География ғылымының дамуы (ТБС 7 сынып) PDF

География ғылымының дамуы ========================= \*Алғашқы жорық кезінде, шаруашылық іс-әрекеттерге сәйкес жерді өңдеу, суармалы жерлер, жабайы өсімдіктер мен жануарларды қолға үйрету мәселелеріне арналған алғашқы географиялық құжаттар пайда болған кезең -- **Антикалық кезең.** \*Птолемейдің ма...

География ғылымының дамуы ========================= \*Алғашқы жорық кезінде, шаруашылық іс-әрекеттерге сәйкес жерді өңдеу, суармалы жерлер, жабайы өсімдіктер мен жануарларды қолға үйрету мәселелеріне арналған алғашқы географиялық құжаттар пайда болған кезең -- **Антикалық кезең.** \*Птолемейдің материалдары негізінде ІV ғасырда пайда болды -- **Әлем картасы.** \*Қара теңіз бен Каспий теңізі жағалауы, Кіші Азия, Месопотамия және Египет жерлерінде болып жазбалар қалдырған грек тарихшысы және географы -- **Герадот.** \*Батыс Еуропаның жағалауларында жүзіп, өзінің көргендерін сипаттап жазған ғалым -- **Пифей.** \*Алғаш рет айдың әсерімен мұхит суының толысуы мен қайтуын түсіндірген ғалым -- **Пифей.** \*Жердің шар тәріздес екендігін алғаш рет негіздеген ғалым -- **Аристотель.** \*Ғылымға «география» ұғымын енгізген грек ғалымы -- **Эратосфен.** \*Географиялық өзгерістерді ғылыми тілде түсіндіріп, алғаш рет масштабты \*«Тарих» атты еңбегінде география ұғымына ғылыми тұжырымдама берген грек ғалымы -- **Герадот.** \*«Дүниежүзінің дөңгелек картасы» атты еңбегінде түркі халықтарының қалаларына және жер бедеріне сипаттама берген ғалым -- **Махмұд Қашғари.** \*Шығыс Африка жайлы еңбегімен белгілі араб географы -- **Масуди.** \*Геодезия ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан хорезмдік ғалым -- **әл-Бируни.** \*Карта құрастырған орта ғасырлық араб ғалымы -- **Идриси.** \*Саяхатының баяндаулары өз құнын бүгінге дейін жоймаған араб ғалымы -- **ибн Батути.** \*1271 жылы Венециядан Қытайға саяхаттап шыққан италияндық көпес -- **Марко Поло.** \*Қытайға жасаған саяхатында үлкен-үлкен шөлдерді, биік тауларды басып өтіп, еліне Азияның оңтүстігін жағалап, теңіз арқылы қайтып оралған саяхатшы -- **Марко Поло.** \*1298 жылы жарыққа шыққан «Дүниежүзінің алуан-түрлілігі туралы кітап» еңбегінің авторы -- **Марко Поло.** \*Марко Полодан 200 жылдан кейін Шығыс елдерінде болған Тверлік көпес -- Афанасий Никитин. ================= \*Ресейден шығып, Персияның үстімен Үндістанға дейін барған Тверлік көпес -- Афанасий Никитин. ================= \*Ортағасырлық Үндістан туралы біршама толық мәліметтер жазған алғашқы еуропалық саяхатшы -- **Афанасий Никитин.**  \*Христофор Колумб экспедициясы шыққан ел -- **Испания.** \*Христофор Колумб экспедициясы шыққан түбек -- **Пиреней.** \*1492 жылы 3 тамыз күні Пиреней түбегінен Үндістанға баратын теңіз жолын ашу үшін саяхатқа шыққан ғалым -- **Христофор Колумб.** \*Христофор Колумб экспедициясының құрамындағы кемелер -- **«Санта-Мария»,** «Пинте», «Нинья». ================= \*Америго Веспучидің атымен аталған материк -- **Америка.** \*1519 жылы 20 қыркүйекте ұйымдастырылған испан экспедициясының басшысы -- Фернан Магеллан. =================== \*Фернан Магеллан экспедициясы шыққан ел -- **Испания.** \*1519 жылы 20 қыркүйекте ұйымдастырылған Фернан Магеллан экспедициясының құрамы -- **239 адам, 5 кеме.