pośrednie poprzez inny język obcy. Tzw. pivot, czyli tłumacz z kabiny angielskiej znający język portugalski lub tłumacz portugalski mający prawo do tzw. retouru (prawo do tłumaczenia z języka ojczystego A na aktywny język obcy B), przekłada komunikat na język angielski. Polski tłumacz dokonuje wówczas tłumaczenia symultanicznego, uznając przekład kolegi za komunikat wyjściowy. – Tłumaczenie konsekutywne (następcze) – jeden z podstawowych rodzajów tłumaczenia ustnego. Tłumaczenie to zwane jest także następczym – jest to związane z formą, która polega na tłumaczeniu po zakończeniu wypowiedzi mówcy. Jest bardzo trudne i poza perfekcyjną znajomością języka obcego wymaga również od tłumacza takich umiejętności jak koncentracja, bardzo dobra pamięć, a przede wszystkim umiejętność sporządzania notatek. Podczas tłumaczenia konsekutywnego tłumacz znajduje się w pobliżu mówcy. Mówca może podzielić przemówienie na kilka fragmentów według własnego uznania. Wbrew pozorom dłuższe fragmenty zyskują na jakości tłumaczenia, ponieważ tłumacz w trakcie dłuższej wypowiedzi jest w stanie zrozumieć ideę całego przemówienia i oddać jego treść w zdaniach. Charakterystyczne dla tłumaczenia konsekutywnego jest to, że przekład nie jest dosłowny – wręcz nie może być dosłowny, ponieważ wypowiedź w języku, na który się tłumaczy, wyszłaby nielogicznie. Głównym założeniem tłumaczenia konsekutywnego jest przekład treści w taki sposób, by odbiorcy w sposób oczekiwany przez mówcę zinterpretowali wypowiedź. 13 W tłumaczeniu konsekutywnym bardzo ważna jest umiejętność sporządzania notatek. Tłumacze konsekutywni mają opracowany sposób na sporządzanie notatek w trakcie wypowiedzi mówcy, który polega na tworzeniu symboli, skrótów czy słów-kluczy. Rolą tłumacza jest analiza, synteza oraz selekcja najważniejszych informacji więc tłumaczenie na język docelowy będzie zawsze krótsze od oryginalnego fragmentu wystąpienia. Tłumacz dokonuje przekładu w pierwszej osobie liczby pojedynczej (tak jakby sam był twórcą przemówienia). – Tłumaczenie szeptane (czyli tak zwana „szeptanka”, z franc. „chuchotage”) to rodzaj tłumaczenie symultanicznego. W trakcie tłumaczenia szeptanego, tłumacz również pracuje jednocześnie z prelegentem, różnica polega jednak na tym, że tłumaczenie szeptane nie wymaga zastosowania specjalistycznego sprzętu. Tłumacze zamiast w kabinie, znajdują się obok niewielkiej grupy słuchaczy i na bieżąco, ściszonym głosem, tłumaczą to, co w danej chwili mówią prelegenci. Z tego typu tłumaczenia najczęściej korzysta się w sytuacji, gdy jedynie kilka osób nie zna języka, którym posługuje się większość uczestników spotkania lub konferencji – Tłumaczenie a vista jest pośrednią formą pomiędzy tłumaczeniem ustnym a pisemnym. Jego nazwa pochodzi z języka włoskiego i oznacza „na bieżąco”, „natychmiast” czy „na pierwszy rzut oka”. Do niedawna traktowane jako pewna odmiana tłumaczenia symultanicznego, dziś a vista uznawane jest za odrębny rodzaj prac translatorskich. Polega ono na bieżącym, ustnym tłumaczeniu tekstu pisanego, zazwyczaj bez wcześniejszego przygotowania. Tłumacz otrzymuje tekst i natychmiast musi go przełożyć ustnie. Ten rodzaj przekładu wymaga równie dużych zdolności translatorskich, co językowych. Tłumacz nie może dokonywać dosłownej translacji, lecz tworzyć przekład w sposób zrozumiały dla odbiorcy. Dlatego tłumaczenie à vista nie powinno odbywać się we fragmentach, ale po przeczytaniu całego zdania, a nawet dłuższego fragmentu tekstu. Poza tym tłumacz musi natychmiast zrozumieć kontekst wypowiedzi, nad którą pracuje, pamiętając jednocześnie o płynności wypowiedzi ustnej oraz możliwie wiernym oddaniu znaczenia tekstu. Z tego względu wykonanie niniejszego tłumaczenia jest jedną z części egzaminu na tłumacza przysięgłego. Tłumaczenie a vista jest zazwyczaj przez tłumaczy przysięgłych. Może dotyczyć każdego rodzaju dokumentów, w tym również dokumentacji medycznej. – Tłumaczenia gier komputerowych i oprogramowania. Gry komputerowe są jedną z najbardziej popularnych form rozrywki – dogoniły już (a być może nawet wyprzedziły) kino, telewizję, czy książki. Z uwagi na fakt, iż większość gier 14 na polskim rynku jest produkcji zagranicznej, muszą one zostać zlokalizowane – ich treść jest dostosowywana przez tłumaczy i specjalistów od IT do warunków językowo-kulturowych typowych dla naszego rynku zbytu, który często znacznie różni się od rynku pierwotnego. Tłumacz gier komputerowych – umiejętności, wymagania:  Tłumacz musi posiadać podstawowe wykształcenie informatyczne – musi być zaznajomiony m.in. ze strukturą i zasadami działania kodu źródłowego.  Lokalizacja gry komputerowej wymaga od tłumacza także znajomości technik używanych w tłumaczeniach audiowizualnych, dla których typowe są takie elementy jak podpisy oraz limity znaków w nich wykorzystywanych, wyskakujące okna, synchronizacja ruchu warg, a także ograniczenia czasowe i przestrzenne.  W przypadku lokalizowania gry z języka, który posługuje się innym alfabetem, należy także pamiętać o transliteracji. Nawet jeśli gracz nie zrozumie danego słowa, będzie je przynajmniej w stanie przeczytać — nikomu nie pomoże wskazówka: „Idź do baruド ラゴン”. (Dragon – smok). Tłumaczenie programów komputerowych i związanej z nimi dokumentacji (podręczników, pomocy naukowych i strony internetowych), często określane też jako "spolszczenie" lub "lokalizacja oprogramowania", czyli dopasowywania tłumaczenia do języka docelowego i lokalnej kultury. Tłumaczenie oprogramowania bywa mylnie określane jako "tłumaczenie komputerowe", co jednak oznacza raczej sposób wykonywania, a nie temat tłumaczenia. Tłumaczenie komputerowe polega na wykorzystaniu programu komputerowego do automatycznego tłumaczenia tekstów. Tłumaczenie oprogramowania wykonywane jest przy pomocy specjalistycznych narzędzi do lokalizacji oprogramowania. Są to narzędzia pozwalające zachować spójność tłumaczenia i co bardzo ważne pracę z kontekstem. Chodzi mianowicie o możliwość podglądu, do czego odnosi się tłumaczona fraza, czy jest to pole, przycisk czy inny element interfejsu. – Tłumaczenie audiowizualne, czasami nazywane również multimedialnym – specjalistyczny rodzaj przekładu, który zajmuje się transferem tekstów multimodalnych i multimedialnych na inny język i/lub kulturę. Zakłada on wykorzystanie multimedialnego systemu elektronicznego w procesie tłumaczenia lub w trakcie transmisji produktu audiowizualnego. Rodzaje tłumaczenia audiowizualnego: 15 Napisy Lektor (voice over) Dubbing – Tłumaczenia naukowe – przekład naukowych dokumentów związanych z badaniami, skrótów, obrad konferencyjnych i innych publikacji z jednego języka na drugi. Stanowią ponad 80% wszystkich przekładów na świecie. Ma wpływ na poziom osiągnięć naukowych na świecie. Odpowiedzialność tłumacza jest bardzo duża, nierzetelny przykład godzi w osobę autora, ale także ośrodka badawczego czy kraju. Jego odbiorcami są: inżynierowie, technicy, pracownicy naukowi, eksperci i wielu innych. Styl języka tekstów naukowych:  Powinien odpowiadać wymogą stylu naukowego  Być pozbawiony elementów emocjonalnych  Zawiera dużą ilość wyrazów obcych, często pochodzących z greki i łaciny  Specyficzna składnia (krótsze akapity niż teksty z teorii literatury)  Słownictwo pozbawione jest archaizmów, obfituje w neologizmy. Przekład:  Specyficzna terminologia  Konieczność posiadania wiedzy na temat danej dziedziny nauki, ponieważ każda posiada swój specyficzny język  Nieprzetłumaczalność terminów: użycie zapożyczenia, neologizmu, lub nietłumaczenie  Wysoka odpowiedzialność tłumacza  Możliwość specyficznych strategii, niemożliwych przy tłumaczeniu innych tekstów nieliterackich (brak tłumaczenia, duża liczba komentarzy tłumacza, możliwość wprowadzenia zmian. Tłumaczenia mieszane Forma pośrednia między tłumaczeniem ustnym a pisemnym. Może to być tłumaczenie a vista (tłumacz czytając tekst pisany, tłumaczy go w formie ustnej), tłumaczenie filmów w formie podpisów, dubbingu, gry komputerowe (forma audiowizualna), a także tłumaczenie szeptane (po odczytaniu wyjściowego tekstu napisanego). 