Wprowadzenie do psycholingwistyki PDF

Wprowadzenie do psycholingwistyki - wiedza użytkowników języka Wprowadzenie - posługiwanie się językiem - bardzo złożony proces Język - ustrukturyzowany system symboli Języki naturalne zawierają konwencje i reguły, które rządzą używaniem jego podsystemów: 1. Fonologia - system dźwięków...

Wprowadzenie do psycholingwistyki - wiedza użytkowników języka Wprowadzenie - posługiwanie się językiem - bardzo złożony proces Język - ustrukturyzowany system symboli Języki naturalne zawierają konwencje i reguły, które rządzą używaniem jego podsystemów: 1. Fonologia - system dźwięków 2. Morfologia - reguły tworzenia słów 3. Słownik umysłowy (leksykon) - słownictwo 4. Semantyka - system znaczeń 5. Składnia - reguły tworzenia zdań 6. Pragmatyka - reguły określające poprawne użycie języka w sytuacjach społecznych Świadomość metajęzykowa - wiedza dotycząca języka - ograniczona, zwykle brak świadomości procesów umysłowych (podstawy używania języka) Czym jest psycholingwistyka? Obszar dociekań psycholingwistyki Językoznawstwo (lingwistyka) - opis języka, gramatyki, systemu dźwięków i słownictwa Psycholingwistyka (psychologia języka) - odkrywanie procesów psychicznych do przyswajania języka i używania: 1. Rozumienie języka pisanego i mówionego o analiza procesów rozumienia na wielu poziomach  Percepcja mowy - jak sygnały mowy są identyfikowane  Dostęp leksykalny - ustalanie znaczenia słów  Przetwarzanie zdań - analiza struktury gramatycznej zdań by otrzymać większe jednostki znaczenia  Dyskurs - formułowanie i interpretowanie dłuższym konwersacji/tekstów 2. Wytwarzanie mowy - tworzenie wypowiedzi językowych  Łatwiej badać rozumienie niż produkcję języka  Błędy - potknięcia przejęzyczenia  Falstarty, przerwy w rytmie wypowiedzi - wahania, pauzy, zaburzenia płynności mowy 3. Przyswajanie języka - uczenie się języka  psycholingwistyka rozwojowa - nabywanie przez dzieci języka ojczystego Neurolingwistyka - neurofizjologiczne podstawy językowego funkcjonowania człowieka Cel psycholingwistyki: sformułowanie całościowego wyjaśnienia, jak ludzie rozumieją i posługują się językiem i dlaczego dzieci tak szybko się go uczą Czemu dalej nie zostało to osiągnięte:  język jako jeden z najbardziej złożonych systemów zachowań  narzędzia i techniki badawcze do badania tylko wybranych elementów języka Język Czym jest język Język człowieka - struktura hierarchiczna - każdy przekaz można podzielić na mniejsze jednostki (wypowiedź → wyrazy i dźwięki, które można łączyć na różne sposoby, właściwość strukturalna języka) przekazy np. pszczoły nie mają tej nieskończonej kreatywności (produktywności) języka ludzkiego  można tworzyć i rozumieć nieograniczoną liczbę gramatycznych zdań w języku Ludzkie języki mogą wyrazić całą gamę doświadczeń, nawet wyobrażonych  bogaty system symboli i reguł rządzących ich łączeniem, koniecznych do przekazywania różnorodnych pojęć Reguły poprawnego stosowania języka - właściwość strukturalna języka Język = system zachowań rządzony przez reguły  płaczu nie można ocenić jako poprawny/niepoprawny  reguły języka określają, jak nie można czegoś powiedzieć - jakie słowa powinny znaleźć się w zdaniu i jaki ma być ich porządek  reguły mają charakter arbitralny - bez jakiejś konkretnej przyczyny  istnieje szyk zdania  słowa - symbole → zastępuje rzecz (wysoka roślina) inną rzeczą (ciągiem dźwięków słowa drzewo)  generalnie większość rzeczy w języku jest arbitralna (słownictwo, gramatyka itp.) - użytkownicy języka przystają na dane konwencje  uniwersalne cechy ludzkiej percepcji stanowią podłoże występowania pewnych właściwości we wszystkich językach naturalnych (np. Istnienie rzeczowników) ⇒ uniwersalia językowe - wspólne właściwości wszystkich języków Posługiwanie się tym samym systemem reguł przez wszystkich użytkowników języka pozwala przekazać komunikat twórczo, jasno, jednoznacznie  gdy dziecko płacze myślimy co mu jest, dziecko proszące o tofu chce tofu i tyle Język umożliwia nam mówienie o rzeczach nieobecnych w danym momencie (przemieszczonych) - np. o zakupie kanapy, której teraz nie oglądamy - zwierzęta nie mogą się tak porozumieć Czy język jest specyficzny dla naszego gatunku ? Język - zachowanie właściwe tylko ludziom  ludzie spontanicznie przyswajają język bez specjalnych instrukcji i ciągu relatywnie krótkiego okresu w dzieciństwie , chyba że ich rozwój jest zaburzony  Porozumiewanie zwierząt o wiele bardziej mniej złożone od ludzkiego języka  Małpy nauczane języka potrafią tworzyć proste frazy wyrażające ich aktualne życzenia (Tickle Nim) - ale systemom komunikacyjnym zwierząt brakuje nieograniczonej możliwości tworzenia nowych i różnorodnych przekazów  Komunikacja zwierząt uzależniona od kontekstu/obecnych bodźców, wokalizacje pojawiają się w ściśle określonych warunkach  Studia nad małpami bonobo (szympansami pigmejowatymi) - wyjątkowy talent komunikacyjny - mogą nauczyć się używania i rozumienia słów (zwykle gorzej niż 2-letnie dziecko) Język a mowa Języki migowe - oparte na gestach  