** \*«Атлант мұхитынан Ұлы мұхитқа жол ашамын» деп алдына мақсат қойған экспедиция басшысы -- **Фернан Магеллан.** \*Испанияның жағалауынан Оңтүстік Америка жағалауын айналып өтіп, өз атымен аталған бұғаз арқылы келесі мұхитқа өткен саяхатшы -- **Ф.Магеллан.** \*1520 жылы 28 қарашасында ешбір еуропалықтың кемесі жүзіп өтпеген ұлы мұхиттың шексіз су айдынына кірген экспедиция басшысы -- **Ф.Магеллан.** \*Дүниежүзін айналып шыққан алғашқы эспедиция басшысы -- **Ф.Магеллан.** \*Фернан Магеллан экспедициясының нәтижесінде дәлелденді: ========================================================= 1. Жердің шар тәріздес екендігі 2. Дүниежүзілік мұхиттардың жалғасып жатқандығы 3. Америка мен Азияны бөліп жатқан Тынық мұхитының бар екендігі  \*Жер қыртысы және мантияның жоғарғы кристалды тау жыныстарынан тұратын жердің қатты қабаты -- **Литосфера.** \*Жердің орталығында орналасқан қабат -- **Ядро.** \*Жер қыртысы мен ядроның аралығында орналасқан қабат -- **Мантия.** \*Гранит сөзінің мағынасы -- «**Дән».** \*Дала шпаты, слюда сияқты заттардан түзілген қабат -- **Гранит.** \*Магнетит, лабрадор, оливин сияқты заттардан түзілген қабат -- **Базальт.** \*Мантияның құрамындағы заттардан балқып пайда болған жердің беткі бөлігі -- Жер қыртысы. ============  \*Мұхиттық жер қыртысының қалыңдығы -- **5-10 км.** \*Жер қыртысының жазықтардағы қалыңдығы -- **30-40 км.** \*Жер қыртысының таулы аудандардағы қалыңдығы -- **70-80 км.** \*Жер қыртысында кең таралған элементтер саны -- **8 элемент.** \*Жер қыртысында кең таралған жетекші элемент -- **Оттегі.** \*Жер қыртысында салмағы бойынша жетекші орынды алатын элемент -- **Оттегі (47%).** \*Жер қыртысында көлемі бойынша жетекші орынды алатын элемент -- **Оттегі (96%).** \*Жердің ең тығыз ішкі қабаты -- **Мантия.** \*Жер қыртысының астында орналасқан қабат -- **Мантия.** \*2900 км тереңдікке дейін орналасып, ядромен шектесетін қабат -- **Мантия.** \*100 км тереңдіктегі температура мөлшері - **+50 ^о^С.** \*500 км тереңдіктегі температура мөлшері - **+2000 ^о^С.** \*Мантияның ядромен шектесетін аймағындағы температура мөлшері - **+4000 ^о^С.** \*Мантия құрамындағы заттардың күйі -- **Қатты.** \*Жоғарғы және төменгі мантиялардың шегарасы орналасқан тереңдік -- **900-1000 км.** \*Жер планетасының дәл ортасы -- **Ядро.** \*Жердің 2900 км-ден 6371 км тереңдікке дейінгі аралықта орналасқан қабаты -- Ядро. ===== Жердің тектоникалық құрылымы ============================ \*Жер қыртысы құрылымының өзгерісін зерттейтін геология ғылымының саласы -- Тектоника. ========== \*Жер қыртысының тұрақты, қозғалмайтын бөлігі -- **Платформа.** \*Платформа табанының жер бетіне шыққан тұрақты бөліктері -- **Қалқан (шит).** \*Платформалардың бүркеніш жабуы бар шеткі бөліктері -- **Тақта.** \*Жер шарындағы ірі тақталар саны -- **7 тақта.** \*Литосфералық тақталардың жылдық қозғалысы -- **2-5 см.** \*Материктердің жүзіп жүру мүмкіндігі туралы болжамның негізін қалаушы неміс ғалымы -- **Альфред Вегенер.** \*Материктердің көлденең бағытта қозғалатынын айтқан неміс ғалымы -- **Альфред Вегенер.** \*Материктердің көлденең бағыттағы қозғалысын құптай отырып, материктер жоғары және төмен бағытта қозғалуы -- **Мобилизм гипотезасы.