Rzymskie Prawo PDF

1. - PRAWO ZWYCZAJOWE - (mos maiorum) -wywodzące się z usankcjonowanych zwyczajów przodków. U podstaw prawa zwyczajowego leżały zwyczaje przodków, zawsze uznawane i szanowane jako wzorcowe normy społeczne i obyczajowe, będące również źródłem norm prawnych. W prawie tym obowiązywał zakaz darowizn/darowizny między małżonkami. Prawdopodobnie miało to na celu wyeliminowanie nacisków majątkowych w małżeństwie (np. obietnica darowizny w zamian za rezygnację z rozwodu lub odwrotnie). - LEGES REGIAE - Według niektórych przekazów źródłowych królowie rzymscy wydawali również ustawy (leges regiae), dotyczące prawa sakralnego, ustroju państwa, prawa karnego oraz prawa rodzinnego. Zgodnie z tradycją po wypędzeniu królów ustawy ich przestano stosować i powrócono do prawa zwyczajowego. Prawo to zostało spisane dopiero w połowie V w. p.n.e. w ustawie XII tablic. - IUS - prawo (ius) jest sztuką (umiejętnością - ars) stosowania tego, co dobre i słuszne (bonum et aequum). - FAS - prawo boskie, oznacza sferę działania dozwoloną i osłanianą przez religię; wykroczenie nazywało się NEFAS i ściągało na sprawcę gniew bogów a można było się od niego uwolnić poprzez złożenie ofiary (?)PIACULUM(?). Normy religijne były dodatkowym wsparciem dla norm prawa świeckiego. 2. - IUS CIVILE - prawo wytworzone przez obywateli rzymskich dla siebie, rodzimym i obywatelskim prawem narodowym. W tym sensie odróżniało się ono od IUS GENTIUM, odnoszącego się do wszystkich mieszkańców (obywateli i nieobywateli) państwa rzymskiego. Ius Civile oznaczało prawo obowiązujące obywateli rzymskich z ustawodawczej woli narodu. - IUS GENTIUM - ogół tych instytucji prawnych, dotyczących przede wszystkim stosunków obrotu majątkowego, które były powszechnie znane i stosowane wśród ludów basenu śródziemnego. Chodziło przede wszystkim o najprostsze, pozbawione wszelkiej formalistyki czynności obrotu, jak np. kupno - sprzedaż, a także pojęcia prawne wspólne wszystkim ludom formacji niewolniczej, jak choćby samo „niewolnictwo”. Rzymskiemu prawu cywilnemu przeciwstawiało się Ius Gentium jako prawo nieformalne i wynikające z naturalnego porządku, opartego na poczuciu słuszności. Istniały jednak instytucje prawne wywodzące się z Ius Gentium i uznawane jednocześnie przez prawo cywilne, w całości bowiem Ius Gentium było częścią rzymskiego prawa prywatnego. Obejmowało ogół tych norm i instytucji prawnych wchodzących w skład prawa rzymskiego, które zasadniczo zgadzały się z pojęciami prawnymi innych ludów basenu Morza Śródziemnego. - IUS HONORARIUM - było to prawo stosowane i tworzone przez działalność magistratury. Miało ono wiele wspólnego z ius civile a poprzez fakt, że co roku było ono odnawiane o doświadczenia w stosowaniu ius civile, stanowiło prawo bardziej zbliżone do potrzeb życiowych. Ius honorarium było prawem stosowanym obok ius civile jako jego wspomaganie, poprawianie i uzupełnianie. Z biegiem lat różnice pomiędzy tymi prawami zatarły się w prawie poklasycznym. 3. USTAWA XII TABLIC - Powołano w 451 r. p.n.e. dziesięciu mężów, wyłącznie patrycjuszy, którzy sprawując zarazem najwyższą władzę w państwie - spisali na dziesięciu tablicach przepisy prawne, które miały obowiązywać zarówno patrycjuszy, jak i plebejuszy. W następnym roku, 450 r. p.n.e., nowi decemwirowie (wśród których znaleźli się już plebejusze) ułożyli dodatkowo dwie tablice. Owe XII tablic wystawiono na forum do publicznej wiadomości. Z początkiem IV w. p.n.e. zostały one zniszczone w czasie spalenia Rzymu przez Galów, ale następnie zrekonstruowane. Cyceron podaje, iż za jego czasów (I w. p.n.e.) dzieci uczyły się przepisów XII tablic w szkole na pamięć, gdyż do tego ustawodawstwa Rzymianie przykładali zawsze niezmierną wagę, uważając je za źródło wszelkiego prawa publicznego i prywatnego. Uregulowane zostało m.in. prawo rodzinne, spadkowe, ochrona własności, postępowanie procesowe oraz formalne czynności prawa cywilnego (np. przepisy o mancypacji i nexum). Ponadto przepisy prawa administracyjnego oraz prawa sakralnego. Jest to ustawodawstwo surowe - zna ono bezwzględną egzekucję dłużników przez wierzycieli, możliwość odwetu (talionu) w prawie karnym oraz surowe kary za przestępstwa przeciw własności. Jest to również prawo formalistyczne i obowiązujące tylko obywateli rzymskich. Odzwierciedla ono prymitywne stosunki dawnej italskiej gospodarki rolniczej, jednakże już przy początkach wymiany handlowej; wskazuje też zróżnicowanie majątkowe ówczesnego społeczeństwa. Ustawa XII tablic nigdy formalnie nie została uchylona. Komentarze do niej pisali jeszcze prawnicy klasyczni. Ostatecznie utraciła swoje znaczenie wraz z wejściem w życie kodyfikacji justyniańskiej. 