ASL - American Sign Language   właściwości języków mówionych - są arbitralnymi systemami komunikacji, mają reguły, strukturę hierarchiczną, w ich obrębie możliwa jest nieskończona produktywność, są spontanicznie przyswajane przez dzieci, gdy otoczenie się nim posługuje  Ważne rozróżnienie - język a mowa Co wiedzą użytkownicy języka - krótki przegląd językoznawczy Językoznawstwo → główny cel: odkrywanie struktury języków - reguły tworzenia akceptowalnych wypowiedzi w jakimś języku  dane: to, co ludzie mówią i uważają za poprawną wypowiedź w swoim języku  opierając się na rzeczywistych wypowiedziach w języku i na indywidualnych intuicjach , czy wypowiedzi są dobrze sformułowane  tworzenie ogólnego opisu gramatyki języka  deskryptywne, a nie preskryptywne - opis tego, co wypowiadamy i uważamy za dobrze/źle sformułowane, a nie dostarczanie reguł, których musimy przestrzegać  akceptowalne/poprawne wypowiedzi = użytkownicy zgadzają się, że mogłyby być wypowiedziane - ale ich sąd nie dotyczy tego, czy powinny/nie powinny być wypowiadane  doświadczenia szkole (uje się nie kreskuje) - preskryptywne  ale cel językoznawstwa - nie jest ustalanie standardowego zbioru reguł, ale stworzenie najprostszego modelu opisującego język, jakiego ludzie rzeczywiście używają i jaki uważają za poprawny Poziom analizy języka Proces przetwarzania zdania: 1. Wyodrębnienie i rozpoznanie dźwięków i przekazu 2. Identyfikacja słów i skojarzenie ich ze znaczeniami 3. Analiza struktury gramatycznej przekazu, aby móc określić funkcję, jaką pełni każde słowo 4. Ocena uzyskanej interpretacji przekazu w świetle aktualnego kontekstu i przednich doświadczeń I na koniec rozumiemy zdanie Każdy język może być analizowany w kategoriach:  Fonologii - systemu dźwięków  Morfologii - reguł tworzenia słów  Słownika - słownictwa  Składni - reguł łączenia słów w wypowiedzi akceptowalne gramatycznie  Semantyki - konwencji rządzących identyfikowaniem znaczenia słów i zdań  Pragmatyki - reguł społecznie akceptowanego użycia i interpretacji języka w danym kontekście Językoznawcy - dążą do uzyskania opisu języka i do uchwycenia jego natury na wymienionych poziomach Psycholingwiści - ustalenie, czy owe poziomy i jednostki analizy znajdują odzwierciedlenie w rzeczywistych procesach tworzenia i rozumienia różnych form języka - poszukiwanie psychologicznej realności opisów językoznawczych Fonologia Słowa można podzielić na sekwencję dźwięków  jak dane dźwięki używane są w języku i jakie są reguły ich łączenia Fonetyka artykulacyjna - badania nad fizyczną realizacją dźwięków mowy Na ogół każdy język zawiera około 23 spółgłosek i 9 samogłosek Fonemy - dźwięki występujące w danym języku  kontrastywność - zmiana jednego fonemu w wyrazie pociąga za sobą zmianę znaczenia lub powstanie niesłowa (np. logatomu (pseudosłowa) - słowa poprawnie zbudowanego, niemającego znaczenia lub neologizmu - nowego słowa)  Rada a wada (różnica w początkowym fonemie) Repertuar fonemiczny - zbiór używanych dźwięków w języku (czasem musimy użyć takich, których nie ma w naszym języku, np w słowie bath)  języki różnią się między sobą pod względem liczby i natury repertuarów  trzeba nauczyć się kontrastów dźwiękowych w języku i tego, które kontrasty nie są znaczące - np. bip Pary minimalne - pada i bada - różne znaczenia, różnią się tylko pierwszym fonemem Przydech/aspiracja - wybuch powietrza w słowie spot (ang) Allofony - warianty tego samego fonemu - czyli t w różnych słowach inaczej wymawiane Do allofonów t należą: 1. Przydechowe - Tom 2. Zwarta głoska krtaniowa - Burton 3. Głoska spatalizowana - tried 4. Nieaspirowane t - steal 5. Wstrzymane (zamknięte) t - plate  komputer traktuje je jako różne fonemy  rodzimy użytkownik angielskiego ignoruje te różnice i zalicza te warianty do jednej klasy fonemicznej, nie wymawia allofonów w sposób losowy, w nieodpowiednich kontekstach  komputerowi za to trzeba podać jasne instrukcje, co robić ze szczegółami wiedzy fonologicznej Sekwencje dźwięków - fonotaktyka fonologia - repertuar dźwięków języka + reguły poprawnego łączenia dźwięków w słowa tu opisują po kolei jak byśmy zgadywali słowo TR_N w kole fortuny  odbiorca komunikatu mówionego słyszy pewne dźwięki, ale nie wszystkie i musi jakoś wypełnić luki  umiemy to robić łatwo i szybko, dzięki wiedzy dotyczącej repertuaru fonemicznego języka, ograniczeń fonotaktycznych, słownika (słownictwa) i kontekstu system fonologiczny języka zawiera reguły interpretacji wskazówek prozodycznych wypowiedzi - intonacji i akcentowania  wskazówki prozodyczne sygnalizują kontrasty gramatyczne (np. różnica między oznajmieniami a pytaniami)  dzięki prozodii można wyrażać treści emocjonalne i podkreślać konkretne elementy wypowiedzi Słownik umysłowy i semantyka słowniki - zawierają znaczenia słów i dostarczają etykiet pojęciom, o których chce się porozmawiać leksykon - techniczny termin do określenia słownika dorośli znają znaczenia dziesiątek tysięcy słów i używają ich z łatwością semantyka - badanie znaczenia słów i zachodzących