16 Jedna z form tłumaczenia mieszanego to język migowy to system znaków umownych wykonywanych przy użyciu gestów i mimiki, służący do porozumiewania się bez użycia narządu słuchu. Język migowy używany jest głównie przez osoby, u których doszło do uszkodzenia słuchu w stopniu znacznie utrudniającym albo wręcz całkowicie uniemożliwiającym odbiór mowy wyłącznie drogą słuchową. Wbrew utartym opiniom, język migowy nie jest językiem uniwersalnym. Nie ma jednego ogólnoświatowego języka migowego, lecz istnieje wiele jego odmian o zasięgu terytorialnym nie zawsze pokrywającym się z granicami obszarów etnicznych i języków fonicznych. Przykładowo angielski język migany używany na terenie Wielkiej Brytanii jest zupełnie inny od amerykańskiego języka migowego, którego zasięg obejmuje Stany Zjednoczone, ale również Meksyk, gdzie językiem urzędowym jest język hiszpański. W krajach, w których obowiązuje więcej niż jeden język urzędowy (np. w Szwajcarii czy Belgii), występuje też odpowiednia większa liczba języków migowych. Liczba języków migowych na całym świecie jest trudna do oszacowania. Polski Język Migowy (PJM) jest naturalnym językiem osób niesłyszących, o odrębnej od języka polskiego strukturze gramatycznej. PJM jest w Polsce pierwszym językiem dzieci, których obydwoje rodzice są niesłyszący. Polski Język Migowy jest blisko powiązany z francuskim językiem migowym, poprzez wykorzystanie jednoręcznego alfabetu manualnego starofrancuskiego języka migowego. PJM jest językiem wizualno- przestrzennym. Oznacza to, że przy przedstawieniu rzeczywistości dużą rolę odgrywają w nim różne formy przestrzenne, takie jak położenie tułowia, odchylenie głowy, mimika, spojrzenie, a przede wszystkim ruch (kierunek ruchu, zakres, tempo, intensywność, itp.). 4. Podział tekstów na dwa główne rodzaje (uwzględniają specyfikę i rodzaj tekstów wyjściowych): 1.) przekład literacki (artystyczny), 2.) przekład techniczny (specjalistyczny / pragmatyczny). Ad. 1.) Przekład literacki jest w sam sobie bardzo rozległym tematem. Stawia on bowiem przed tłumaczem wiele wyzwań. Proces przekładu dzieł literackich różni się w wielu elementach od przekładu tekstów pragmatycznych. Bazując na stwierdzeniach Fortunato Israëla można przyjąć, iż przekład literacki jest aktem poetyckim. 17 Teoria interpretacyjna przekładu zakłada istnienie fazy dewerbalizacji, czyli zapomnienia o formie oryginału, w celu zachowania w pamięci treści, którą należy przetłumaczyć. Paradoksalnie taka operacja musi mieć miejsce w przypadku tekstu literackiego. Wynika to chociażby z braku kompatybilności pomiędzy dwoma systemami ze względu na rytm, dźwięk, układ rymów, konotacji, metafor itd. F. Israël stwierdza, że tłumaczenie tekstu literackiego powinno się sprowadzać do stworzenia na bazie tekstu źródłowego przedmiotu estetycznego, posiadającego podobną siłę ekspresji. Działanie to powinno przebiegać w trzech fazach: 1.) Oddzielenie od ograniczeń systemowych tego, co jest charakterystyczne dla danego autora. 2.) Zdefiniowanie funkcji elementów stylu autora w całym tekście. 3.) Poszukiwanie w języku i kulturze docelowej elementów, które mogłyby odtworzyć związki między sensem a formą, aby osiągnąć podobny efekt ideologiczny i estetyczny Istotną różnicą między tłumaczeniem tekstów pragmatycznych a literackich jest ich relacja i umiejscowienie w czasie. Teksty użytkowe i ich tłumaczenia należą do tej samej epoki. W przypadku tekstów literackich tłumacz ma do czynienia z tekstami, które powstały w różnych epokach. Ten stan rzeczy powoduje, że istnieje często wiele przekładów tego samego dzieła, stworzonych w różnych epokach. Zatem każdy przekład tekstów starych zawiera elementy charakterystyczne, współczesne dla danej epoki z której tłumaczenie to pochodzi. Oczywiście zachowuje się w nich pewne elementy, które podkreślają ich przynależność do danej epoki, w granicach zrozumiałości dla współczesnego odbiorcy. Te efekty archaiczne powinny również znaleźć się w tłumaczeniach, aby nie pozbawić zupełnie tekstów ich cech oryginalnych. G. Steiner nazywa to zjawisko odruchem archaizującym. A. Hurtado-Albir stwierdza również, że często tłumaczenia tekstów literackich bywa dostosowane do gustów estetycznych i ideologicznych epoki, w której powstał przekład. Tekst przekładu literackiego to efekt czterech podstawowych reguł transformacji: 1) redukcji (ograniczenia, pomniejszenia), 2) amplifikacji (wzbogacenia), 3) inwersji (zamiany, przestawienia) oraz 4) substytucji (zastępstwa, podstawienia). Uwagi dotyczące przekładu literackiego: - Przekład literacki nie może ingerować w świat przedstawiony utworu ani dokonywać zmian w jego ideologii, powinien natomiast stanowić twórczą rekonstrukcję stylu i treści oryginału. 18 - Poezja jest często uznawana za najtrudniejszy do tłumaczenia typ tekstu ze względu na trudność w interpretowaniu zarówno formy, jak i treści w języku docelowym. - Każdy przekład literacki podlega tym samym prawom, co inne rodzaje tłumaczeń. Rodzaje tłumaczeń tekstów literackich :  Tłumaczenie „słowo w słowo”: zachowana zostaje kolejność słów z języka źródłowego, a pojedynczo przetłumaczone słowa, dobierane według najbardziej popularnego użycia, nie pasują do kontekstu.  Tłumaczenie wiersza prozą: tekst przypominający wiersz wolny niekoniecznie musi odpowiadać artystycznym kryteriom systemu wiersza wolnego.  Tłumaczenie interlinearne (przekład dosłowny) – tekst tłumaczenia nie odtwarza pierwotnego podziału na wersy. Konstrukcje gramatyczne języka źródłowego znajdują swój bliski ekwiwalent w języku docelowym, ale wyrażenia leksykalne są ponownie tłumaczone pojedynczo i nie pasują do kontekstu.  Przekład filologiczny – odwzorowuje graficzny kształt oryginału, respektuje ustanowiony w nim podział na wersy. Tłumaczenia literackie wymagają przekazania unikalnego autorskiego stylu, estetyki, bogactwa form i środków językowych. Często konieczna jest adaptacja utworu pod kątem specyfiki i mentalności grupy docelowej. Tłumaczenie tekstów religijnych (rodzaj tłumaczeń literackich) odegrało ważną rolę w historii świata, będąc ważnym kanałem komunikacji nowych idei i kontaktu między różnymi kulturami. Na przykład mnisi buddyjscy, którzy przetłumaczyli indyjskie sutry na chiński, często naginali tłumaczenia w celu lepszego dopasowania ich do jakże innej kultury Chin, podkreślając na przykład synowskie uczucia. Z kolei misjonarze chrześcijańscy często przyczyniali się do opracowywania alfabetów i kodyfikacji lokalnych języków, właśnie poprzez konieczność opracowywania zrozumiałych dla lokalnej ludności tekstów o tematyce religijnej (modlitewniki, mszały, Biblia). Tłumaczenie tekstów religijnych to proces bardzo skomplikowany, który od tłumacza wymaga nie tylko znajomości języka źródłowego, ale także zdolności przekazania przesłania danego wyznania, w taki sposób, aby było one zrozumiałe dla odbiorców żyjących w innej rzeczywistości. Przy tym wszystkim, tłumacz musi także pamiętać o tym, by tego przesłania nie zniekształcić, czy nie zmienić. Ad. 2.) Tłumaczenia techniczne to przekłady tekstów technicznych, czyli np. instrukcji, podręczników i specyfikacji. Mogą zawierać informacje technologiczne, charakterystyczne dla 19 danej dziedziny specjalistyczne słownictwo. Dobre wykonanie takiego tłumaczenia wymaga nie tylko znajomości języka na bardzo wysokim poziomie, ale także świetnej znajomości danego tematu. Oznacza to, że najlepiej wykonują je specjaliści z danej dziedziny, którzy dodatkowo świetnie posługują się określonym językiem. Oficjalnie zdefiniowano je około 1960 roku, a obecnie są jednymi z najczęściej wykonywanych tłumaczeń. Jest to specyficzny rodzaj przekładów i nie każdy tłumacz, pomimo znajomości danego języka, będzie w stanie wykonać je