4. LEGES I PLEBISCITA - Leges - Ustawy cesarskie okresu dominatu - Leges rogatae (tj. dosłownie ustawy uchwalone na wniosek - rogatio) - uchwalono na zgromadzeniach narodu (populus), których były trzy rodzaje: kurialne (comitia curiata), centurialne (comitia centuriata) i trybusowe (comitia tributa). - Plebiscita - Były to uchwały plebejuszy, podejmowane na osobnych ich zgromadzeniach (concilia plebis) na wniosek trybuna ludowego. Obowiązywały one początkowo tylko plebejuszy, dopiero w 286r. p.n.e. lex Hortensia rozszerzyła moc obowiązującą plebiscytów także na patrycjuszy i zrównała je w ten sposób z ustawami. Było to zwycięskie zakończenie długiej walki plebejuszy z patrycjuszami o równouprawienie polityczne. Uchwalone ustawy (także plebiscyty) obwieszczano na zgromadzeniu, po czym niekiedy publikowano przez wyrycie na tablicy z kamienia, brązu lub drewna. Pod względem formalnym ustawy dzieliły się z reguły na trzy części: praescriptio - wstęp, w którym podawano nazwiska wnioskodawcy, datę i miejsce uchwalenia, rogatio - właściwa treść ustawy, sanctio - zagrożenie karą za przekroczenie ustawy. Sankcja była co do swego zakresu rozmaita - wśród ustaw dotyczących aktów prywatnoprawnych rozróżniamy pod tym względem: leges perfectae - postanawiające nieważność czynności prawnej w razie przekroczenia przepisów ustawy, leges minus quam perfectae - gdzie w takim wypadku czynność prawna pozostawała ważna, a tylko przekraczający ponosił karę (grzywnę), wreszcie leges imperfectae - które zawierają wprawdzie jakiś zakaz (lub nakaz), ale nie opatrują go żadną sankcją. 5. UCHWAŁY SENATU - Od czasów cesarza Hadriana (117-138) władza ta ugruntowała się w pełni, a uchwały senatu uzyskały moc ustawy. Inicjatywę ustawodawczą w senacie wykonywał najczęściej (od Hadriana wyłącznie) cesarz. Sam wniosek cesarza (oratio principis) był uważany później za źródło prawa. W ogólności działalność ustawodawcza senatu stała się właściwie wyrazem woli cesarza. Uchwały senatu, senatus consulta, otrzymywały nazwę najczęściej od nazwiska wnioskodawcy. 6. KOSNTYTUCJE CESARSKIE - Cesarz nie miał władzy ustawodawczej , lecz przysługiwało mu prawo wydawania edyktów (ius edicendi), mógł też wyrokować w poszczególnych sprawach spornych. Wydawał instrukcje dla urzędników, w szczególności dla namiestników prowincji cesarskich. Przekonanie, iż wola cesarza jest źródłem prawa. Wszelkie rozporządzenia cesarza miały moc ustawy, albowiem przyjmowano, że naród rzymski przelewa na niego swoje uprawnienia za pomocą ustawy powołującej do władzy cesarskiej (lex de imperio): * EDYKTY - rozporządzenia cesarza o charakterze ogólnoadministracyjnym, które odnosiły się bądź do całego państwa, bądź do poszczególnych prowincji lub miast. * DEKRETY - wyroki wydane przez cesarza jako sędziego, już to w pierwszej instancji, już to na skutek odwołania. Formalnie miały moc w obowiązującej sprawie, lecz były wzorem dla innych wyroków w analogicznych sprawach. * RESKRYPTY - odpowiedzi cesarza na skierowane do niego zapytania osób prywatnych lub urzędników w wątpliwych kwestiach prawnych. Odpowiedzi udzielał cesarz na piśmie albo w formie adnotacji na piśmie prywatnego petenta, albo osobnym listem (per epistulam), gdy pytanie pochodziło od urzędnika. * MANDATY - instrukcje wysyłane przez cesarza do namiestników prowincji w sprawach administracji prowincji; zawierały one niekiedy pewne kwestie z prawa prywatnego i o tyle mogły mieć znaczenie w tym zakresie. Niektóre mandaty, ogłoszone osobno reskryptem, obowiązywały także w Italii. 7. PRAWOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ MAGISTRATURY Podobnie jak i inne magistratury (np. konsul, edyl kurulny) pretor posiadał prawo wydawania edyktów (ius edicendi), tzn. rozporządzeń, normujących sposób, w jaki zamierza wykonywać władzę w czasie swego urzędowania. Edykt taki ogłaszał na początku swego rocznego urzędowania (na białych tablicach) jako tzw. edictum perpetuum. Niezależnie od tego w czasie trwania urzędowania mogła niekiedy zajść potrzeba ogłoszenia dodatkowego, krótkiego edyktu. Ponieważ pretor nie miał władzy ustawodawczej, edykt pretorski formalnie nie był nową ustawą, nie mógł te zmieniać ani znosić istniejącego prawa cywilnego. Jednakże przez czas urzędowania danego pretora edykt obowiązywał na podstawie jego najwyższej władzy w zakresie sądownictwa. Prawo pretorskie powstało drogą formułowania przez pretora i stosowania nowych środków procesowych, ogłaszanych w edykcie i stosowanych w praktyce sądowej. Za pomocą tych środków pretor zapewniał przede wszystkim ochronę prawną nowym stosunkom życiowym, których dawne prawo cywilne nie uwzględniało. W sumie aktywność pretora kierowała się bądź na wspieranie prawa cywilnego (pretor działał iuris civilis adiuvandi gratia), bądź na jego uzupełnianie (iuris civilis supplendi gratia) lub poprawianie (iuris civilis corrigendi gratia). Podstawą działania pretora była zawsze zasada słuszności oraz ochrona dobrej wiary i uczciwości w obrocie gospodarczym, społecznym i prawnym. 8. JURYSPRUDENCJA RZYMSKA W OKRESIE REPUBLIKI I PRYNCYPATU Jurysprudencja kapłańska – kapłani (ponficies) – znali prawo (czynności procesowe formalne), kalendarz – dies fasti (dzień, w którym można dokonać czynności procesowej). Interpretowali Ustawę XII Tablic tak, aby dostosować jej postanowienia do nowych potrzeb życia społecznego, wzbogacając je o nowe instytucje prawne.Jurysprudencja świecka –późny okres republiki – świeccy prawnicy zajmują się jurysprudencją. Działalność w zakresie respondere – porady prawne, cavere – pomoc przy zawieraniu czynności prawnych i związanych z tym formalnościami, instruere -nauczanie zasad prawa. Stworzyli oni pierwszy logiczny system prawa cywilnego i pretorskiego. Ius Flavianum - ok. 300 r.p.n.e. Cn. Flavius ujawnił zbiór formuł procesowych i kalendarz- laicyzacja rzymskiego prawa cywilnego; Jurysprudencja klasyczna- 3 podokresy: - wczesny okres klasyczny- prawnicy I w., charakterystyczne dla tego okresu jest istnienie dwóch, odrębnych szkół prawniczych- sabiniańskiej i prokulejańskiej. - rozwinięty okres klasyczny- prawnicy II w., zanikają odrębności szkół, nauka prawa wznosi się do szczytów syntezy w dziełach szeregu świetnych prawników np. Salvianus Iulianus (edictum perpretuum, Digesta) Sextus Pomponius, Cervidus Scaevola, Gaius (Instytucje). - jurysprudencja III w.