między nimi relacji, badanie znaczenia zdań w jakim stopniu wiedza o słowach określających rzeczy konkretne różni się od wiedzy o słowach określających pojęcia abstrakcyjne (przyjaźń) lub relacyjne (krótki, dobry) niektórych słów nie da się łatwo definiować - np. “się” w zdaniu dwie różne klasy słów 1. klasa wyrazów treściowych - mają zewnętrzne odniesienie - identyfikują/opisują różne obiekty (np. pingwin) 2. klasa wyrazów funkcyjnych - spełniają określone funkcje w zdaniu, wyznaczając relacje między słowami treściowymi (np. do, się, aby) procesy wydobywania ze słownika umysłowego wyrazów z tych klas różnią się między sobą w przypadku odbioru (rozumienia) i wytwarzania  słowa mogą mieć więcej niż jedno znaczenie  rzeczowniki konkretne i abstrakcyjne podlegają innym zasadom uczenia się i używania w języku  zaburzenia językowe mogą się różnie objawiać dla obu kategorii  częstość występowania słowa w języku - mogą być synonimy (przeczyć i negować), ale jedno z nich spotykamy znacznie częściej - wpływ częstości na przetwarzanie słów generalnie tu są takie hasła, bo cały czas piszą, że zajmą się tym i tym w jakimś rozdziale dalej Morfologia - nauka o budowie wyrazów można wskazać jednostki mające znaczenia, które wydają się oddzielnymi częściami słów - koty → kot- i -y  -y jako możliwość stworzenia liczby mnogiej  można też tak stworzyć mnogą liczbę wyrazu nonsensownego  spanie → -nie  spał → -ł te części - sufiksy/przyrostki - morfemy gramatyczne morfem - najmniejszy element języka niosący za sobą znaczenie/pełni funkcję gramatyczną niektóre morfemy są samodzielnymi słowami - stół, bo nie da się go podzielić na mniejsze jednostki, które nadal miałyby sens koty - składa się z dwóch oddzielnych pojęć, zawiera więcej niż jeden morfem - jest wielomorficzne → części wyrazu koty nie są równe - kot jest wyrazem, który może istnieć samodzielnie w zdaniu, a -y już nie morfemy swobodne - morfemy, które mogą występować samodzielnie w zdaniach morfemy związane - nie mogą występować samodzielnie - pełnią dwie funkcje 1. gdy wiążemy je ze słowami, zmieniają ich znaczenie/kategorię gramatyczną (myślologia - myśleć + logia) a. morfemy derywacyjne/słowotwórcze - morfemy, których dodanie do wyrazu tworzy nowe znaczenie/zmienia jego funkcję gramatyczną - służą tworzeniu nowego słowa (-nie (ładnie), -ek (kotek)) 2. morfemy fleksyjne - morfemy niosące informacje o danym słowie lub jego funkcji gramatycznej a. do zaznaczania liczby - koty b. przypadka - kotu c. rodzaju - czarna/czarny  d. czasu gramatycznego - drapie-drapał e. stopniowanie przymiotników - wysoki, wyższy Składnia - zasady łączenia wyrazów w zdania Składnia języka - zasady dotyczące łączenia słów w dobrze sformułowane zdania języka  John loves Mary - linearny ciąg słów - John, loves, Mary  w angielskim słowa te nie mogą zostać ustawione w dowolnym szyku bez zmiany znaczenia lub utraty gramatycznej poprawności  przestawienie szyku zmienia jego znaczenie lub doprowadza do powstania zdania źle sformułowanego/niegramatycznego  języki typu S-V-O → subject, verb, object (np. angielski)  ale szyk zdania nie jest bezwarunkowy  szykiem dominującym w 75% języków - S-V-O lub S-O-V  języki z dowolnym szykiem zdania - polski, łacina, walpiri o kolejność wyrazów nie zmienia znaczenia, zmienia za to nacisk na poszczególne elementy o Jan kocha Marię i Marię kocha Jan - to samo znaczenie się temu, że funkcje gramatyczne (bycie podmiotem / dopełnieniem) - zaznaczone za pomocą morfemów związanych (końcówki fleksyjne), a nie wyznaczane przez kolejność wyrazów Oczekiwanie typowego szyku zdania jest strategią w procesie rozumienia zdań w angielskim → gdy szyk odbiega od normy, oczekiwania prowadzą do kłopotów ze zrozumieniem lub różnic w emfazie inne ograniczenia łączenia wyrazów inne niż szyk zdania językoznawcy - nowe adidasy funkcjonuje jako całość w zdaniu - słowa te mogą być przeniesione tylko łącznie - całości to składniki zdania operacje (np. przenoszenie słów na początek dania) wrażliwe na strukturę składników zdania typy składników o frazy rzeczownikowe (nominalne) - słynny biegacz o frazy czasownikowe (werbalne) - reklamował nowe adidasy o frazy przyimkowe - na stadionie składniki zbudowane z jeszcze mniejszych jednostek - kategorii leksykalnych - rzeczownik, czasownik, przyimek itp. zdania mają strukturę hierarchiczną - składniki mogą być łączone w coraz większe jednostki - tą właściwość da się przedstawić drzewem struktury frazowej Małe trójkąty - frazy rzeczownikowe (słynny biegacz) Większy trójkąt - fraza czasownikowa Dalej jest już pełne zdanie → liniowy porządek słów - dół drzewa → struktura hierarchiczna - rozgałęzienia drzewa słowa łączą się w składniki a te w zdania proste → zdania proste mogą być zanurzone w innych zdaniach i tworzyć zdania złożone podrzędnie ⇒ struktura języka umożliwia tworzenie zdań nieskończenie długich dzięki zanurzaniu - nazywa się to rekursywnością lub rekurencyjnością zdania złożone współrzędnie - łączenie zdań w większe całości reguły - określają, w