poprawnie. Przy wykonywaniu tego rodzaju przekładów należy zwrócić szczególną uwagę na spójną, konsekwentną terminologię oraz schematyczność. Cechami takiego tłumaczenia są zarówno sztywno określona forma stosowanego języka, jak i techniczna treść. Przy wykonywaniu tłumaczeń technicznych można stosować ułatwiające pracę aplikacje komputerowe – wszystko dzięki powtarzalności i przewidywalności tekstów technicznych. Trudność tłumaczenia technicznego polega na tym, że często tłumacz nie znając danej dziedziny, nie wie, do czego odsyłają jednostki leksykalne, wyrażenia i struktury, a więc nie rozumie tekstu oryginału i w konsekwencji nie jest w stanie przekazać do języka docelowego sensu, którego nie zrozumiał. Inne trudności podczas tłumaczenia technicznego: skąpa baza danych, niewystarczająca dokumentacja, przestarzałe słowniki lub leksykony. ZAGADNIENIA: Historia nauki o przekładzie: okres językoznawczy (Jakobson, Nida), szkoła lipska (Kade), teoria skoposu (Reiss, Vermeer), pragmatyczne reguły Newmarka, hermeneutyka, manipuliści, model integracyjny (Snell-Hornby). Roman Jakobson, Otto Kade; Peter Newmark, Eugene Nida Roman Jakobson Trzy kategorie przekładu wg Romana Jakobsona (rosyjsko-amerykański teoretyk literatury, autor m.in.: On linguistic aspects of translation (1959): 4. wewnątrzjęzykowe (intralingual translation = ‘rewording’) – odbywające się w obrębie jednego języka reword znaczy „inaczej sformułować”, tekst źródłowy zostaje przeredagowany; powstaje nowy tekst w tym samym języku 5. międzyjęzykowe (interlingual translation) – klasycznie rozumiane tłumaczenie, pomiędzy dwoma językami, 20 6. intersemiotyczne (intersemiotic translation) – treść zostaje przełożona na inny rodzaj symboli, nowy rodzaj przekazu, który wykracza poza komunikację werbalną; tłumacz bardziej skupia się na informacji, która ma zostać przekazana. (1) intralingual translation, or ‘rewording’: ‘an interpretation of verbal signs by means of other signs of the same language’; (2) interlingual translation, or ‘translation proper’: ‘an interpretation of verbal signs by means of some other language’; (3) intersemiotic translation, or ‘transmutation’: ‘an interpretation of verbal signs by means of signs of non-verbal sign systems’. Otto Kade Translationswissenschaft = Übersetzungswissenschaft (j. niemiecki) – przekładoznawstwo, studia nad przekładem. Übersetzungstheorie (j. niem.) – teoria badań przekładoznawczych. Übersetzungsforschung (j. niem.) – badania nad przekładem. Dolmetschen (j. niem.) – tłumaczenie / przekład ustny. Übersetzen = Übersetzung (j. niem.) – tłumaczenie / przekład pisemny. Sprachmittlung (j. niem.) – pośredniczenie w akcie komunikacji – w tłumaczeniu: przekład tekstu na język odbiorcy. Sprachmittler (j. niem.) – pośrednik w akcie komunikacji – w tłumaczeniu: osoba pośrednicząca w przekazaniu komunikatu to tłumacz. Ausgangssprache (AS) – język wyjściowy (język tekstu oryginalnego / autora tekstu), z którego tłumaczony jest tekst. Zielsprache (ZS) – język docelowy (język czytelnika / odbiorcy), na który tłumaczony jest tekst. Eugene Nida Struktury głębokie wykorzystał w swoim modelu przekładu Eugene Nida, który uważał, że aby dobrze przekładać należy wykorzystywać metody językoznawcze. Według niego tłumaczyć należy nie formy gramatyczne, a teksty, ich zawartość treściową, pojęciową i znaczenie. Najważniejszą pracą Nidy jest Towards the Science of Translating (1964), w której przedstawia różne rodzaje znaczenia, wprowadza pojęcie ekwiwalencji dynamicznej i formalnej oraz przedstawia analizę przekładu. W 1969 roku Eugene Nida i Charles Taber opublikowali pracę ,,Teoria i praktyka przekładu”. Podają w niej słynną definicję przekładu: ,,Tłumaczenie polega na odtworzeniu w języku odbiorcy najdokładniejszego naturalnego ekwiwalentu treści przekazanej w języku źródłowym przede wszystkim w kategoriach znaczenia, a następnie w kategorii stylu.” 21 Stworzony został system priorytetów: 1) w przekładzie uwzględnienie kontekstu jest ważniejsze niż przekład na poziomie słów; 2) przekład dynamiczny jest ważniejszy niż formalny; 3) forma przekazu ustnego ma pierwszeństwo przed zapisem; 4) formy stworzone dla konkretnego odbiorcy mają pierwszeństwo przed tradycyjnymi. Metoda przekładu Nidy i Tabera uwzględnia trzy fazy: ➔ analizę, ➔ transfer, ➔ rekonstrukcję. Praca Nidy była pierwszą obszerną wykładnią zasad nauki o przekładzie. Zastosowano w niej: analizę syntaktyczną oraz językoznawcze aspekty tłumaczenia tekstów. Badania Nidy stały się podwaliną do tzw. science of translation. Übersetzungswissenschaft SZKOŁA LIPSKA (Niemcy Wschodnie) Przedstawiciele szkoły lipskiej działali na Uniwersytecie Lipskim. Główni przedstawiciele szkoły: - Otto Kade, - Gert Jäger, - Albrecht Neubert Traktowali przekład jako subdyscyplinę językoznawstwa i określali ją mianem Translationslinguistik. Przedmiot jej zainteresowań określił Jäger jako badania procesów przekładowych rozumianych jako procesy językowe i leżących u ich podstaw mechanizmów językowych. Według Kadego, wszystkie teksty w języku Lx (języku źródłowym) mogą przy zachowaniu ładunku informacyjnego zostać zastąpione przez teksty w języku Ln (języku docelowym) w zasadzie bez naruszania sukcesu komunikacyjnego. Zasadniczymi pojęciami są tu pojęcia kodu i zmiany kodów, wywodzące się z teorii informacji i komunikacji. Zakłada się, że zawartość informacyjna tekstów pozostaje przy tłumaczeniu inwariantem. 22  Podstawowymi komponentami w modelu komunikacyjnym są nadawca i odbiorca; kanał lub środek przekazu informacji (akustyczny, optyczny); kod – treść, wiadomość; zakłócenia (noises); znaczenie pragmatyczne; reakcja odbiorcy (feedback). W komunikacji wewnątrzjęzykowej – mowie informacja/wiadomość jest wysłana przez nadawcę do odbiorcy w formie zakodowanej i przez tego odbiorcę dekodowana.  W procesie przekładu pomiędzy nadawcą i odbiorcą funkcję mediatora musi sprawować tłumacz. Dochodzi tu do zamiany kodów, jednakże zawartość informacyjna tekstu musi pozostać niezmieniona (inwariant).  Kade (1968) model komunikacji międzyjęzykowej przedstawia następująco (jako proces trzyfazowy)  Tłumacz nie tylko dokonuje zamiany kodów. Jest także prymarnym odbiorcą tekstu źródłowego i sekundarnym nadawcą, który przygotowuje tekst tak, aby mógł go odkodować/odebrać w formie tekstu docelowego odbiorca sekundarny, czyli właściwy adresat tekstu docelowego. Pogląd ten na długo pozostał w niemieckiej nauce o przekładzie. Otto Kade opracował system potencjalnych ekwiwalencji pomiędzy językiem źródłowym a docelowym (1968): totale Äquivalenz – idealna korespondencja typu 1: 1 na poziomie formalnym i semantycznym pomiędzy dwoma językami, np. angielskie market research – polskie badania rynku; fakultative Äquivalenz – korespondencja jeden do wielu odpowiedników, np. polskie napięcie – angielskie voltage, tension, suspense, stress czy pressure; approximative Äquivalenz – relacja jeden do części, np. polskie niebo - angielskie heaven/sky; null Äquivalenz – ekwiwalencja zerowa zachodzi zwykle w przypadku braku odpowiednika w jednym z pary języków, np. termin wicket z angielskiej gry krykiet. TEORIA SKOPOSU Teoria skoposu (niem. - Skopostheorie; z gr. skopós – cel, znacznik) – pojęcie z dziedziny teorii przekładu. W teorii tej tłumaczenie jest przedstawione jako celowe działanie, w którym główną rolę odgrywa właśnie obrany przez tłumacza, zamierzony cel tłumaczenia. Celem tym może lecz nie musi być wierność przekładu wobec tekstu źródłowego. Teoria skoposu została sformułowana przez niemieckiego lingwistę i badacza przekładoznawstwa Hansa Vermeera pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku. Jedną z pobudek do sformułowania teorii skoposu było rosnące zapotrzebowanie na przekłady nieliterackie w drugiej połowie XX wieku. Ich przykładami mogą być tłumaczenia instrukcji obsługi, poradników, dokumentów prawnych, tekstów