- późny okres klasyczny, wiąże się z działalnością prawników takich jak: Papinianus, Paulus, Ulpianus, Modestinus. Działalność naukowa i praktyczna jurystów okresu klasycznego szła głównie w trzech kierunkach: udzielania odpowiedzi (responsa) na zapytania w kwestiach prawnych, pisania dzieł prawniczych i nauczania prawa. 9. INSTYTUCJE GAJUSA Podręcznik prawa w czterech księgach, sporządzony ok. 160 r. W dziele tym autor omawia materiał prawny według przedstawionego już układu: pernsonae (prawo osobowe i rodzinne), res (prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania), actiones (postępowanie sądowe). Wiele fragmentów Instytucji Gajusa weszło do Digestów Justyniańskich. 10. SZKOŁY PRAWA W OKRESIE PRYNCYPATU I DOMINATU Dla wczesnego okresu klasycznego charakterystyczne jest istnienie w Rzymie dwóch odrębnych szkół prawniczych, różniących się między sobą poglądami na niektóre zagadnienia prawne: szkoły sabiniańskiej i szkoły prokulejańskiej. Za założyciela szkoły sabiniańskiej (zwanej także kassjańską) uchodzi Ateius Capito, prawnik z czasów Augusta, do najwybitniejszych zaś przedstawicieli należeli Massurius Sabinus, autor sławnego dzieła Libri tres iuris civilis oraz Cassius Longinus (obaj z czasów Tyberiusza). Do bardziej znanych prawników tej szkoły zalicza się jeszcze Javolenus Priscus, poza tym zaś należą do niej formalnie późniejsi prawnicy II w. - Gaius, Salvius Iulianus i prawdopodobnie Sextus Pomponius. Ci trzej ostatni, jednakże żyją w czasach, gdy przeciwieństwa obu szkół straciły już na znaczeniu. Za założyciela szkoły prokulejańskiej uważa się znakomitego prawnika Antistiusa Labeona, współczesnego Ateiusowi Capitonowi. Labeo jako prawnik był umysłem wszechstronnie wykształconym, postępowym i twórczym. Następcą Labeona był Proculus, od którego pochodzi nazwa szkoły. Do wybitnych Prokulianów należeli także Neratius Priscus, z czasów Hadriana oraz współczesny mu Publius Juventius Celsus (syn), autor m.in. znanej już definicji prawa i kilku innych zwięzłych sentencji prawniczych. 11. ZBIORY ŹRÓDEŁ I KODYFIKACJE PRAWA W OKRESIE DOMINATU (DO KOŃCA IV w.). Istnieją 3 zbiory konstytucji i ustaw cesarskich, dwa prywatne i jeden urzędowy: A)Prywatne- Zawierają one konstytucje cesarskie głównie z III w., nazwy pochodzą od nazwisk autorów, nieznanych bliżej prawników.Kodeks Gregoriański- 291 r. n.e. Kodeks Hermogeniański (uzupełnienie Gregoriańskiego) - 295 r. n.e. B)Urzędowy – Kodeks Teodozjański 438 r.n.e., podzielony na 16 ksiąg; Ustawy cesarskie, które zostały ogłoszone później, do upadku cesarstwa zachodniego (476r. n.e.) nazywają się Nowelami Postteodozjańskimi. Praktyka sądowa posługiwała się pismami wszystkich jurystów klasycznych. Powstawały sprzeczności, jednak poprzez cesarskie postanowienia zostawały one rozstrzygnięte.W okresie dominatu sporządzono zbiory prywatne (ustawy cesarskie, jak i wyjątki z prac jurystów klasycznych): A)Sentencje Paulusa, ułożone z fragmentów jego prac B)Regulae Ulpiani, będące zbiorem podstawowych reguł prawnych, zaczerpniętych z pism Ulpiana C)Fragmenta Vaticana zawierający wyjątki z dzieł klasycznych prawników i konstytucje cesarskie z Kodeksu Gregoriańskiego i Hermogeniańskiego D)Collatio legum Mosaicarum et Romanarum zestawiający porównawczo niektóre przepisy prawa żydowskiego z przepisami prawa rzymskiego. 12. „USTAWY O CYTOWANIU” Cały czas korzystano z dorobku jurysprudencji z okresu klasycznego, opinie prawników stały się źródłami prawa (od okresu klasycznego). Ci prawnicy też różnili się poglądami, strony mogły nawet przedstawiać sprzeczne argumenty różnych autorów. Dlatego sędzia miał problem z wyrokiem, co rozwiązało- cesarze Teodozjusz II i Walentynian III w ustawie zwanej dziś Ustawą o cytowaniu (z 426 r. n.e., inna nazwa Konstytucja Raweńska- Rawen był przez pewien czas stolicą cesarstwa zachodnio-rzymskiego) ustalili, że przy powoływaniu się przed sądem na pisma prawników moc obowiązującą mają mieć wszystkie pisma pięciu prawników, mianowicie: Papiniana, Ulpiana, Paulusa, Gaiusa i Modestyna, a nadto pisma tych (dawniej szych) prawników, na które w dziełach swoich wymienieni wyżej prawnicy się powołują. Przepisano też sposób postępowania w razie sprzeczności zachodzących między poglądami owych pięciu jurystów. Gdyby w jakiejś kwestii poglądy tych prawników się różniły to sędzia musiał przyjąć pogląd większości z tej piątki. Gdyby okazała się równa liczba to przeważał pogląd Papiniana, a gdyby tez w ogóle się nie wypowiedział w danej kwestii to sędzia miał swobodę opinii. Alucard 13. KODYFIKACJA JUSTYNIANA Prace rozpoczęto od zebrania i kodyfikacji ustaw cesarskich (częściowo skodyfikowanych - Kodeksy Gregoriański, Hermogregoriański, Teodozjański). Luty 528r.- Justynian powołał komisję z 10 członków, która miała zebrać konstytucje cesarskie korzystając z dotychczasowych zbiorów, wykonała to zadanie w kwietniu 529r.Kwiecień 529r.- ogłoszenie, wejście w życie pierwszego Kodeksu Justyniańskiego, tzw. później Codex vetus. 530 rok - Justynian wydał szereg ustaw mających na celu usunięcie najważniejszych sprzeczności w prawie – powstał zbiór: Liber quinquaginta decisionum. Grudzień 530r.