** \*Орталық мұхиттық жоталар жүйесінің ұзындығы -- **60 000 км.** \*Мұхиттық ойыстардың базальтты қабаты мұхиттың ортасында қалыптасып, жан- жаққа және шетіне қарай ығысатындығын жариялаған ғалымдар -- **Г.Хесс, Р.Диц.** \*Спредингті жайылмалы, созылмалы құбылыстың авторлары -- **Г.Хесс, Р.Диц.** \*Мұхиторталық тау жоталарындағы рифтік аймақтарда литосфералық тақталардың бөлшектеніп және ығысып, Жер қыртысының жас мұхиттық тегінің пайда болуы -- **Спрединг.** \*Қарсы орналасқан тақталардың бір-бірімен соқтығысу жылдамдығы жылына 6 см-ден төмен болған жағдайда қалыптасатын нысандар -- **Қатпарлы таулар.** \*Үндістан мен Азия тақталарының соқтығысуынан пайда болған таулар -- Гималай. ======== \*Жер қыртысының жаңа тегі құрылып жатқанда, планетаның басқа бір аудандарында литосфераның кейбір блоктары төмен түсіп, мантия қабатындағы заттармен араласуы -- **Субдукция.** \*Мантияның тығыздығы төмен, иілгіш жоғары қабатында жүретін процесс -- Тақталар қозғалысы. =================== \*Жер шарындағы ең ірі материк -- **Еуразия.** \*Жер қыртысының тұрақты, қозғалмайтын бөлігі -- **Платформа.** \*Жер қыртысының ауқымды, өте қозғалмалы ұзына бойы созыла орналасқан бөлігі -- **Геосинклинал.** \*Еуразиялық литосфералық платформаның үстінде орналасқан кембрийге дейінгі ежелгі платформалар -- **Шығыс Еуропа, Сібір.** \*Жер қыртысының жарықтары арқылы жоғары көтерілген бөлігі -- **Төбе.** \*Қатпарлы-жақпарлы таулы өлке -- **Алтай.** \*Геосинклиналды аймақтағы баяу тербелудің созылу аумағы -- **10-12 км.** \*Жер қыртысының өте баяу қозғалатын бөлігі -- **Платформа.** \*Платформадағы қыртыстың баяу тербелуі нәтижесіндегі төмен және жоғары көтерілген жерлердің ауданы -- **2-3 км.** \*Кристалды іргетасы жер бетіне шығып жатқан қалқан кездесетін платформалар -- Шығыс Еуропа және Сібір. ======================== \*Терең магмалық ошақтардан жер бетіне лавалар, ыстық газдар мен булар, тау жыныстарының атқылап тұратын жер қыртысындағы жарықтардың үстінде пайда болған құбылыс -- **Жанартау.** \*Конус және күмбез тәрізді геологиялық жолмен пайда болған таулар -- Жанартау. ========= \*Жанартаудың шыңында болатын кесе немесе шұңғыма тәрізді ұңғы -- **Кратер.** \*Кратердің төменгі жағы бойлық канал арқылы жалғасатын жанартау бөлігі -- Көмей. ====== \*Жер бетіне төгілген магма -- **Лава.** \*Көмейінен ұдайы шаң-тозаң және магма атқылап тұратын жанартаулер -- Сөнбеген жанартау. ================== \*Жанартаудың атқылағаны туралы тарихи деректер кездеспеген жанартау түрі -- Сөнген жанартау. ================ \*Арагідік атқылайтын булы фонтан -- **Гейзер.** \*«Великан» гейзері орналасқан аймақ -- **Камчатка.** \*Жерді қоршап тұрған қабатты атмосфера деп атаған ежелгі халықтар -- **Грек.** \*Ғарыштық кеңістікпен шектесіп, Жер өсімен бірге айналатын планетамыздың жеңіл газ қыбығы -- **Атмосфера.** \*Ғарыш пен жердің арасындағы зат алмасу үдерісі жүретін қабық -- **Атмосфера.** \*Металды тескен жағдайда ол жерге ауа жиналатынын анықтаған орыс ғалымы -- 1756 жылы М.В.Ломоносов. ======================== \*1774 жылы ауаның құрамдас бөліктерін зерттеп, оларға атау берген француз ғалымы -- **А.Лавуазье.** \*Газдың механикалық қоспасы, ауадан тұратын қабат -- **Атмосфера.