naukowych, akademickich, poradników czy reklam. Te i wiele innych rodzajów tekstów użytkowych tłumaczono wówczas coraz powszechniej na potrzeby coraz bardziej zglobalizowanych kulturowo odbiorców. Takie tłumaczenie wymaga innego podejścia niż przekład literacki, ponieważ ważniejsze od formy 23 czy wierności fabule (której często się w tego rodzaju nie spotyka w ogóle) są cele praktyczne, takie jak wywieranie wpływu na konsumentów czy sformułowanie skutecznych zapisów prawnych. Tłumaczenie jest przedstawione jako celowe działanie, w którym główną rolę odgrywa obrany przez tłumacza, zamierzony cel tłumaczenia. Celem tym może lecz nie musi być wierność przekładu wobec tekstu źródłowego. H. Vermeer podporządkowuje proces dokonywania przekładu celowi (skoposowi), jaki wypełniać ma przetłumaczony tekst. Musi on spełniać różnorakie wymagania wynikające z rodzajów tekstów źródłowych oraz różnych okoliczności. Kierowanie się samą ekwiwalencją może nie prowadzić do powstania użytecznego tekstu docelowego (za Vermeerem: translatum). To, w jaki sposób ów tekst powinien zostać przekształcony podczas tłumaczenia, jakie strategie przyjąć i jakich wyborów dokonać powinien tłumacz, podporządkowane jest zamierzonemu celowi. Cel ten jest określany przez inicjatora przekładu, wzywającego tłumacza do wykonania przeniesienia tekstu w obręb docelowej kultury. Tłumacz jako specjalista sam obiera tryb pracy i dokonuje wyborów na temat kształtu docelowego tekstu. Teoria skoposu operuje zasadami koherencji i wierności oryginalnemu tekstowi. Przekład musi w pierwszej kolejności być koherentny w warunkach docelowej kultury, zrozumiały dla odbiorcy i skuteczny w osiąganiu zamierzonego celu. Jednocześnie powinien być na tyle wierny tekstowi źródłowemu, na ile to możliwe przy wypełnieniu pozostałych założeń. Badacze związani z teorią skoposu: - Hans Vermeer, - Paul Kaussmal, - Katharina Reiss - Wolfram Wills, - Werner Koller, - Hans Hönig, - Wolfgang Löscher Ponadto teoria skoposu opiera się na podwalinach funkcjonalizmu w lingwistyce oraz szerszych zmian w podejściu do przekładoznawstwa (które następnie pomagała kształtować). Badacze odchodzili w tym czasie od sztywnych, formalistycznych i związanych z językiem teorii przekładoznawczych w stronę bardziej związanych z czynnikami socjo-kulturowymi oraz podejść funkcjonalistycznych. Wpływ na myśl przekładoznawców miały teorie: reader-response, działania (socjologia) oraz informacji. Tłumaczenie postrzegane było coraz bardziej jako organiczny proces zachodzący między kulturami, którego opis wymaga spojrzenia poza same teksty będące jego przedmiotem, a nie jedynie proces transkrybowania tekstu z języka źródłowego na docelowy. Teoria skoposu kładzie nacisk na konieczność dostosowania tekstu do wypełnienia nałożonego nań przeznaczenia w obrębie docelowej kultury (język jest częścią kultury). Katharina Reiss Istotny wpływ na badania ogólnoeuropejskie wywarła Katharina Reiss, której prace łączą w sobie założenia, że ekwiwalencji należy poszukiwać zarówno na poziomie jednostek 24 przekładowych, jak i całych tekstów. Stworzyła ona model metod przekładu i jego oceny na podstawie typów tekstów. Reiss, przyjmując za punkt wyjścia tzw. Organon-Modell Karla Bühlera i jego podział na trzy komunikacyjne funkcje mowy: Bezeichnung, Ausdruck i Appel, stworzyła podział na trzy typy tekstów: Pragmatyczne reguły Petera Newmarka: Według Newmarka podstawowe zasady, którymi trzeba się kierować w procesie tłumaczenia brzmią następująco: 1. Im większą rolę w tekście pełni język, tym ściślej należy go tłumaczyć, nie zapominając o transferze komponentu kulturowego. 2. Jeżeli warstwa językowa danego tekstu lub fragmentu nie pełni ważnej roli, jego tłumaczenie może być mniej ścisłe lub dosłowne. Wówczas mniejszą wagę można również przywiązać do komponentu kulturowego. 3. Im lepszy jest język tekstu oryginalnego, bez względu na jego ważność, tym dokładniej należy go przetłumaczyć. W takim przypadku cel autora musi stać się celem tłumacza, a grupy docelowych odbiorców muszą być podobne. Najważniejsze reguły/procedury przekładowe wg P. Newmarka: 1. Transference (przeniesienie) – przeniesienie słowa z języka źródłowego do kontekstu języka docelowego, np.: le baccalauréat - the baccalauréat. 2. Cultural equivalent (ekwiwalent kulturowy) – zastąpienie formy z języka źródłowego terminem z języka docelowego, np.: le baccalauréat - A level - matura. 3. Through translation – dosłowny przekład najczęstszych kolokacji, np.: le Communauté Européenne - the European Community. 4. Literal translation (przekład dosłowny) – tłumaczenie elementu z języka źródłowego za pomocą elementu z języka docelowego: make a speech – wygłosić przemówienie. 5. Functional equivalent (ekwiwalent funkcjonalny) – zdefiniowanie terminu specyficznego dla kultury źródłowej za pomocą kulturowo neutralnego elementu 25 języka docelowego, np.: le baccalauréat - the French secondary school leaving examination - matura, egzamin po francuskiej szkole średniej. 6. Descriptive equivalent (ekwiwalent opisowy) – wyjaśnienie w języku docelowym terminu specyficznego dla kultury źródłowej, np.: le baccalauréat - egzamin na zakończenie francuskiej szkoły średniej, w czasie którego kandydat zdaje 8-10 przedmiotów i który jest warunkiem dostania się na wyższe studia. 7. Translation couplet – strategia, która łączy dwie z wcześniej wymienionych procedur, np.: le baccalauréat – egzamin zdawany po ukończeniu szkoły średniej we Francji. Według Newmarka nie można stworzyć jednej uniwersalnej teorii przekładu. Chociaż przekład powinien być jak najbardziej dosłowny, dokładny i zwarty oraz powinien uwzględniać wszelkie czynniki denotatywne, konotatywne, referencjalne i pragmatyczne, to samo określenie dosłowności w przekładzie jest tematem dyskusyjnym. Newmark stwierdza także, że sztukę przekładu można opanować samemu przez praktykę. Nauka tłumaczenia to przede wszystkim dyskusje, przechodzenie od przykładów do uogólnień i odwrotnie, a także uczenie się od słuchaczy i gromadzenie charakterystycznych przykładów. Hermeneutyka a przekład Dla hermeneutycznej tradycji myślenia o przekładzie najistotniejszą rolę odegrali w szczególności następujący myśliciele: Friedrich Schleiermacher, Wilhelm Dilthey, Friedrich Nietzsche, Martin Heidegger, Hans-Georg Gadamer, Walter Benjamin, Paul Ricœur, Henri Meschonnic, Peeter Torop, George Steiner, Rolf Kloepfer, Fritz Paepcke, Radegundis Stolze. Istotne z punktu widzenia teorii przekładu poglądy: Friedricha Schleiermachera, Wilhelma Diltheya, Friedricha Nietzschego, Martina Heideggera, Hansa-Georga Gadamera i Paula Ricœura. W tradycji filozoficznej wersję hermeneutyki uprawianej przez Schleiermachera i Diltheya zwykło się określać mianem hermeneutyki romantycznej z uwagi na głoszony przez nią postulat: „aby rozumieć autora lepiej, niż on sam mógł siebie rozumieć”, co ostatecznie okazało się niemożliwe do zrealizowania. Proces rozumienia opisywali oni za pomocą koła hermeneutycznego, które tworzy trójczłonowa relacja: przeżycie – ekspresja – rozumienie. W kontekście przekładoznawczym szczególnie ważna okazała się koncepcja niezrozumiałości Friedricha Schleiermachera. Niezrozumiałość i nieporozumienie są według Schleiermachera faktami podstawowymi, z którymi musi poradzić sobie ludzkie rozumienie. Zatem oryginalność jego poglądów polegała szczególnie na uznaniu niezrozumiałości za fakt oczywisty, a nie za coś wyjątkowego. Schleiermacher jest także kojarzony z dwoma metodami, jakimi może posłużyć się tłumacz chcący doprowadzić do spotkania autora z (wirtualnym) czytelnikiem: może on albo „doprowadzić czytelnika do autora”, albo „zbliżyć autora do czytelnika”. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z egzotyzacją: tłumacz, korzystając ze swoich kompetencji, umożliwia czytelnikowi wkroczenie do (obcego) świata oryginału, w drugim zaś wypadku – z udomowieniem, kiedy wprowadza on autora/tekst oryginału do świata współczesnego czytelnika. Natomiast Wilhelmowi Diltheyowi przypisuje się rozpowszechnienie metodologicznego rozróżnienia nauk humanistycznych od nauk przyrodniczych, które dzieli przede wszystkim 26 cel badań. Nauki matematyczno-przyrodnicze nakierowane są na poznanie zjawisk (a zatem wyjaśnianie faktów), natomiast nauki humanistyczne – na ich rozumienie i przeżywanie, a zatem na poszukiwanie sensu. Z kolei Friedrich Nietzsche i Martin Heidegger pojawiają się w kontekście trzeciego rodzaju hermeneutyki wskazanej powyżej – filozofii hermeneutycznej. Jednym z najbardziej znaczących hermeneutów przekładu był Hans-Georg Gadamer, który podkreślał, że „nie czasem, lecz zawsze znaczenie tekstu wykracza poza znaczenie, jakie miał on dla swego autora. Dlatego rozumienie nie jest tylko rekonstrukcją, lecz także wytwarzaniem”. Niemiecki badacz użył metafory „stapiania się horyzontów” w kontekście opisu sytuacji „spotkania” autora z czytelnikiem, a więc także z tłumaczem. Paul Ricœur, uznawany za najważniejszego obok Heideggera i Gadamera przedstawiciela współczesnej hermeneutyki filozoficznej, pojmował tę dyscyplinę najpierw jako interpretację symboli i mitów (we wcześniejszym okresie twórczości), a następnie jako interpretację tekstu. W procesie przekładu francuski myśliciel akcentuje inność i dystans. Tekst stanowi więc, jego zdaniem, przykład komunikowania się na dystans, „przyswojenia” niesionego przez tekst sensu. W pewnym sensie czytelnik – także tłumacz – współtworzy sens tekstu, który jako autonomiczny twór aktywuje niesiony przez siebie sens wraz z nabieraniem znaczenia dla jednostkowego jestestwa. Pozbawiony „wsparcia” ze strony swego autora, tekst „ożywa” jedynie na skutek konkretnej interpretacji zakorzenionej w kontekście – w określonym czasie i miejscu właściwym dla jego odbiorcy. [źródło: https://apcz.umk.pl/RP/article/view/RP.2019.004/24100] Szkoła manipulistów: Przedstawiciele: Andre Lefevere, Jose Lambert, Gideon Toury, Theo Hermans, Ria Vandauwera, James Holmes, Susan Bassnett. Szkoła manipulistów ma ogromny wpływ na kształt badań nad współczesnym przekładoznawstwem, choć skupia wokół siebie głównie badaczy z kręgu holenderskiego i izraelskiego. Są oni przekonani, że w danym społeczeństwie literatura prezentuje zbiór różnych podsystemów. Z uwzględnieniem pewnych naleciałości, nachodzą one na siebie, jedne wyprzedzają drugie, tworząc swoisty „polisystem”: ciąg stałych zmian i przesunięć. Wielu badaczy izraelskich podkreślało fakt, że tłumaczenie w takim polisystemie odgrywało rolę kreatywną i innowacyjną. Przekład to tekst sam w sobie, element integrujący różne procesy kulturowe. Manipuliści stworzyli bardzo dużo teoretycznych podstaw tłumaczeń, a także wiele tez, które wykorzystywane są nadal przez współczesnych naukowców pracujących nad przekładem. Swoje własne badania opierali przede wszystkim na doświadczeniu empirycznym – pracowali wyłącznie na przetłumaczonych tekstach, nazwanych rezultatem. Stosowali więc po prostu metody porównawczo – literackie. Szkoła manipulistów literaturę rozpatruje jako twór dynamiczny, w którym przenikają się teoretyczne i praktyczne koncepcje. Odrzucano natomiast od początku ewaluację, co było posunięciem bardzo kontrowersyjnym. 27 Niewątpliwie jednak poglądy manipulistów ożywiły nieco sposób myślenia o przekładzie, który wcześniej koncentrował się na pojedynczych ekwiwalentach – jak w szkole ekwiwalencji. Takie nadmierne skupianie się na konkretnym elemencie jednego tekstu zawężało myślenie o tłumaczeniu, dlatego tak inne i ciekawe wydawało się wówczas szersze spojrzenie zaproponowane przez manipulistów. Manipulistom zarzuca się brak formalizmu, jako że podstawową tezą tej szkoły jest twierdzenie, iż tłumacz w procesie przekładu jest wręcz zmuszony do pewnych zmian oryginalnego tekstu. W innym przypadku, jak twierdzi ta szkoła, nie da się go dostosować do realiów kulturowych, co zmieni z kolei sposób jego odbioru. MODEL INTEGRACYJNY MARY SNELL-HORNBY W Translation Studies. An Integrated Approach (1988) Mary Snell-Hornby zaproponowała stworzenie obszaru badań przekładowych jako autonomicznej dyscypliny. Przekład sięga do wielu dyscyplin, ale nie jest sumą nakładających się na siebie dziedzin, nie jest też utożsamiany z żadną z nich. Jako dyscyplina niezależna powinna wytworzyć własne metody badawcze oparte nie tyle na zewnętrznych modelach i konwencjach, ale na własnych zawiłościach. Cztery hipotezy dotyczące studiów zintegrowanych (SZ): 1. SZ nie są jedynie częścią innej dyscypliny czy subdyscypliny. Zarówno tłumacz, jak i teoretyk interesują się przestrzenią pomiędzy dyscyplinami, językami czy kulturami. 2. Podczas gdy językoznawstwo stopniowo poszerzało swoje pole zainteresowania od mikrodo makropoziomu, SZ powinny przyjąć odwrotną perspektywę. Należy analizować całość według schematu „od góry w dół”. 3. Typologia zostaje zastąpiona prototypologią, pozwalającą na zachowanie nieostrych granic i podziałów, a dychotomie ustępują pojęciu spektrum lub wachlarza zagadnień, w którym umieszczone są zjawiska stanowiące obiekt badań. 4. SZ głównie zajmują się siecią powiązań i stosunków, a waga poszczególnych elementów określana jest stopniem ich ważności w szerszym kontekście tekstu, sytuacji i kultury. Mary Snell-Hornby posługuje się także pojęciami tzw. semantyki scen i ram Charlesa Fillmore’a: Rama Proces użycia słowa w nowej sytuacji polega na porównaniu obecnych doświadczeń z już posiadanymi i ocenieniu, czy są one podobne na tyle, aby zastosować taki sam sposób kodowania lingwistycznego. Sposób kodowania tworzy pewną ramę, a werbalizowanie określone jest z perspektywy narzuconej przez czasownik. Scena Pojęcie użyte przez Fillmore’a w sensie najogólniejszym – nie tylko sceny wizualne, ale i podobne interpersonalne zależności, doświadczenia wyniesione z przeżytych sytuacji, wyobrażenia i przyswojone schemat i ogólnie wszelkie konkretne segmenty wierzeń i 28 przekonań ludzkich, czynności, doświadczeń czy wyobrażeń. Sceny i ramy stale wzajemnie się reaktywują. [źródło: https://slidetodoc.com/model-integracyjny-mary-snellhornby-autor-prezentacji-joanna-krl/] ZAGADNIENIA: Przełom kulturowy (Berman), opisowe metody badania przekładu (Toury), kognitywizm,. Polskie szkoły translatologiczne (m.in. poznańska, warszawska). Przełom kulturowy w badaniach nad przekładem (Antoine Berman): Zwrot kulturowy w badaniach nad przekładem to termin nawiązujący do badań kulturowych popularnych dzieł w wielu dziedzinach humanistyki. Termin ujmuje kierunki badań przekładoznawczych, które prowadzą do wyjścia poza granice wyznaczane przez paradygmat filologiczny, zwłaszcza językoznawczy, uznawany od połowy ubiegłego wieku za zasadniczy obszar działania translatologii. Przekładoznawstwo zorientowane kulturowo za przedmiot swoich badań nie uważa już transferu międzyjęzykowego i międzytekstowego lecz skomplikowaną i wielowymiarową sferę kontaktów międzykulturowych. To kultura, a nie język, słowo czy tekst, jest w przekładoznawstwie epoki zwrotów „jednostką operacyjną przekładu”. Motywem przewodnim zwrotu kulturowego jest przedefiniowanie pola badawczego i przejście w studiach nad przekładem od obszarów ściśle wytyczonych i zamkniętych do przestrzeni multidyscyplinarnych i otwartych, a także od postawy preskryptywnej, postrzegającej teorię przekładu jako zbiór narzędzi krytycznych i przybornik kryteriów oceny tłumaczeń, do postawy deskryptywnej, a więc opisu konkretnych tekstów zaistniałych i funkcjonujących w swoich kontekstach, których problematyzacja może posłużyć jako podstawa do formułowania pewnych norm. Zwrot kulturowy łączy się z poddaniem w wątpliwość założeń uznawanych dotychczas za fundamentalne. Po pierwsze, podważeniu ulega teza o możliwości odkrycia i ustabilizowania znaczenia tekstu przekładanego, a więc o istnieniu jednoznacznych rozstrzygnięć