- powołanie komisji (17 członów) pod przewodnictwem Tryboniona. Mogła ona zmieniać lub dostosowywać treść przepisów do nowych realiów, przeróbki te noszą nazwę interpolacji (lub emblemata Triboniani). Dzieło powstałe po 3 latach prac zwane Digestami (Pandektami) ogłoszono i weszło w życie w grudniu 533r.n.e. Było to 50 ksiąg, które dzielą się na 429 tytułów a te zawierają fragmenty zwane leges. Początek fragmentu poprzedzający pierwszy paragraf określano jako principium (pr.)Instytucje justyniańskie – powstały podczas prac nad Digestami - weszły w życie w tym samym czasie. Oparły się na instytucjach Gajusa (personae – res – actiones). Dzielą się na 4 księgi, te na tytuły, a tytuły na paragrafy.Codex repetitae praelectionis – „kodeks powtórnego wydania” – zmiana kodeksu związana ze zmianami dokonanymi przez Digesta, nowy kodeks wszedł w życie w 534r., dzielił się na 12 ksiąg, a te na tytuły, zawierające poszczególne konstytucje cesarskie (leges). 14. NOWELE JUSTYNIAŃSKIE Po dokonaniu kodyfikacji prawa obowiązującego Justynian jeszcze do końca swego panowania wydawał ustawy zwane Nowelami (Novellae leges) w języku greckim lub łacińskim, którymi uzupełniał, a w kilku przypadkach nawet zasadniczo zmieniał prawo zawarte w kodyfikacji (np. Nov. 115 i 118 dotyczące prawa spadkowego). Z tych Nowel nie sporządzono - mimo zapowiedzi - urzędowego zbioru, natomiast zachowały się trzy zbiory prywatne: Epitome Juliani, zbiór dokonany przez profesora Juliana z Konstantynopola, ok. 556 r.; - Authenticum (lub Liber Authenticorum), zbiór 134 nowel z lat 535-556 n.e., w którym nowele greckie przetłumaczone zostały na łacinę; zbiór ten powstał prawdopodobnie w Italii, czas nie wiadomy; „autentycznym" nazwali go glosatorzy z początkiem XII w.;- zbiór 168 nowel w języku greckim zawierający obok nowel Justyniana niektóre ustawy jego następców; ogłoszony został za Tyberiusza II (578-582 r.). Instytucje, Digesta, Kodeks i Nowele łącznie oznaczono od końca XVI w. nazwą Corpus luris Civilis dla odróżnienia od zbioru prawa kanonicznego (Corpus luris Canonici). Stąd nazwa prawa cywilnego (ius civile) przeszła na nowożytne prawo prywatne (cywilne), podobnie jak określenia „kodeks" i „nowelizacja prawa”. 15. BIZANTYJSKIE OPRACOWANIA PRAWA JUSTYNIAŃSKIEGO Po podziale cesarstwa w 395 roku w państwie wschodnim dalej obowiązywał kodeks justyniański i Nowele z późniejszymi zmianami. Z biegiem czasu kodyfikacja ta uległa przeróbkom w języku greckim, które miały na celu dostosowanie ustawodawstwa z VI wieku do warunków cesarstwa bizantyjskiego. Najważniejsze z tych przeróbek to: Parafraza Teofila, tzw. Ekloga, z połowy VIII w., a przede wszystkim Bazyliki, najważniejsza kodyfikacja prawa bizantyjskiego z ok. 900 r. n.e. Parafraza Teofila była przeróbką Instytucji justyniańskich na język grecki, dokonaną przez profesora prawa w Konstantynopolu - Theophilusa. Ekloga (726 r. n.e.) była natomiast uproszczonym zbiorem prawa cywilnego i karnego na użytek praktyczny. Bazyliki („Ustawy królewskie") były najobszerniejszym zbiorem prawa, sporządzonym w języku greckim na podstawie ustawodawstwa justyniań- skiego. Inicjatorem opracowania był bizantyjski cesarz Bazyli I, zaś całość dzieła ukończona została w latach 888-889 za panowania Leona I Filozofa. Do tekstu Bazylik pisane były następnie liczne komentarze (tzw. scholie). Po tej kodyfikacji poziom wiedzy prawniczej podupadł, powstał jedynie Sześcioksiąg (Hexabiblos) Harmenopulosa z 1345 roku, obowiązywał on jeszcze w Grecji do 1946r. prawo rzymsko-bizantyńskie zatraciło swój wysoki poziom z czasów rzymskich, jednak wywarło duży wpływ na prawo Rosji, Bułgarii, Serbii i Mołdawii. 16. ORGANY OCHRONY PRAWNEJ W RZYMIE Ochronę roszczeń realizował pretor drogą procesową, za pomocą udzielania skarg i zarzutów procesowych, a także przez inne srodki prawne, stosowane w postępowaniach szczególnych. Pretor lub namiestnik prowincji mogli zarządzić swoim dekretem tzw. missio in possessionem, czyli wprowadzenie pewnej osoby w posiadanie rzeczy lub całego majątku drugiej osoby w celu przymuszenia jej do określonego działania. Ponadto mogli nakazać zawarcie tzw. stypulacji- formalnego kontraktu określonej treści, umożliwiającego dalsze postepowanie procesowe lub poza procesem. Jednak do najważniejszych form ochrony pozaprocesowej należały wydawane przez pretora interdykty (nakaz określonego działania lub zaniechania- prohibitoryjne, ekshibitoryjne, restytutoryjne) oraz restitutio in integrum, tj. Przywrócenie do stanu pierwotnego. 17. STRONY PROCESOWE, ZDOLNOŚĆ PROCESOWA, LEGITYMACJA PROCESOWA. Stronami procesu cywilnego byli powód (actor), który występował ze skargą (powództwem) na drogę sądową oraz pozwany (reus), przeciwko któremu powództwo było skierowane. Możliwe było współuczestnictwo procesowe, gdy po stronie powoda lub pozwanego występowało kilka osób. Aby brać udział w procesie (występować jako strona procesowa/ dokonywać samodzielnie czynności procesowych) konieczne było posiadanie zdolności procesowej i sądowej. Tak np. zdolności sądowej (procesowej) nie mieli niewolnicy, którzy nie byli podmiotami prawa, a także osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych, jak dzieci, niedojrzali i chorzy umysłowo. Nie mogły samodzielnie występować w procesie również kobiety oraz osoby podlegające władzy ojcowskiej. W procesie legisakcyjnym uczestniczyć mogli tylko obywatele rzymscy; w formułkowym dopuszczono do procesu Latynów i peregrynów. legitymacja procesowa jest niezbędna do występowania w danym, konkretnym procesie w charakterze powoda (legitymacja procesowa czynna) lub pozwanego (legitymacja procesowa bierna). Legitymacja procesowa wyznaczana jest przez konkretny stosunek prawny, leżący u podstaw sporu, realizowanego na drodze procesowej. 