jaki sposób można łączyć skończoną liczbę słów w nieskończoną liczbę zdań reguły muszą być wyuczalne - być sformułowane tak, by wyjaśniały to że dzieci uczą się ich w krótkim czasie bez wyraźnej instrukcji dorosłych uniwersalność - ujmują właściwości wspólne gramatykom wszystkich języków Teorie syntaktyczne lat 1960. - gramatyki transformacyjne Noam Chomsky → rozwinął jedno z najważniejszych podejść do opisu gramatyki języka angielskiego  wiedza dot. gramatyki danego języka składa się z abstrakcyjnego systemu reguł i zasad, które stanowią część kompetencji gramatycznej rodzimego użytkownika  wykonanie (realizacja) wiąże się z rzeczywistym użyciem języka w konkretnych sytuacjach  Gramatyka Transformacyjno-Generatywna (TG)/Teoria Standardowa Model TG:  gramatyka składa się z dwóch rodzajów reguł, które pozwalają generować różne typy zdań w danym języku: reguły frazowe i reguły transformacyjne  reguły frazowe - używane do tworzenia zdań podstawowych (proste zdania oznajmujące w stronie czynnej), określają różne typy składników i kategorii oraz to, w jaki sposób można je łączyć w zdaniu o zdanie (S) składa się z frazy rzeczownikowej (NP), słowa posiłkowego (Aux) i frazy czasownikowej (VP) o fraza rzeczownikowa (NP) składa się z opcjonalnego rodzajnika (Art), opcjonalnego przymiotnika (Adj) i rzeczownika (N) o fraza czasownikowa (VP) składa się z czasownika (V), po którym opcjonalnie może występować fraza rzeczownikowa o słowo posiłkowe (Aux) składa się z czasu (przeszłego lub teraźniejszego), po którym może następować czasownik posiłkowy (modal verb) o na podstawie tego konstruuje się strukturę głęboką zdania (jego znaczenie)  reguły transformacyjne - stosują się do struktury głębokiej zdania, powstają dzięki nim różne formy struktury powierzchniowej (ostateczna forma mówionego czy pisanego zdania) o żeby przeprowadzić derywację struktury powierzchniowej ze struktury głębokiej zdania używa się reguły przepisywania afiksu - łączy symbol czasu teraźniejszego z symbolem modalności - wtedy uzyskujemy strukturę powierzchniową  struktura głęboka i struktura powierzchniowa stosowane po to, by w efektywny sposób wyrazić relację zachodzące między wieloma typami zdań  reguły frazowe generują podstawowe zdania proste oznajmujące, a inne rodzaje zdań (pytania, zdania w stronie biernej, konstrukcje zawierające zdania względne) otrzymuje  się na drodze derywacji zdań podstawowych dzięki zastosowaniu transformacji (np. pytanie tworzone za pomocą transformacji pytajnej - przemieszczanie określonych elementów zdania w strukturze głębokiej na inne pozycje w zdaniu w strukturze powierzchniowej)  zdania w stronie czynnej generowane są na poziomie struktury głębokiej za pomocą reguł frazowych, zdania w stronie biernej powstają z odpowiednich zdań w stronie czynnej w wyniku zastosowania transformacji biernej o podobieństwo znaczenia zdania w stronie czynnej i biernej bierze się stąd, że oba mają tę samą strukturę głęboką → wg TG na poziomie struktury głębokiej zachodzi interpretacja semantyczna  niektóre transformacje stosuje się obligatoryjnie, inne zaś opcjonalnie  dzięki zastosowaniu TG powstały możliwości współpracy między językoznawcami a psychologami → TG formułuje dające się zweryfikować empirycznie twierdzenia, dot. np. tego, że pewne zdania będzie trudniej zrozumieć czy utworzyć niż inne  TG służy jako podstawa przewidywań kolejności stadiów przyswajania języka przez dzieci, pozwala też wyjaśniać zjawiska nieskończonej produktywności, wyuczalności i uniwersalności języka  problemy z TG o zakłada istnienie dużej liczby reguł transformacyjnych, które czasem wymagały specyficznych warunków o niektóre transformacje bardzo złożone i ciężko ograniczyć ten stopień złożoności o kiedy derywacja struktury powierzchniowej ze struktury głębokiej polega na więcej niż jednej transformacji, muszą być one wykonywane w określonej kolejności (np. pytanie w stronie biernej → najpierw transformacja bierna, potem pytajna) o niektóre transformacje jako obligatoryjne (transformacja przepisywania afiksu), a niektóre opcjonalne (pasywizacja, tworzenie pytań) o czyli gramatyka TG problematyczna z punktu widzenia wyuczalności - proponuje wiele różnych reguł, które osoba ucząca się języka musiałaby opanować w bardzo krótkim czasie + nie jest jasne, czy dzieci rzeczywiście mają dostęp do danych, które pozwalałyby im się nauczyć dokładnej formy owych reguł oraz precyzyjnego ich zastosowania o gramatyka TG nie przyczyniła się znacząco do wyjaśnienia procesu przetwarzania zdań - początkowo głównym celem tej teorii było stworzenie podstaw wyjaśnienia, w jaki sposób mówiący i słuchający rzeczywiście formułują i rozumieją zdania ▪ gramatycy transformacyjni postulowali, że zdania w stronie biernej będą przetwarzane wolniej niż proste zdania oznajmujące w stronie czynnej (bo odbiorca musi odwrócić proces derywacyjny, by dotrzeć do sensu zdania) - percepcyjna złożoność zdania powinna być związana z jego złożonością derywacyjną - Derywacyjna Teoria Złożoności (zakłada