interpretacyjnych. Prowadzi to do zanegowania absolutnej pozycji oryginału jako źródła znaczeń, które, wyłuskane z języka oryginału, należy przenieść w język i tekst przekładu. Pozycyjny i historyczny charakter lektury, wprowadzenie w pole analizy czytelnika jako podmiotu aktu lektury, zanegowanie jednoznaczności i jedności tekstu prowadząc do przedefiniowania relacji łączącej dwa tradycyjnie niepoddawane w wątpliwość elementy aktu tłumaczenia: oryginał i przekład. Zanegowane zostaje mianowicie, traktowane dotąd jako naturalne i przezroczyste, założenie o istnieniu potencjalnej i pożądanej ekwiwalencji między tekstem wyjściowym i docelowym, a także preskryptywny z gruntu postulat dążenia do osiągnięcia owej ekwiwalencji w procesie translacji poprzez szereg podejmowanych przez tłumacza suwerennych decyzji. Przekład, według obowiązującego dotąd modelu, miał dążyć do identyczności z oryginałem. Opisowe metody badania (Gideon Toury) 29 Normy przekładowe – pojęcie wprowadzone do traduktologii w latach siedemdziesiątych XX wieku przez Gideona Toury’ego, izraelskiego badacza przekładu i kulturoznawcę, profesora związanego z Uniwersytetem Telawiwskim. Oznacza ono prawidłowości, które można zaobserwować w wyborach dokonywanych przez tłumaczy w określonym kontekście społeczno-historycznym. Dzięki pojęciu norm można więc opisać prawidłowości zachowania tłumacza w określonej sytuacji społeczno-kulturowej. Podkreśla ono także wpływ kultury na końcowy efekt tłumaczenia. Kultura bowiem, według Toury’ego, określa to, co jest dopuszczalne i akceptowalne w danym środowisku, a tym samym wpływa na strategie tłumaczeniowe. Wbrew temu, co sugeruje nazwa, normy przekładowe są kategorią analizy opisowej, a nie, jak mogłoby się wydawać, normatywnym zestawem opcji. Trójdzielny model Toury’ego 1. Kompetencja (ang. competence) to poziom opisu pozwalający teoretykowi sporządzić listę możliwości dostępnych dla tłumacza w określonym kontekście – that which can be (to co może być). 2. Normy (ang. norms) to opcje, które regularnie wybierają tłumacze w określonym kontekście społeczno-historycznym – that which is typical (to co jest typowe). 3. Wykonanie (ang. performance) dotyczy podzbioru opcji rzeczywiście wybieranych przez tłumacza – that which is (to co jest). Pojęcie norm było także ważnym krokiem do usprawnienia szkolenia tłumaczy. Praktykanci mogą być proszeni o przetłumaczenie jednego tekstu kilka razy, zgodnie z różnymi normami. Ewentualne negatywne oceny wystawione przez instruktorów mogą być przekazywane w formie przewidywań (płynących z doświadczenia), że dane tłumaczenie nie wpisuje się w normy właściwe dla określonego rodzaju tekstów lub sytuacji komunikacyjnych. Językoznawstwo kognitywne a kognitywna teoria przekładu Kognitywna teoria przekładu wyrosła na gruncie językoznawstwa kognitywnego, w ramach którego dwa główne założenia, od których należy zacząć charakterystykę założeń lingwistyki kognitywnej, to teza o symbolizacji i teza o uzusie językowym. W opinii językoznawców kognitywnych język pełni funkcję semiotyczną, znakową. Zgodnie z twierdzeniem Ronalda Langackera wyodrębnić można jedynie semantyczne, fonologiczne i symboliczne jednostki języka, przy czym te ostatnie stanowią asocjację jednostki semantycznej z jednostką fonologiczną. Przyjęcie tezy o symbolizacji oznacza, iż badania językoznawcze nie mogą ograniczać się do analiz struktur gramatycznych w oderwaniu od znaczenia. Teza o symbolizacji wyklucza komponencjalne podejście do języka (leksykon, morfologia, składnia tworzą kontinuum całkowicie opisywalne w kategoriach jednostek symbolicznych). Wiedza językowa użytkownika języka nabywana jest natomiast w wyniku abstrakcji wspomnianych jednostek symbolicznych z rzeczywistych przypadków użycia języka, czyli z wypowiedzi (teza o uzusie językowym). Co istotne, kognitywiści podkreślają rolę budowy anatomicznej człowieka, procesów fizjologicznych oraz jego osadzenie w rzeczywistości materialnej. Codzienne doświadczenia różnego typu, głownie o charakterze cielesnym i interakcyjnym, nadają kształt systemowi pojęciowemu człowieka. z doświadczeń tych wyłaniają się tzw. schematy 30 wyobrażeniowe (mało szczegółowe, abstrakcyjne pojęcia), które stanowią podstawę bardziej złożonych procesów konceptualnych, np. metafor pojęciowych. Ponadto według językoznawców kognitywnych znaczenia jednostek językowych o różnym stopniu złożoności „charakteryzują się cechą dynamiczności”. To znaczy, że mają charakter emergentny – wyłaniają się w trakcie „procesowania informacji, werbalnej czy niewerbalnej”. Każda forma językowa przywołuje jakąś odmienną konceptualizację zależną od doświadczeń i wiedzy użytkownika języka, jego sposobu postrzegania i kategoryzacji rzeczywistości. Znaczenie ma więc charakter wysoce indywidualny, a wybór konkretnych form językowych w celu dokonania opisu przedmiotów, zdarzeń, sytuacji itp. nie jest wynikiem przypadku. Tym samym przykładowe zdania: „Linia drzew ciągnie się od szosy do rzeki” oraz „Linia drzew ciągnie się od rzeki do szosy”, choć opisują taką samą przestrzenną konfigurację obiektów fizycznych, nie mają tego samego statusu semantycznego. Te dwa zdania, jak objaśnia Langacker, wyrażają odmienne konceptualizacje będące wyrazem sposobu, „w jaki dokonujemy mentalnego skanowania linii drzew w jednym kierunku lub drugim”. Jak widzimy, nasz sposób oglądu rzeczywistości lub wręcz mentalnego jej konstruowania znajduje odzwierciedlenie w języku. Każda, nawet najmniejsza zmiana leksykalna lub syntaktyczna nadaje zdaniu inny sens. Teoria kognitywna w przekładzie – Krzysztof Hejwowski, Elżbieta Tabakowska (Polska). [źródło: file:///C:/Users/PC/AppData/Local/Temp/adminek,+MOaP_2015_nr4_07.pdf] …………………………………………………………………………………………………………………………………………… Polskie szkoły translatologiczne Polskie szkoły przekładu – koncepcje przekładowe, spójne podejścia teoretyczne (oraz prowadzona zgodnie z nimi dydaktyka) w polskiej tradycji studiów nad przekładem. Tradycyjnie teoria przekładu literackiego w Polsce opierała się na dokonywanej przez tłumaczy analizie pracy własnej lub innych, w której zamieszczane były spostrzeżenia i komentarze. O „szkołach przekładu” można mówić dopiero od lat 60. i 70. XX wieku, kiedy to w Poznaniu i Warszawie tworzą się ośrodki studiów nad przekładem, rozwijające własne koncepcje teoretyczne i zajmujące się dydaktyką w dziedzinie tłumaczenia. Pierwsza jednostka naukowa prowadząca badania z zakresu teorii i krytyki przekładu (przede wszystkim literackiego) to powstały w 1981 r. przy Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Łódzkiego Międzyinstytutowy Zakład Teorii Tłumaczenia, który działał do roku 1995. Jego kierownikiem był tłumacz i przekładoznawca prof. dr hab. Zygmunt Grosbart. Szkoła poznańska Zapoczątkowana przez Edwarda Balcerzana (ucznia Jerzego Ziomka), przedstawiciela literaturoznawczego nurtu badań przekładowych (w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych) Balcerzan zajmował się m.in. problemem pól znaczeniowych w przekładzie oraz odtworzeniem stylistyki oryginału). Główne obszary badań szkoły: tłumaczenie literackie w serii przekładowej, autoprzekład wielojęzyczność literatury. 