18. ZASTĘPSTWO PROCESOWE W przypadku braku zdolności sądowej (procesowej) występowały z konieczności w procesie inne upoważnione do tego osoby. Tak więc za dziecko (infans) działał opiekun, za chorego umysłowo (furiosus) i marnotrawcę (prodigus) - ich kurator. Niedojrzali mogli występować za zgodą opiekuna lub też działał za nich sam opiekun; podobnie kobiety, które mogły w procesie formułkowym być stroną, ale występować mogły w procesie za zgodą opiekuna lub te opiekun reprezentował je samodzielnie. Poza wskazanymi sytuacjami zastępstwa koniecznego, dobrowolne zastępstwo procesowe, oznaczające występowanie w procesie w miejsce i w imieniu strony, nie było z zasady dopuszczalne w procesie legisakcyjnym. W procesie formułkowym dopuszczono zastępców procesowych, występujących na podstawie upoważnienia, udzielonego przez zastępowaną stronę. Byli nimi cognitor i procurator. Cognitor musiał być ustanowiony w obecności przeciwnika procesowego z pomocą przepisanych słów. W okresie dominatu kognitor już nie występuje. Procurator ustanawiany był nieformalnie i musiał w stadium in iure wykazać otrzymane upoważnienie. Zobowiązany był też dać stronie przeciwnej odpowiednie zabezpieczenie (cautio), że zastąpiony zatwierdzi jego działania i wykona wyrok. Prokuratorem był najczęściej zarządca majątku, upoważniony także do prowadzenia procesów. Znany był równie tego rodzaju zastępca, ustanowiony do konkretnego procesu (procurator ad litem). 19. CZAS I MIEJSCE WYKONYWANIA JURYSDYKCJI, WŁAŚCIWOŚĆ SĄDU. Sąd właściwy określano jako forum (forum competens). W pierwszej kolejności rozpatrywano właściwość rzeczową, kierując się rodzajem sprawy. Np dla skarg z powodu wad kupionego niewolnika właściwy był tylko edyl kurulny. Podobnie np. dla spraw o obalenie testamentu właściwy był z reguły sąd centumwiralny. Jeżeli nie było zastrzeżonej wyraźnie odrębnej właściwości rzeczowej, sprawa należała do pretora i sędziego jednostkowego (mus iudex). Przy ustalonej już właściwości rzeczowej należało z kolei rozpatrzeć kwestię właściwości miejscowej. Dla ustalenia właściwości miejscowej podstawowe znaczenie miała reguła actor sequitur forum rei - powód idzie za miejscem sądu pozwanego, tj. powód musiał pozwać przeciwnika przed sąd (magistraturę) tego miejsca, gdzie ów przeciwnik (pozwany) stale mieszkał. Niekiedy możliwe były inne kryteria szczególne i odstępstwa od zasady, z reguły uzasadnione możliwościami uproszczenia i ułatwienia postępowania, a także oszczędzenia kosztów. Na przykład w razie skargi z deliktu właściwy był sąd tego miejsca, gdzie popełniono ów delikt, z kontraktu zaś - sąd miejsca jego wykonania; za dominatu także sąd miejsca położenia spornej rzeczy czy miejsca zawarcia kontraktu. Wreszcie strony zawsze mogły na podstawie umowy co do właściwości miejscowej poddać swój spór rozstrzygnięciu jakiegoś innego, dowolnie wybranego sądu (tzw. prorogacja sądu - prorogatio fori). 20. POJĘCIE I KLASYFIKACJA POWÓDZTW (ACTIO). LEGIS ACTIONES I POWÓDZTWA PRAWA PRETORSKIEGO. Actiones in rem- wynikają z praw rzeczowych, powód skarżył na podstawie swego prawa (np. własności), skutecznego wobec wszystkich- erga omnes Actiones in personam- wynikają z wierzytelności (zobowiązań), prawo (roszczenie) powoda było skierowane do konkretnie oznaczonej osoby, do dłużnika z określonego zobowiązania, wyjątkowo niektóre skargi mogły być też kierowane przeciw osobie trzeciej Skargi cywilne- żądanie powoda było oparte na prawie cywilnym Skargi pretorskie- pretor udzielał ochronę prawną nowym, nieznanym prawu cywilnemu stosunkom faktycznym ze względu na wymogi słuszności czy potrzeby obrotu a)in factum powód opierał się na pewnym fakcie, który wymieniał w intentio b)per analogium- udzielenie przez pretora skargi opartej na prawie cywilnym przez odniesienie jej do przypadków pokrewnych, które dotychczas nie korzystały z ochrony prawnej. Skargi prawa ścisłego, stricti iuris- skargi cywilne, związane z formalistycznymi czynnościami dawnego prawa. Skargi dobrej wiary, bonae fidei- sędzia otrzymywał dodatkowe działania zgodnie z dobrą wiarą, zasadami słuszności. Istniało także wiele innych rodzajów skarg odnoszących się np. tylko do deliktów, czy o ustalenie stosunku prawnego (skargi prejudyscjalne.Legis Actiones- Trzy z nich, a mianowicie: legis actio sacramento, legis actio per iudicis postulationem oraz legis actio per condictionem były właściwymi procedurami procesowymi, ponieważ miały na celu doprowadzenie do postępowania apud iudicem i do rozstrzygnięcia sporu. Natomiast dwa pozostałe sposoby: legis actio per manus iniectionem oraz legis actio per pig noris capionem były sposobami egzekucji. 