bezpośredni związek między liczbą kroków derywacyjnych, jaka dzieli strukturę głęboką od struktury powierzchniowej zdania, a czasem potrzebnym na zrozumienie zdania) ▪ dalsze testowanie Teorii Standardowej wskazywało na to, że proces rozumienia wcale nie musi być odzwierciedleniem proponowanych przez tę teorię gramatycznych derywacji zdań → struktury o większej złożoności mogą po prostu bardziej obciążać system przetwarzania języka, ale czas potrzebny na ich zrozumienie nie musi się wydłużać + system przetwarzania języka może wykonywać wiele operacji równolegle o czyli generalnie TG jest niewystarczająca, ale w radykalny sposób zmieniała sposób, w jaki językoznawcy zaczęli opisywać wiedzę syntaktyczną Teoria syntaktyczna w latach 1970. i 1980. Poważne modyfikacje teorii generatywno-transformacyjnej w tych latach → wiele rywalizujących teorii syntaktycznych, ale największy sukces odniosła Teoria Zasad i Parametrów (Teoria Rządu i Wiązania)  zachowała wiele podstawowych pojęć klasycznej gramatyki transformacyjnej  zostało ograniczone mnożenie reguł frazowych i transformacyjnych o reguły przepisywania w odniesieniu do fraz rzeczownikowych i czasownikowych były takie: NP → (Art)(Adj)N oraz VP → V(NP)  o te reguły wyrażały coś, co intuicyjnie jest nam znane (że fraza rzeczownikowa musi zawierać rzeczownik, a w fraza czasownikowa - czasownik), więc zmieli to na takie: XP → X Comp ▪ X może być dowolną z czterech kategorii leksykalnych (rzeczownikiem, czasownikiem, przyimkiem lub przymiotnikek) ▪ P to fraza ▪ Comp to wykładnik zespolenia (klasa tych składników, które mogą być zawarte w danej frazie → w angielskim czasowniki zawsze znajdują się na początku frazy czasownikowej (pierwsza pozycja od lewej), przyimki - na początku frazy przyimkowej, itd. ▪ angielski to język, w którym główny człon frazy stoi na jej początku (dużo innych języków też tak ma) ▪ ustalenie, czy język jest headfirst, czy headlast, może mieć ważne konsekwencje dla przyswajania składni przez dzieci → ta reguła pozwala przewidzieć, jak zorganizowane są wszystkie frazy w danym języku  liczne reguły transformacyjne proponowane przez teorię klasyczną zostały sprowadzone do jednej: przestaw α, która oznacza po prostu jakiekolwiek przesunięcie elementu leksykalnego o zamiast wielu specyficznych reguł, wprowadzono ograniczenie dot. tego, co może ulec przesunięciu (człony główne, wyrażenia czy całe wyrażenia) i gdzie powinno “wylądować”, czyli na które miejsce w zdaniu można je przenieść o element przeniesiony w obrębie struktury głębokiej zdania pozostawia po sobie lukę (pustą kategorię), która językoznawcy nazywają “śladem”  badania psycholingwistyczne → czytający rzeczywiście wydają się aktywizować ponownie dany element leksykalny w miejscu jego śladu w zdaniu (badanie potencjałów wywołanych i torowanie lub poprzedzanie) → w trakcie czytania element przeniesiony element wydaje się przywoływany w miejscu przewidywanym przez teorię śladów jako jego miejsce w strukturze głębokiej  elementy pytajne mogą zostać przeniesione tylko na miejsca “lokalne” (takie, które nie są zbyt odległe od miejsca powstania) → pojęcie “loaklności” w ramach Teorii Zasad i Parametrów zostało zdefiniowane jako podteoria - Teoria Ograniczania → nakładanie ograniczeń na postulowane dowolne stosowanie zasady “przestaw alfa”  przypisanie większej roli słownikowi - forma struktury głębokiej jest częściowo określona przez informację zawartą w hasłach (rejestrach) leksykalnych, odnoszących się do poszczególnych słów o informacja dot. określonych wyrazów przejmuje rolę uprzednio przypisywaną regułom frazowym, np. wyznaczając rodzaje składników zdania i konfiguracje, w jakich mogą one wystąpić o “Słynny biegacz może reklamować nowe adidasy.” → reklamować wg Teorii Zasad i Parametrów zawiera informację, że jest to czasownik wyrażający działanie, w które zaangażowany jest ktoś, kto je wykonuje (agens), oraz coś, co jest reklamowane (patiens), te informacje są rzutowane ze słownika na d-strukturę → czyli jak reklamować pojawi się w zdaniu, to musi w nim być również podmiot i dopełnienie, wyrażone frazami rzeczownikowymi (dziewczyny zabije sie bede wisiec w kiblu)  ⇒ teoria Zasad i Parametrów eliminuje reguły transformacyjne i redukuje liczbę reguł, które trzeba przyswoić w trakcie uczenia się języka → zastępuje te reguły bardzo małą liczbą ogólnych i uniwersalnych wrodzonych reguł - Gramatyka Uniwersalna (UG)  ⇒ UG radykalnie ogranicza zakres hipotez, spośród których musi dokonać wyboru osoba ucząca się języka w procesie konstruowania gramatyki swojego języka o różnice między językami wyjaśniane przez parametry, z których każdy może mieć dwie wartości o w procesie przyswajania języka parametry przyjmują różne wartości charakterystyczne dla danego języka i to pozwala użytkownikowi skonstruować odpowiednią dla tego języka gramatykę, przykłady parametrów:  ▪ frazy skonstruowane tak, że człon główny jest albo na początku, albo na końcu ▪ podmiot zerowy (niektóre języki wymagają, by każde zdanie miało w strukturze powierzchniowej wyrażenie odpowiadające podmiotowi, a inne pozwalają, żeby był w niej obecny “podmiot zerowy”, czyli inferowany, np. Pada.)  