** \*Тропосферада сұйық және қатты күйінде кездесетін ауаның бөлігі -- **Аэрозол.** ----------------------------------------------------------------- -- Азот Оттегі Инертті газдар Көміртегі диоксиді Озон Арасында кішігірім гелий, метан, криптон, және сутегі кездеседі ----------------------------------------------------------------- -- \*Жерден желмен көтерілетін жанартаулық шаң, өрттен шыққан түтін, топырақ және тау жыныстарынан бөлінген шаң, теңіз тұздары, метеориттік шаң-тозаңдар, су буының молекуласы -- **Табиғи аэрозол.** \*Атмосфераның жоғары бөлігіндегі иондары басым, молекуласы аз ауа -- Ионосфера. ========== \*Атмосфераның маңызды құрамдас бөліктерінің бірі -- **Озон.** \*Өте тұрақсыз газ, қалыптасуы және ыдырауы Күннің ультракүлгін сәулелерін қабылдауына байланысты болатын атмосфераның құрамдас бөліктерінің бірі -- **Озон.** \*Жер атмосферасында секундына пайда болатын озонның мөлшері -- **100 тонна.** \*Жер ғаламшарын ультракүлгін сәулелерден қорғайтын қабат -- **Озон.** \*Озонның негізгі массасы кездесетін биіктік -- **10-50 км.** \*Озон қабаты ең тығыз шоғырланған аралық -- **18-26 км.** Атмосфераның құрамы мен қабаттарының ерекшеліктері ================================================== \*Тропосфера сөзінің грек тілінен аударғандағы мағынасы -- **Өзгеріс.** \*Атмосфераның жер бетіне тікелей жақын орналасқан төменгі тығыз қабаты -- Тропосфера. =========== \*Атмосфера массасының негізгі бөлігі шоғырланған қабат -- **Тропосфера.** \*Тропосфера қабатының жоғарғы шегарасы -- **17-18 км.** \*Тропосфера қабатының экватор үстіндегі шегарасы -- **16-18 км.** \*Тропосфера қабатының поляр маңындағы шегарасы -- **8-9 км.** \*Тропосфера қабатының орталық белдеулердегі шегарасы -- **10-11 км.** \*Тропосфераның жоғарғы жағында орналасқан, шегарасы 50-55 км дейін жететін атмосфера қабаты -- **Стратосфера.** \*Ауа құрамы біршама тығыз, оттегінің мөлшері аз, су буы жоқтың қасы, температурадағы ауытқу шамасы мардымсыз болатын атмосфера қабаты -- **Стратосфера.** \*Стратосфералық қабаттың 10-35 км биіктігінде орналасқан қабат -- **Озон қабаты.** \*Ультракүлгін сәулелерді өте көп жұтатын қабат -- **Озон қабаты.** \*80 км биіктікке дейін таралған атмосфера қабаты -- **Мезосфера.** \*Биіктеген сайын температурадағы айырмашылықтың жоғарылауымен ерекшеленетін қабат -- **Мезосфера.** \*Күміс тәріздес бұлттар қалыптасатын атмосфера қабаты -- **Мезосфера.** \*Температурасы биіктеген сайын жылынатын атмосфера қабаты -- **Термосфера.** \*Термосфераның жоғарғы шегарасындағы (750 км) температура мөлшері - +1000^о^С. ========== \*Бірнеше қабаттан тұратын иондалған газды қабат -- **Термосфера.** \*Жер бетіндегі радио байланысына әсер ететін атмосфера қабаты -- **Термосфера.** \*Полярлық ендіктерде Күннің әсерінен термосферада пайда болатын құбылыс -- Поляр шұғыласы. =============== \*Поляр шұғыласы пайда болатын атмосфера қабаты -- **Термосфера.** \*Жердің тәжі қалыптасатын атмосфера қабаты -- **Экзосфера.** \*Ең жеңіл газдар планетааралық кеңістікке шашырап, жер тәжі қалыптасатын қабат -- **Экзосфера.** \*Жорамал бойынша экзосфера қабатындағы температура - **+2000^о^С.** Ауа райы және оны алдын ала болжау ==================================