21. POSTĘPOWANIE W PROCESIE LEGISAKCYJNYM Stworzone zostało przez ustawy, w szczególności przez ustawę XII tablic. Jest to postępowanie ustawowe i niezmienne jak ustawa. Jest ono ściśle formalistyczne. W postępowaniu legisakcyjnym mogli brać udział jedynie obywatele rzymscy. W stadium in iure konieczna była w postępowaniu legisakcyjnym osobista obecność obydwu stron procesowych, niedopuszczalne było zastępstwo procesowe. Zgodnie z ustawą XII tablic powód mógł doprowadzić siłą pozwanego do stawienia się in iure. Dalsze postępowanie mogło przebiegać różnymi drogami, gdyż istniało ogółem pięć różnych sposobów postępowania legisakcyjnego. Trzy z nich: legis actio sacramento, legis actio per iudicis postulationem oraz legis actio per condictionem, były właściwymi procedurami procesowymi, ponieważ miały na celu doprowadzenie do postępowania apud iudicem i do rozstrzygnięcia sporu. Natomiast dwa pozostałe sposoby: legis actio per manus iniectionem oraz legis actio pignoris capionem, były sposobami egzekucji. W przypadku legis actiones Sacramento powód i pozwany - po dokonaniu przepisanych formalności (słowa, gesty) - składali sacramentum, tj. oznaczoną sumę pieniężną jako rodzaj zakładu. W razie przegrania sporu przez daną stronę złożona przez nią suma przepadała na rzecz skarbu państwa. Za pozostałych legis actiones można było dochodzić tylko niektórych określonych roszczeń. Na zakończenie stadium in iure strony dokonywały aktu litis contestatio, tj. wzywały świadków celem stwierdzenia przy nich treści sporu. Następnie wybrany i powołany sędzia prywatny wydawał ustny wyrok, od którego nie było odwołania. Jeśli któraś strona nie stawiła się przed sędzią do południa dnia, w którym odbywała się rozprawa, zapadał wyrok zaoczny na korzyść strony obecnej. Jeśli pozwany nie wykonał wyroku dobrowolnie do 30 dni, powód mógł za pomocą legis actio per manus iniectionem przeprowadzić egzekucję osobistą, tj. na osobie (nie majątku) pozwanego- doprowadzenie zasądzonego przed pretora, powód kładł na nim rękę, wypowiadał fromułę i uzyskiwał nad nim pełną władzę. Jeśli żadna osoba nie odrzuciła ręki powoda to powód mógł osądzonego związać i więzić w swoim domu przez 60 dni. Gdyby - mimo trzykrotnego wyprowadzania go w tym czasie na rynek i ogłoszenia wysokości przysądzonej sumy - dłużnika nikt nie wykupił, wierzyciel mógł go sprzedać do niewoli, a nawet zabić (od lex Poetelia Papiria z 326 r. p.n.e możliwe stało się odpracowanie długu). Druga forma egzekucji, legis actio per pignoris capionem, polegała na pozasądowym zajęciu rzeczy zasądzonego dla zabezpieczenia roszczeń wierzyciela (powoda) i zmuszenia dłużnika do świadczenia należności. 22. FORMUŁKA PROCESOWA I JEJ CZĘŚCI SKŁADOWE. Formułka procesowa zawierała wszystkie informacje niezbędne sędziemu prywatnemu do prowadzenia procesu. Z jej czterech głównych części najważniejsza była intentio, informująca o podstawie i treści żądania powoda. Intentio mogła być certa (ściśle oznaczona), jeśli powód żądał określonej sumy pieniężnej lub oznaczonej rzeczy, w przeciwnym razie była to intentio incerta. Mogła te być oparta na prawie cywilnym (in ius concepta) lub tylko na jakimś opisanym przez powoda stanie faktycznym (zdarzeniu), z powodu, którego pretor udzielał skargi (intentio in factum concepta). Niekiedy żądanie powoda musiało być jeszcze dodatkowo wyjaśnione w zamieszczonej na początku formułki części zwanej demonstratio. Jeśli sędzia uznał zawarte w intentio żądanie powoda za słuszne, to dalsza część formułki, zwana condemnatio, upoważniała go do zasądzenia pozwanego na zadośćuczynienie temu żądaniu, w przeciwnym razie - do uwolnienia pozwanego od tego obowiązku. Wreszcie - tylko w tzw. skargach działowych (o podział współwłasności) potrzebna była adiudicatio, tj. część formułki upoważniająca sędziego do przeprowadzenia tego podziału. Oprócz powyższych części głównych formułki możliwe były części dodatkowe, zamieszczone w interesie - i na żądanie - pozwanego lub niekiedy powoda- praescriptiones i exceptiones- mogły być odraczające (dylatoryjne), tj. tylko na pewien czas odsuwające żądanie powoda lub niweczące (umarzające, peremptoryjne), tj. uniemożliwiające powodowi całkowicie i trwale skuteczne dochodzenie roszczenia. 23. POSTĘPOWANIE IN IURE W PROCESIE FORMUŁKOWYM. STANOWISKO POZWANEGO. Postępowanie in iure musiało odbywać się przy obecności obu stron, tj. powoda (actor) i pozwanego (reus). Istniało zastępstwo procesowe- cognitor/ procurator. Brak postępowania zaocznego. Prywatny charakter pozwania, powód dysponował środkami przymusu przewidzianymi przez pretora, gdyby pozwany stawiał opór, mógł się posłużyć osobą vindexa (gwarantował stawiennictwo pozwanego) lub złożyć vadimonium- przyrzecznie stawiennictwa pod rygorem kary pieniężnej. Następnie następowało editio actionis- oznajmienie pozwanemu przez powoda, jaką skargę i o co zamierza przeciw niemu wytoczyć. Zarazem powód zwracał się do pretora o zezwolenie na użycie tej konkretnej skargi - postulatio actionis, który udzielał powództwa (dare) lub odmawiał (denegare). Pozwany- po udzieleniu skargi przez pretora, mógł: zadośćuczynić od razu żą daniu ̨ powoda, wtedy w ogóle nie dochodziło do procesu, uznać żądanie powoda za całkowicie słuszne, w ogóle nie bronić się, zachowując milczenie, albo bronić się nieodpowiednio, nie spełniając pewnych wymogów proceduralnych. Wówczas miało miejsce tzw. indefensio lub wdać się w spór bądź to zaprzeczając twierdzeniu powoda, bądź te przeciwstawiając żądaniu powoda zarzuty procesowe. Litis contestatio- nie przyzywano świadków, powód wręczał pozwanemu gotową już pisemną formułkę, precyzującą ich spór, pozwany zaś formułkę tę przyjmował. Gotową formułkę procesową pretor przesyłał po litis contestatio do wybranego przez strony sędziego prywatnego, równocześnie polecając mu pełnienie funkcji sędziego w tym sporze. 