31 Inni przedstawiciele: Stanisław Barańczak, Anna Legeżyńska, Ewa Kraskowska. Szkoła warszawska Zapoczątkowana przez Franciszka Gruczę, zwolennika lingwistycznej szkoły translatorycznej nazywanej Szkołą Lipską (Franciszek Grucza postulował, że przekład jest przekazem komunikatu). W 1970 r. w Warszawie powstał Instytut Lingwistyki Stosowanej, który w latach osiemdziesiątych był jednym z głównych ośrodków badań nad przekładem tekstów nieliterackich. Instytut prowadzi działalność dydaktyczną i naukową w dwóch specjalnościach: glottodydaktycznej i tłumaczeniowe. Główne obszary badań szkoły: tłumaczenie ustne i pisemne tekstów nieliterackich, kompetencje tłumacza (językowe, komunikacyjne, kulturowe), definicja ekwiwalencji w praktyce, psychologiczne aspekty tłumaczenia, dydaktyka i kształcenie profesjonalnych tłumaczy (przezwyciężenie koncepcji tłumaczenia jako sztuki niedefiniowalnej). Inni przedstawiciele: Barbara Kielar, Andrzej Kopczyński, Zofia Kozłowska. ZAGADNIENIA: Wybrane zagadnienia szczegółowe (m.in. przekład w serii, przekład z drugiej ręki, przekład udomowiony i egzotyczny). Status tłumacza pisemnego i ustnego oraz kodeks tłumacza przysięgłego Wybrane zagadnienia Przekład w serii (inaczej seria przekładowa) Seria przekładowa jest podstawą (ale i metodą) analizy kolejnych przekładów jednego tekstu w celu na przykład ustalenia najlepszego z nich. Oczywiście seria translatorska stawia i inne zadania: może być ona doskonałym materiałem do analizy rozmaitych poetyk, języka, bądź języków artystycznych, poszczególnych epok, prądów, twórców, czy też bogactwa interpretacji jednego tekstu artystycznego. Seria przekładów jest też zawsze doskonałym polem weryfikacji (nie)wyrażalnych różnic językowych oraz kulturowych. Wiele z „kolejnych” przekładów jednego utworu mogło powstać – i często powstaje – bez żadnego związku z poprzednimi). Dopiero komentarze (od wzmianek po recenzje, analizy i wnikliwe interpretacje), jakimi są opatrywane przekłady składają się na system zwany rewriting, czyli systemem przepisania tekstu dla innej kultury. Pojęcie to już w oryginale zakłada pewną bierność: „to rewrite” nie znaczy wprawdzie tyle co „to copy”, ale zakłada 32 przepisanie (w zmienionej, nie wiadomo jednak jak bardzo, formie), przeredagowanie, przerobienie, przekomponowanie istniejącego materiału, nie zaś jego twórcze wprowadzenie w obieg innej literatury. Seria translatorska w myśli przekladoznawczej: Istnienie serii zainicjowały tłumaczenia Biblii, podporządkowane były one jednak zasadzie niepowtarzalności przekładu i jego wyjątkowości. Zmianę w takim sposobie postrzegania przyniosła reformacja oraz Martin Luther, który zdaniem Paula Ricoeura uwolnił Biblię, będącą zakładnikiem łaciny św. Hieronima. Seria translatorska istnieje zatem w tradycji historycznoliterackiej i stanowi dowód zmieniającej się wrażliwości tłumaczy i odbiorców przekładu. Polscy badacze przekładu, którzy wskazali na zjawisko serii już w latach 60., stwierdzili, że o serii translatorskiej możemy mówić wówczas, kiedy mamy do dyspozycji minimum dwa przekłady (Balcerzan 1998. Seria jest zatem jedną z form istnienia przekładu literackiego. Zostaje zainicjowana przez powstanie pierwszego tłumaczenia i otwiera się binarnie – zarówno w kierunku oryginału, który może zakwestionować przetłumaczony sens i poetykę – jak i w kierunku innych tłumaczeń, które mogą całkowicie podważyć dany przekład lub też w ogóle wyeliminować go z obiegu. Zdaniem Jerzego Ziomka seria translatorska zmierza do optymalnego przekładu. Józef Zarek doprecyzował to sformułowanie stwierdzeniem, iż każde nowe tłumaczenie jest inne i lepsze, ponieważ jest dostosowane do aktualnych odbiorców, do aktualnych trendów, norm, stanu wiedzy oraz wrażliwości. W opinii translatologów w sytuacji, w której wiemy na pewno, że przekład powstał z krytyki wcześniejszego, należy go koniecznie uwzględnić w analizie krytycznej. Anna Legeżyńska wprowadziła w związku z powyższym kategorię słowa wspólnego, w celu zbadania tych zjawisk językowych, które pojawiają się w nowych przekładach jako zaczerpnięte z wcześniejszego, ponieważ uznano je za dobre, udane. Dziś oczywiście nie unikniemy tutaj prowadzonej w środowisku dyskusji na temat praw autorskich. Z jednej strony uważa się, że należy przejąć z przekładu te sformułowania, które na dobre zakorzeniły się w kulturze, z drugiej zaś strony możemy mieć wówczas do czynienia z naruszeniem praw autorskich, a nawet z plagiatem. Problem ten nabiera znaczenia w sytuacji, gdy kolejny tłumacz za wszelką cenę próbuje swoim przekładem oddalić się od wcześniejszego. Koncepcja taka kończy się niekiedy powstaniem wersji, która jest negatywem wcześniejszego tekstu. Najbardziej znanym przykładem z kultury polskiej są tłumaczenia Lolity Nabokova, których dokonali Robert Stiller i Michał Kłobukowski. Drugi z tłumaczy obstawał przy tym, że nie wiedział o istnieniu pierwszego przekładu, jednak Stiller udowodnił, że przekład Kłobukowskiego jest właśnie takim negatywem jego pracy. To zjawisko otwiera dwie perspektywy badawcze serii translatorskiej. W pierwszej można porównywać różnice w przekładach, aby zidentyfikować ich pochodzenie. Druga perspektywa kieruje się stopniem podobieństw, poszukiwaniem dominanty. Wybrana do części analitycznej pierwsza perspektywa ma na celu poszukanie odpowiedzi na pytania, czy tłumacze kierowali się konceptem translatorskim, czy może zamierzali za wszelką cenę poprawić poprzednika. [Źródło: https://apcz.umk.pl/RP/article/view/RP.2018.001/15249] 33 Przekład z drugiej ręki (przekład przekładu) Może być oparty na przetłumaczonej wersji lub wielu przetłumaczonych wersjach oryginalnego lub ostatecznego tekstu źródłowego. Na przykład, jeśli tekst w języku arabskim zostanie przetłumaczony na portugalski, a z portugalskiego na angielski, wynikiem jest tłumaczenie pośrednie (z drugiej ręki). Tłumaczenie pośrednie jest od dawna obecne w wymianie międzykulturowej, szczególnie związanej z wymianami obejmującymi społeczności odległe geograficznie, kulturowo i językowo (np. Tłumaczenie chińsko-portugalskie) lub tak zwane małe języki (np. Kataloński, czeski, duński). Pozostaje powszechną praktyką tłumaczeniową w różnych obszarach dzisiejszego społeczeństwa. Tłumaczenie pośrednie jest mocno obciążone negatywnymi konotacjami. Często jest uważane za kiepską kopię kopii (np. twierdzenie że każde kolejne przejście przez proces kopiowania pociąga za sobą utratę szczegółów). Przykładami tego negatywnego stosunku do tłumaczenia pośredniego jest zalecenie UNESCO (1976) sugerujące, że tłumaczenia pośredniego należy używać „tylko tam, gdzie jest to absolutnie konieczne”. Jednak badania wykazały, że uciekanie się do tłumaczenia pośredniego może również prowadzić do pozytywnych wyników. Gdyby nie ta praktyka, niektóre dzieła literackie z kultur peryferyjnych lub odległych nie byłyby rozpowszechniane w większości języków, a tym samym uznawane jako klasyka literatury światowej (a przynajmniej ich rozpowszechnienie byłoby opóźnione). Pośrednie tłumaczenie może zatem być najskuteczniejszym, a czasem jedynym sposobem włączenia produktów kulturowych z kultur peryferyjnych lub odległych. Po drugie, twierdzi się, że jest to korzystne zarówno dla firm tłumaczeniowych, jak i klientów, ponieważ obniża koszty tłumaczeń (często jest tańsze niż tłumaczenie bezpośrednio z małego języka). Przekład z drugiej ręki w tłumaczeniu ustnym: Podczas dużych konferencji może się zdarzyć, że tłumacze nie reprezentują wszystkich wymaganych kombinacji językowych, co ma miejsce wtedy, gdy na przykład trzeba przetłumaczyć wystąpienie Portugalczyka, a tłumacz polski zna język angielski, lecz nie zna portugalskiego. Wówczas stosuje się tzw. relay, czyli tłumaczenie pośrednie poprzez inny język obcy. Tzw. pivot, czyli tłumacz z kabiny angielskiej znający język portugalski lub tłumacz portugalski mający prawo do tzw. retouru (prawo do tłumaczenia z języka ojczystego A na aktywny język obcy B), przekłada komunikat na język angielski. Polski tłumacz dokonuje wówczas tłumaczenia symultanicznego, uznając przekład kolegi za komunikat wyjściowy. Przekład egzotyczny Egzotyzacja (ang. foreignization) to strategia przekładowa, która ma na celu zachowanie specyficznych dla kultury źródłowej terminów oraz zachowanie zbliżonej lub identycznej do oryginału formy. Metoda egzotyzacji kładzie nacisk na uwydatnienie różnic lingwistycznych i kulturowych oryginału, czasami kosztem reguł języka docelowego. Niektórzy uważają, że w tłumaczeniu powinna być unaoczniona obecność tłumacza poprzez „podkreślenie egzotycznej 34 tożsamości oryginału i ochronienie