Chomsky i Crain opowiadają się za tym, że zasady i parametry są wrodzone → istnienie uniwersaliów językowych i wczesne wyłanianie się wiedzy o strukturach językowych u dzieci (mimo, że nie dostają od dorosłych systematycznej instrukcji dot. reguł ich tworzenia) to dowód na to, że UG jest wrodzona Teoria syntaktyczna w latach 1990. Kontynuacja Teorii Zasad i Parametrów → tworzenie prostszych, bardziej ekonomicznych i bardziej ogólnych generalizacji → Program Minimalistyczny (MP; Marantz i Chomsky)  nie wiem czy to ważne, bo piszą, że przedstawią krótkie podsumowanie programu, mimo, że nie zainspirował on wielu prac psycholingwistycznych  wyeliminowano poziom d-struktury i s-struktury i zostawiono jedynie formę fonetyczną i formę logiczną  forma fonetyczna - poziom reprezentacji akustyczno-artykulacyjnej  forma logiczna - poziom, na którym zachodzi interpretacja semantyczna  derywacja konkretnego wyrażenia nie wymaga kilku pośrednich poziomów reprezentacji - wyrażenia ze słownika wchodzą do systemu komputacyjnego, który tworzy z nich pary reprezentacji pośredniczących: formę logiczną i fonetyczną  prostota i ekonomia  teoria syntaktyczna formułuje minimalne zasady, które generują poprawne pary dźwięk-znaczenie w danym języku  rosnące znaczenie teorii nietransformacyjnych (Gramatyka Funkcjonalno-Leksykalna, Gramatyka Struktur Frazowych Opartych na Członie Głównym, Gramatyka Konstrukcyjna, Gramatyka Ról i Odniesień) → są to teorie jednowarstwowe syntaktyczne, czyli proponują tylko jeden poziom reprezentacji syntaktycznej, odrzucając całkowicie komponent transformacyjny Pragmatyka i dyskurs Pragmatyka = dziedzina zajmująca się kwestią, w jaki sposób język jest wykorzystywany w realizacji różnych celów w świecie zewnętrznym  określa, jak dobieramy słowa i jak interpretujemy wypowiedzi w konkretnej sytuacji  wykorzystanie języka w poprawny sposób w różnych sytuacjach  system pośrednich zwrotów grzecznościowych (kobieta mówi do koleżanki przy oknie “gorąco tutaj”, aby ta otworzyła okno)  znajomość zasad dopasowania wypowiedzi adresowanych do różnego typu słuchaczy (nie powiesz hej misiu do dragana), style mówienia zmieniają się w zależności od kontekstu, charakteru odbiorcy oraz medium dyskursu (pisany, mówiony, prowadzony przez telefon, twarzą w twarz) o sposoby mówienia wyznaczone przez te czynniki = rejestry (mówienie do dziecka, do pacjenta, do profesora) Dyskurs = interakcje werbalne lub pisane, dłuższe niż jedna wypowiedź  poza rozumieniem zdań i wyrazów musimy oceniać to, co słyszymy lub czytamy w zależności od aktualnego kontekstu i na podstawie naszej wiedzy → proces zrozumienia wymaga wnioskowania  poprawność rozumienia polega na tym, że odbiorca w pełni rozumie intencje mówiącego  “Jest 8:15” nabiera szczególnego znaczenia w sytuacji, gdy stoisz w korku w samochodzie, a masz wylot samolotu o 8:30  znajomość sytuacji oraz ogólna wiedza o świecie, podzielana przez uczestników interakcji, określają zarówno formę, jak i treść ich wypowiedzi  konwencje dyskursu regulują sposób rozumienia i używania dłuższych wypowiedzi językowych Zdolności metajęzykowe - umiejętność analizowania własnego języka Metajęzykowe = odnoszące się do “języka o języku”  umiejętność refleksji nad własnym językiem, zastanowienie się, jak to robimy  przykłady pytań metajęzykowych  nastawienie na odkrywanie procedur, jakie stosuje słuchacz lub czytelnik w procesie rozumienia znaczenia zdań i generowania zdań podobnych + na wyszukiwanie różnic dotyczących trudności przetwarzania tych zdań  jednym z zadań psycholingwisty jest wyjaśnienie rozbieżności między czasem potrzebnym na wypowiedzenie czy zrozumienie zdania a czasem potrzebnym na wyjaśnienie, w jaki sposób tego dokonaliśmy  wypowiadanie i rozumienie zdań są proste, ale niekoniecznie wiadomo jakie nieświadome strategie są stosowane w takich wypadkach  większość naszej wiedzy językowej jest utajona, niedostępna naszej świadomości - możemy wypowiedzieć zdanie, ale nie możemy podejrzeć procesu wypowiadania i zrozumieć, jak to się dzieje; większość ludzi nie ma problemów z wymawianiem wszystkich fonemów swojego języka, a jednak nie umiałaby wszystkich wyliczyć Różnorodność języków a uniwersalia językowe Uniwersalia językowe = stałe cechy charakteryzujące wszystkie języki, a także procesy posługiwania się nimi oraz ich przyswajania Gramatyka Uniwersalna (UG) = system zasad, warunków i reguł, stanowiących elementy lub właściwości wszystkich ludzkich języków” + określa też zasady, które w różnych językach mogą być realizowane w różny sposób (dany język używa tylko jednej spośród skończonej liczby możliwości określonych przez daną zasadę) Uniwersalia językowe mogą mieć swoje źródło zarówno w czynnikach poznawczych czy percepcyjnych, jak i językowych. Slobin → uniwersalne zasady operacyjne, które rządzą rozwojem językowym dzieci  w procesie uczenia