24. POSTĘPOWANIE APUD IUDICEM W PROCESIE FORMUŁKOWYM. Postępowanie w stadium apud iudicem było ustne i pozbawione formalności. Jego istotną częścią było postępowanie dowodowe, prowadzone bezpośrednio przed sędzią przez strony. Stosowano zasadę, że należy wysłuchać obu stron. Ciężar dowodu (onus probandi) spoczywał na stronie, która występowała z twierdzeniem. Sędzia badał przedłożone mu przez strony dowody, przy czym miał swobodę w ocenie ich wartości i wiarygodności (tzw. zasada swobodnej oceny dowodów). Dowodami mogły być: przesłuchanie stron, zeznania świadków, dokumenty, opinie biegłych oraz oględziny (miejsca, rzeczy lub osoby). Następnie sędzia wydawał wyrok (sententia). Mógł jednak stwierdzić pod przysięgą, że sprawa nie jest mu dostatecznie jasna (non liquet) i odmówić wydania wyroku; wtedy powoływano innego sędziego. Wyrok ogłaszał sędzia w obecności stron ustnie. Wyrok był najczęściej deklaratoryjny, tj. nie tworzył nowego stanu prawnego, lecz tylko stwierdzał stan istniejący. Skutki prawne wywoływał wyrok prawomocny. Rozróżniano prawomocność formalną i materialną. Wyrok był formalnie prawomocny, jeśli nie mógł być zaskarżony do sądu wyższej instancji zwyczajnym środkiem odwoławczym. W procesie legisakcyjnym i formułkowym odwołania od wydanego wyroku nie było (stawał się prawomocny z chwilą ogłoszenia). Materialna prawomocność takiego wyroku polegała zaś na tym, że ustalał on ostatecznie stan prawny między stronami (ius facit inter partes), uznawany za zgodny z rzeczywistym stanem. Dany spór jako już raz prawomocnie osądzony prawnie wygasał i nie mógł być ponownie przedmiotem procesu między tymi samymi stronami. Wygrywający powód mógł wymusić na pozwanym wykonanie treści wyroku za pomocą ̨ egzekucji. 25. WYKONANIE WYROKU. EGZEKUCJA OSOBISTA I MAJĄTKOWA. Egzekucja polega na przeprowadzeniu postępowania w celu przymusowego wykonania wyroku, którego nie wykonuje dobrowolnie zasądzony dłużnik. Egzekucję wdrażał zwycięski powód za pomocą powództwa egzekucyjnego (actio iudicati), udzielonego przez pretora po sprawdzeniu prawidłowości podstaw formalnych egzekucji, w tym upływu 30 dni na dobrowolne wykonanie wyroku przez zasądzonego. Po wniesieniu tej skargi dłużnik najczęściej już in iure uznawał swój obowiązek wykonania wyroku. Jeżeli zaś nie zgadzał się z wyrokiem, w razie przegranej musiał zapłacić dwukrotnie wyższą sumę od przypadającej z pierwszego wyroku. Jeżeli dłużnik nie podważył ważności wyroku w postępowaniu wszczętym na podstawie actio iudicati, możliwa była wedle wyboru powoda egzekucja osobista (na osobie) lub majątkowa (na majątku dłużnika). Egzekucja osobistej- upoważniony przez pretora powód zabierał dłużnika do swego domu (więzienia prywatnego), gdzie dłużnik odpracowywał swój dług. Egzekucja majątkowa (venditio bonorum) była tworem prawa pretorskiego. Wierzyciel (powód) był wprowadzany w posiadanie majątku egzekwowanego dłużnika, o czym ogłaszano publicznie. Z kolei jeden z nich, wybrany w tym celu jako magister bonorum, sprzedawał licytacyjnie cały majątek dłużnika. Egzekucja ta miała zatem zawsze charakter tzw. postępowania konkursowego, w którym dłużnik tracił cały majątek, a ponadto ulegał infamii. Wyjątkowo - jeśli dłużnik nie zawinił swej niewypłacalności - mógł on za zezwoleniem pretora ogłosić swą upadłość (cessio bonorum), tj. oddać dobrowolnie cały swój majątek na zaspokojenie wierzycieli. Nie ulegał wtedy infamii, zabezpieczał się przed możliwością egzekucji osobistej, a nadto mógł domagać się pozostawienia mu środków majątkowych niezbędnych do swego utrzymania (tzw. beneficium competentiae). 26. CECHY PROCESU KOGNICYJNEGO. Formalnie procedura formułkowa została zniesiona w 342 r. n.e. Pozostał jako jedyny proces kognicyjny, o następujących cechach: - brak podziału na stadium in iure i apud iudicem; cały proces odbywał się przed tym samym sędzią, którym był urzędnik państwowy. Zanikło użycie niepotrzebnej już formułki i odpadło sprawowanie funkcji sędziowskiej przez osobę prywatną (iudex unus).- brak formalizmu oraz większa swoboda sędziego. Za dominatu wzrasta jednak rola pisemności, ograniczana jest te szczegółowymi przepisami proceduralnymi swoboda sędziego w ocenie dowodów. - proces odbywał się nie na otwartym, jak dawniej, miejscu, lecz w budynku. - postępowanie stawało się ̨ coraz bardziej przewlekłe, a strony musiały ponosić koszty postępowania (opłaty sądowe). - pozwany był wzywany do sądu z urzędu, a nie przez powoda. Możliwe było postępowanie i wyrok zaoczny. Nie obowiązywała już zasada kondemnacji pieniężnej, czyli pozwanego można było zasądzić na wykonanie świadczenia w naturze. - zasada swobodnej oceny dowodów uległa zmianie w kierunku uwzględnienia tzw. legalnej teorii dowodów. Sędzia przy ocenie dowodów związany jest pewnymi ustawowymi wytycznymi, nakazującymi mu stosować określone reguły dowodowe. - możliwe stało się ̨ odwołanie od wyroku, czyli apelacja do instancji wyższej. - egzekucję przeprowadzał urzędnik państwowy i nie miała ona już charakteru uniwersalnego, obejmującego cały majątek dłużnika. 