go przed ideologiczną dominacją kultury docelowej”. Zwolennicy tej strategii podkreślają, że dzięki niej tłumaczenie pozostaje wierne oryginałowi. Egzotyzacja sprawia, że tekst jest trudniejszy do zrozumienia, ponieważ odbiorca musi zmierzyć się ze zjawiskami kultury, które nie istnieją w jego własnej kulturze. Przekład udomowiony Udomowienie (domestykacja, ang. domestication) to strategia przekładowa, która w odróżnieniu od egzotyzacji ukierunkowana jest na specyfikę kultury docelowej, a nie specyfikę oryginału. Udomowienie tłumaczonego tekstu osiąga się poprzez zastępowanie jednostek leksykalnych języka źródłowego odpowiadającymi im wyrażeniami, upraszczaniem tekstu i dodawaniem niezbędnych w ocenie tłumacza wyjaśnień do tekstu po to, by stał się bardziej zrozumiały dla odbiorcy. W strategii udomowienia tłumacz stosuje płynny, przezroczysty styl, tak aby czytając przetłumaczony tekst, odbiorca miał wrażenie, że czyta oryginał, lub przynajmniej był w stanie zrozumieć i docenić tłumaczenie w dokładnie taki sam sposób jak czytelnicy oryginału. Status tłumacza pisemnego i ustnego oraz kodeks tłumacza przysięgłego Tłumacz przysięgły – osoba zaufania publicznego, która specjalizuje się w przekładzie m.in. dokumentów procesowych, urzędowych i uwierzytelnianiu obcojęzycznych odpisów takich dokumentów oraz może poświadczać tłumaczenia i odpisy wykonane przez inne osoby. W celu zdobycia uprawnień tłumacza przysięgłego należy zdać egzamin państwowy (więcej informacji nt. egzaminu na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości: https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc/tlumacze-przysiegli). Do poświadczania tłumaczeń oraz poświadczania odpisów pism tłumacz przysięgły używa pieczęci, zawierającej w otoku jego imię i nazwisko oraz wskazanie języka, w zakresie którego ma uprawnienia, a w środku pozycję na liście tłumaczy przysięgłych. Wyjątkiem są tutaj tłumaczenia i odpisy wykonywane w formie elektronicznej, które tłumacz opatruje kwalifikowanym podpisem elektronicznym (w przypadku odpisów uprawnienie to dotyczy tylko dokumentów w formie pisemnej, tzn. nie jest zgodne ustawą wykonanie odpisu w formie elektronicznej, gdy dokumentem źródłowym jest również dokument elektroniczny). Na wszystkich poświadczonych dokumentach, które wydaje tłumacz przysięgły, wymienia się pozycję, pod którą tłumaczenie lub odpis są odnotowane w repertorium oraz należy stwierdzić, czy sporządzono je z oryginału, czy też z tłumaczenia lub odpisu (kopii). Jeżeli tłumaczenie wykonano z odpisu lub tłumaczenia, należy ponadto stwierdzić, czy odpis lub tłumaczenie są poświadczone i podać w takim wypadku podmiot poświadczający. Tłumacz przysięgły wykonuje również tłumaczenia ustne, a ponadto sprawdza i poświadcza tłumaczenia z języka obcego na język polski albo z języka polskiego na język obcy sporządzone przez inną osobę oraz sporządza poświadczone odpisy pisma w języku obcym, a także sprawdza i poświadcza odpisy pisma w języku obcym sporządzone przez inną osobę. 35 Tłumacz przysięgły wykonuje tłumaczenia na rzecz osób prywatnych, a także na potrzeby organów państwowych (sądy, prokuratura, policja itp.). Stowarzyszenie Tłumaczy Polskich (STP) jest organizacją o stosunkowo krótkim stażu wśród krajowych zrzeszeń twórczych. Stowarzyszenie Tłumaczy Polskich liczy sześć sekcji: literatury pięknej, literatury naukowo-technicznej, tłumaczy publicystycznych, tłumaczy konsekutywnych, tłumaczy symultanicznych oraz sekcję tłumaczy przysięgłych. Najliczniej reprezentowane w Stowarzyszeniu są cztery języki podstawowe: angielski, niemiecki, francuski i rosyjski oraz języki należące do byłej RWPG. Polskie Towarzystwo Tłumaczy Ekonomicznych, Prawnych i Sądowych / Specjalistycznych (TEPiS). Zgodnie z założeniami statutu Towarzystwo, podobnie jak każde zarejestrowane stowarzyszenie, stawia sobie za główny cel reprezentowanie interesów tej kategorii tłumaczy, których liczbę w Polsce oblicza się na kilka tysięcy osób. Wydaje się, że powstanie nowej organizacji tłumaczy jest zgodne z aktualnymi trendami w kraju i na świecie, by powołać do życia odrębne instytucje profesjonalne, reprezentujące określone grupy zawodowe tłumaczy. Kodeks zawodowy tłumacza przysięgłego Niniejszy Kodeks zawodowy tłumacza przysięgłego został opracowany przez Komitet Redakcyjny PT TEPIS z udziałem przedstawicieli Ministerstwa Sprawiedliwości i członków Międzyinstytucjonalnego Komitetu Konsultacyjnego, na podstawie Kodeksu tłumacza przysięgłego z 2011 r., z uwzględnieniem wniosków członków Towarzystwa TEPIS i niezrzeszonych tłumaczy przysięgłych, i przyjęty uchwałą Rady Naczelnej Polskiego Towarzystwa Tłumaczy Przysięgłych i Specjalistycznych PT TEPIS nr 1/X/19 z dnia 12 stycznia 2019 roku. Niniejszy Kodeks zawodowy tłumacza przysięgłego zastępuje Kodeks tłumacza przysięgłego z 2011 roku. POLSKIE TOWARZYSTWO TŁUMACZY PRZYSIĘGŁYCH I SPECJALISTYCZNYCH TEPIS Warszawa 2019 Preambuła DZIAŁ I. ETYKA ZAWODOWA TŁUMACZA PRZYSIĘGŁEGO § 1. Godność tłumacza przysięgłego § 2. Zachowanie szczególnej staranności § 3. Odpowiedzialność za wierność tłumaczenia § 4. Bezstronność w tłumaczeniu § 5. Tajemnica zawodowa tłumacza przysięgłego § 6. Uzasadniona odmowa tłumaczenia § 7. Terminowe wykonanie tłumaczenia albo zawiadomienie o niemożności jego wykonania § 8. Zastępstwo w sytuacjach nadzwyczajnych § 9. Wynagrodzenie tłumacza przysięgłego § 10. Zakaz nieuczciwej konkurencji § 11. Doskonalenie kwalifikacji zawodowych 36 § 12. Dzielenie się wiedzą § 13. Pomoc w sytuacjach nadzwyczajnych § 14. Solidarność koleżeńska § 15. Solidarność międzynarodowa DZIAŁ II. PRAKTYKA ZAWODOWA TŁUMACZA PRZYSIĘGŁEGO ROZDZIAŁ 1. POSTANOWIENIA OGÓLNE § 16. Definicja dokumentu § 17. Wierność tłumaczenia § 18. Korzystanie z pomocy warsztatowych § 19. Dostęp do materiałów pomocniczych § 20. Konsultacje ze znawcą przedmiotu oraz znawcą języka obcego, w tym języka specjalistycznego § 21. Repertorium czynności tłumacza przysięgłego § 22. Zabezpieczenia dokumentów i nośników ROZDZIAŁ 2. TŁUMACZENIE PISEMNE § 23. Przedmiot tłumaczenia poświadczonego § 24. Znamiona dokumentu sporządzonego w formie pisemnej § 25. Definicja oryginału i odpisu dokumentu w formie pisemnej § 26. Postać materialna tłumaczenia poświadczonego § 27. Tłumaczenie wspomagane komputerowo i tłumaczenie maszynowe w pracy tłumacza przysięgłego § 28. Określenie kierunku tłumaczenia § 29. Tłumaczenie całej treści dokumentu § 30. Adnotacje i uwagi tłumacza wyróżnione kursywą w nawiasach kwadratowych § 31. Uwagi tłumacza o zmianach i poprawkach w dokumencie lub ingerencji osób trzecich § 32. Adnotacja o godle albo herbie państwowym § 33. Adnotacja o logo i elementach blankietu urzędowego lub firmowego § 34. Adnotacja o nieczytelności elementów tłumaczonego dokumentu § 35. Adnotacja o podpisie § 36. Adnotacja o odcisku pieczęci § 37. Nieintegralne elementy dokumentu sporządzonego w formie pisemnej § 38. Adnotacja o powtarzających się elementach dokumentu § 39. Układ graficzny tekstu tłumaczenia § 40. Elementy graficzne w tekście tłumaczenia § 41. Oznaczanie końca ustępu i niepełnego wiersza § 42. Tłumaczenie dokumentów wieloczęściowych § 43. Tłumaczenie dokumentów sporządzonych na formularzach § 44. Brak ekwiwalencji § 45. Wyrazy o znaczeniu nieznanym tłumaczowi § 46. Świadectwa i dyplomy § 47. Przytaczanie nazw urzędów, organizacji lub instytucji § 48. Przytaczanie nazw geograficznych zapisanych w obcym języku źródłowym § 49. Zapis imion i nazwisk § 50. Znaki diakrytyczne i ich brak w nazwach własnych § 51. Formy honoryfikatywne i adresatywne 37 § 52. Przytaczanie adresu § 53. Sposób pisania dat w tłumaczeniu § 54. Sposób pisania liczb w tłumaczeniu § 55. Tłumaczenie skrótów i skrótowców § 56. Przytaczanie wartości liczbowych jednostek miar i wag oraz wartości walut § 57. Litery alfabetów niełacińskich w numerach identyfikacyjnych § 58. Niepoprawność językowa o