się języka zwracamy większą uwagę na zakończenia słów, co wyjaśnia wczesne przyswajanie morfemów fleksyjnych w wielu językach o bogatej fleksji  dzieci unikają elementów nieciągłych w swoich wypowiedziach, takich jak zdania zanurzone (Mężczyzna, który mieszka obok mojej siostry, jest lekarzem.) oraz konstrukcji nieciągłych, np. angielskie formy złożone czasowników (Jimmy is going → dziecko powie Jimmy going) albo francuskie (Je ne suis pas) - dlatego poprawne użycie tych form pojawia się raczej później w rozwoju językowym Język mówiony a język migowy Podstawowa różnica między językami → jakim kanałem są przekazywane (głosowo-słuchowy lub ruchowo- wzrokowy) Najintensywniej zbadanym językiem z migowych jest amerykański język migowy. Ale ogólnie to samo znaczenie jest przekazywane przez inny znak w zależności od konkretnego języka migowego. Istnieją podstawowe podobieństwa procesów przetwarzania między językami mówionymi a migowymi:  uszkodzenia mózgu w podobny sposób zaburzają komunikację mówioną i migową (wspólne reprezentacje w mózgu dla obu typów języka)  w obu występują pomyłki oraz błędy w przypominaniu sobie słów Język pisany Języki pisane różnią się znacznie między sobą, ale można wyznaczyć wśród nich pewne szerokie kategorie. Grafemy - najmniejsze jednostki, są oparte na dźwiękach System alfabetyczny - system pisma oparty na dźwiękach, który używa pojedynczych symboli jako reprezentacji fonemów języka Ale często jeden fonem zapisywany jest na wiele sposobów, albo dwa różne fonemy są reprezentowane przez jeden grafem. W angielskim dźwięk /f/ można zapisać jako f, ph, gh lub ff. W systemach pisma niektórych języków reprezentowane są całe sylaby, a nie poszczególne fonemy, np. w językach Indii (kannada, hindi) są nazywane sylabariuszami. Osoby czytające pismo oparte na kodowaniu dźwięków łączą grafemy z fonemami podczas czytania (kojarzą grafemy czy ciągi grafemów z ich odpowiednią wymową). Systemy pisma wielu języków na świecie nie opierają się na dźwiększach → łączą pojęcia językowe (leksykalne lub gramatyczne) z symbolami pisanymi (systemy ideograficzne/logograficzne) Np. chiński → ideogramy reprezentują pewne idee lub pojęcia niż słowa, a logogramy reprezentują całe słowa Ewolucja badań psycholingwistycznych “Po co badać język? Język jest zwierciadłem umysłu w głębokim i ważnym sensie tego słowa. Jest produktem ludzkiej inteligencji, tworzonym na nowo przez każdego człowieka dzięki operacjom, które leżą daleko poza zasięgiem woli czy świadomości” Noam Chomsky (1975) Platon (IV w p.n.e.) - dialog Kratylos - rozważał związek między nazwami a reprezentowanymi przez nie rzeczami; Kratylos (naturalista) utrzymuje podczas dialogu, że nazwa przedmiotu nie jest arbitralna, lecz stanowi immanentną część natury przedmiotu  zgodnie z tym poglądem, badacz etymologii słów powinien odkryć powód, z jakiego dany przedmiot nosi taką, a nie inną nazwę, np. bedroom pochodzi od łóżka (bed) i pokoju (room)  wg naturalisty w podobny sposób możemy odkryć naturalne związki, które stały się podstawą różnych nazw  przeciwnikiem Kratylosa w tym dialogu był Hermogenes (konwencjonalista) - twierdził, że nazwy są połączone ze swymi odniesieniami tylko dzięki konwencji społecznej (tak mówił też Arystoteles) Ojciec współczesnej psycholingwistyki = Wilhelm Wundt  stworzył pierwszą teorię mowy, mierzył np. czas reakcji i inne rzeczy, ogólnie podstawy badań psycholingwistycznych  założenie u podstawy miar czasu reakcji: czas potrzebny do wykonania zadań eksperymentalnych odzwierciedla stopień złożoności umysłowej owych zadań Psycholingwistyka jest jednak dość młodą dziedziną - okolice wczesnych lat 50. ubiegłego stulecia.  zainteresowania psychologów i językoznawców spotkały się we wspólnej dyskusji nad tym, czy nowe metody w psychologii eksperymentalnej można zastosować do badania procesów przetwarzania języka  znowu gadanie, że dominował behawioryzm i że uczenie się jest wynikiem następujących po sobie łańcuchów zdarzeń typu: bodziec-reakcja-wzmocnienie  behawiorystyczne wyjaśnienie funkcjonowania zgodnego z regułami syntaktycznymi opierało się na prawdopodobieństwach przejścia (na statystycznym prawdopodobieństwie, że jakieś słowo pojawi się po innym słowie)  Skinner (1957) - behawiorystyczny model funkcjonowania językowego - podstawowy cel: przewidzenie warunków użycia danego słowa - inni mówią, że teorie te miały trudności z wyjaśnieniem złożonej natury wytwarzania i rozumienia języka Teorie uczenia się nie radziły sobie przede wszystkim z wyjaśnieniem uczenia się wyrażeń zawierających elementy nieciągłe, np. jeździec, który spadł z konia, złamał sobie nogę → jak w takim zdaniu słowo “jeździec” może warunkować formę wyrazu “złamał” skoro jest oddalone o 4 słowa? Teorie behawiorystyczne nie potrafiły też wyjaśnić, w jaki sposób elementy pojawiające się na początku zdania mogą być wyznaczone przez elementy występujące później, które z nimi w ogóle nie sąsiadują, np. czy byli u ciebie wczoraj hydraulicy? Teorie oparte na pojęciu skojarzenia i prawdopodobieństw przejścia między słowami nie są w stanie wyjaśnić wczesnych faz przyswajania języka przez dzieci.  w angielskim najczęściej sekwencja rodzajnik + rzeczownik, a najwcześniejsze wypowiedzi dzieci nie zawierają rodzajników  jak wyjaśnić, że dziecko mówi “Ja zrobię Jaś sam”?  nie wiadomo, jak dzięki samej obserwacji, dzieci miałyby rozwijać zdolność tworzenia liczby mnogiej czy odmieniania nowo usłyszanych słów bezsensownych → potrzebna jest zdolność uczenia się przez uogólnianie Podejście generatywno-transformacyjne (Chomsky) - zmieniło sposób badania struktur językowych oraz ich umysłowych reprezentacji  zjawiska, gramatyka generatywna: intuicje rodzimych użytkowników języka dot. gramatyczności/niegramatyczności wyrażeń, związki między różnymi typami zdań w języku oraz problem przyswajania języka przez dzieci  psychologowie zaczęli kminić, czy takie podejście do opisu wypowiedzi językowych znajduje swój odpowiednik w rzeczywistych operacjach umysłowych użytkowników języka  początkowe badania wskazywały, że użytkownicy języka w procesie rozumienia zdań być może wracają w umyśle do formy prostego zdania jądrowego, odwracając transformacje gramatyczne używane przez lingwistów do tworzenia zdań pytających, zdań w str. biernej i zdań przeczących ze zdań prostych oznajmujących  próba weryfikacji hipotezy, iż rozwój języka zależy od nabywania transformacji, dzięki którym, wychodząc od wcześniej przyswojonych prostych zdań, można stworzyć bardziej złożone konstrukcje językowe  badania nad transformacjami nie potwierdziły w pełni założenia, iż reprezentacja umysłowa tych transformacji jest zgodna z przewidywaniami teorii TG → teoria lingwistyczna nie była w stanie poprawnie przewidzieć wzorców odpowiedzi ani regularności obserwowanych w rozwoju językowym dzieci + teoria zaczęła ewoluować tak szybko, że psychologowie utracili kontakt z jej najnowszymi wersjami (językoznawcy i psycholodzy coraz mniej współpracowali) Lata 70. XX wieku → odkrycie współzależności różnych poziomów analizy języka i kontekstu sytuacyjne + badanie natury samego procesu rozumienia bez odniesień do teorii gramatycznych  rola kontekstu w interpretacji niejednoznacznych sygnałów mowy/w wyciąganiu wniosków - w procesie rozumienia języka wykorzystujemy wiele rodzajów informacji  w latach 60-tych skupiali się na przetwarzaniu syntaktycznyn, a w na problemach organizacji słownika umysłowego czy przetwarzaniu teksu/dyskursu Przyswajanie języka przez dzieci Natywiści ⇒ przypisują większą rolę naturze i utrzymują, że język jest wrodzony (dzieci rodzą się ze specyficznym i właściwym tylko ludziom talentem, który pozwala im wyłonić gramatykę języka w sytuacji braku bezpośredniej instrukcji) Inni podkreślają rolę wychowania ⇒ dorośli uczą dzieci, używając wobec nich języka uproszczonego dostarczając informacji zwrotnych, dot. poprawności ich wypowiedzi Chomsky → podkreślał rolę teorii językowej i ograniczenia psychologii behawiorystycznej w wyjaśnianiu przyswajania języka przez dzieci  jego zdaniem teoria uczenia się Skinnera nie może wyjaśnić szybkiego nabywania zdolności do nieskończenie produktywnego języka  dzieci tworzą uporządkowane systemy gramatyczne, które jednak w swoich wczesnych stadiach różnią się od gramatyki dorosłych  sformułował jeszcze dwa inne argumenty natywistyczne: o problem zdegradowanego języka (problem ubóstwa bodźca) - dzieci słyszą wypowiedzi językowe, które są zdegradowane, zawierają wiele zdań niekompletnych i niegramatycznych i w związku z tym mają ograniczony dostęp do całego spektrum możliwych konstrukcji językowych ▪ zasady językowe muszą być wrodzone, bo otoczenie nie zapewnia wystarczających danych pozwalających dziecku na rozwinięcie pełnej kompetencji językowej o argument braku dowodów negatywnych - dzieci nie otrzymują jasnych i bezpośrednich inf. zwrotnych o tym, iż pewne wyrażenia w ich wypowiedzi są niepoprawne; dorośli nie korygują wypowiedzi dzieci ani nie dostarczają im dosłownych instrukcji Podsumowanie  język jest integralną częścią ludzkiej egzystencji  procesy umysłowe umożliwiające używanie języka nie zostały jeszcze dobrze poznane  psycholingiwstyka zajmuje się badaniem procesów generowania, rozumienia i przyswajania języka  badania ludzkich zdolności językowych dotyczą: wiedzy nt. systemu dźwięków języka - fonologii wiedzy nt. słownika - leksykon wiedzy nt. reguł tworzenia wyrazów - morfologia wiedzy nt. reguł dot. szyku wyrazów w zdaniach - składnia wiedzy nt. reguł dot. odpowiedniego używania języka w zależności od kontekstu społecznego - pragmatyka  zasady rządzące każdym z tych komponentów są przeważnie nieświadome i większość rodzimych użytkowników języka nie potrafi powiedzieć, dlaczego jakieś zdanie ocenia jako gramatyczne/niegramatyczne albo w jaki sposób udaje jej się rozumieć/tworzyć zdania  nasze zdolności metajęzykowe są raczej niewielkie  zmiany w teorii językoznawczej w latach 50. dały początek ewolucji interdyscyplinarnej dziedziny badań nad językiem, jaką jest psycholingwistyka