27. ŚRODKI OCHRONY POZAPROCESOWEJ Pretor lub namiestnik prowincji niekiedy zarządzić swoim dekretem tzw. missio in possessionem, czyli wprowadzenie pewnej osoby w POsiadanie rzeczy (missio in rem) lub całego majątku (missio in bona) drugiej osoby w celu przymuszenia jej do określonego działania (np. poddania się egzekucji czy złożenia zabezpieczenia). Przy dalszym oporze dłużnika pretor upoważniał do sprzedaży zajętej rzeczy lub do przejęcia jej na własność przez uprawnionego. Mógł ponadto nakazać zawarcie tzw. stypulacji pretorskiej, tj. formalnego kontraktu określonej treści, umożliwiającego dalsze postępowanie procesowe lub poza procesem. Najważniejszymi środkami ochrony pozaprocesowej były jednak interdykty oraz restitutio in integrum. Interdykt był to wydany przez pretora lub namiestnika prowincji nakaz określonego działania lub zaniechania, wyróżniano: - restytutoryjne - nakazujące zwrot rzeczy lub przywrócenie ich stanu pierwotnego; - ekshibitoryjne - nakazujące okazanie rzeczy lub osoby przed sądem do wglądu - prohibitoryjne - zabraniające pewnego postępowania, np. stosowania przemocy - ponadto rozróżniano interdicta simplicia, jeśli dotyczyły jednej tylko strony, oraz duplicia, jeśli skierowane były równocześnie do obydwu stron. Restitutio in integrum (przywrócenie do stanu pierwotnego) mogło być za stosowane jako środek wyjątkowy (nadzwyczajny) na prośbę osoby, która wskutek pewnego zdarzenia znalazła się w niekorzystnej sytuacji prawnomajątkowej. Mógł udzielić go pretor lub namiestnik prowincji. Za przyczynę uzasadniającą uważał pretor zawsze małoletniość (do 25 lat), poza tym zaś mogła nią być - jeśli chodziło o pełnoletnich - m.in. usprawiedliwiona sprawami państwowymi nieobecność, podstęp lub przymus i groźba. W razie przyznania restytucji dekretem magistratury należało uważać dane zdarzenie za niebyłe. 28. POJĘCIE ZDOLNOŚCI PRAWNEJ I JEJ WYMOGI Zdolność prawna jest to zdolność do zajmowania stanowiska podmiotu praw i obowiązków prawnych, więc np. zdolność do tego, by być właścicielem, wierzycielem, dłużnikiem. Kto ma zdolność prawną, jest w rozumieniu prawa osobą (podmiotem prawa), przy czym prawo rozróżnia po szczególnych ludzi jako osoby fizyczne oraz związki ludzi i masy majątkowe jako samodzielne podmioty niefizyczne, zwane osobami prawnymi. Zdolność prawna człowieka (wolnego) rozpoczynała się według prawa rzymskiego z chwilą urodzenia się dziecka żywego. Dziecko poczęte, a jeszcze nieurodzone (tzw. nasciturus = mający się urodzić) nie miał i nie mógł mieć jako płód w łonie matki samodzielnej zdolności prawnej. Jednakże jeżeli urodziło się dziecko żywe, to początek jego w ten sposób powstałej zdolności prawnej można było cofnąć w drodze fikcji prawnej do wcześniejszego momentu jego życia (płodowego), na ile było to potrzebne dla korzyści dziecka. W ten sposób np. dziecko (jako tzw. pogrobowiec) mogło dziedziczyć po ojcu, który zmarł przed jego urodzeniem, a w czasie ciąży matki. Mający się urodzić uważany jest za już urodzonego, ilekroć chodzi o jego korzyści. Dla zabezpieczenia interesów dziecka poczętego można było ustanowić kuratora (curator ventris). Zdolność prawna kończyła się z chwilą śmierci. Zdolność prawną uzyskiwał także niewolnik w chwili wyzwolenia z niewoli, a wolny obywatel rzymski tracił ją wskutek popadnięcia w niewolę, z zastrzeżeniem ius postliminii. 29. POWSTANIE NIEWOLI. STANOWISKO PRAWNE NIEWOLNIKÓW Niewola powstawała przez wzięcie do niewoli nieprzyjaciela, z którego państwem Rzym prowadził wojnę, a nawet każdego cudzoziemca, o ile z jego państwem Rzym nie utrzymywał żadnych stosunków umownych, źródłem niewoli było także urodzenie z matki niewolnicy. Niewolnikiem mogło stać się również porzucone dziecko, podjęte przez inną osobę. W dawnym prawie obywatel rzymski mógł być sprzedany za granicę w niewolę w razie niezgłoszenia się do spisu cenzorskiego oraz w razie dezercji z wojska. Tracili wolność również skazani na śmierć lub na pracę w kopalniach. 52 r. n.e. S.C.- kobieta wolna, która pozostawała w pożyciu z czyimś niewolnikiem mimo zakazu jego właściciela, stawała się sama niewolnicą tego właściciela. Niewolnik był przedmiotem prawa i należał do res mancipi na równi z gruntem italskim, zwierzętami pociągowymi i jucznymi oraz służebnościami wiejskimi. Cokolwiek niewolnik nabywa, to nabywa dla swego pana. Niekiedy pan przydzielał niewolnikowi pewną część majątku do administracji i użytkowania w jego interesie (peculium). Prawnie pan pozostawał właścicielem tego majątku. Za zobowiązania zaciągnięte w ramach gospodarki pekuliarnej odpowiadał właściciel. Za przestępstwa (delikty) niewolnika odpowiadał pan, który w chwili wniesienia przez poszkodowanego tzw. skargi noksalnej (actio noxalis) był właścicielem tego niewolnika. Niewolnik nie mógł zawrzeć małżeństwa w sensie prawnym, lecz tylko tzw. contubernium. Lex Petronia zabroniła panom wysyłania niewolników do walki z dzikimi zwierzętami w cyrku. Reskrypt Antoniusza Piusa stanowił, że pan, który bez powodu zabił swego niewolnika, odpowiadał tak jak za zabicie cudzego, a jeśli traktował niewolnika okrutnie, mógł być zmuszony do jego sprzedania. Ważną zmianą było dozwolenie niewolnikom zgłaszania urzędnikom cesarskim w postępowaniu extra ordinem nadużycia władzy swoich panów. Niewolnicy należący do państwa, servi publici, mogli rozporządzić w testamencie połową swego peculium. 30. WYZWOLENIE - SPOSOBY I OGRANICZENIA. STANOWISKO PRAWNE WYZWOLEŃCÓW Zwyczajnym sposobem wyjścia z niewoli było wyzwolenie (manumissio) niewolnika przez jego właściciela, według prawa cywilnego (formalne) i według prawa pretorskiego (nieformalne). Wyzwolenia cywilne:- Manumissio vindicta: przed pretorem (lub konsulem). - Manumissio censu zgłoszenie niewolnika przez jego pana do spisu cenzorskiego jako obywatela rzymskiego. - Wyzwolenie testamentowe – bezpośrednie lub powiernicze - za dominatu: manumissio in ecclesia: w kościele, w obecności kleru i wiernych. Wyzwolenia pretorskie (nieformalne): - manumissio inter amicos tj. nieformalne oświadczenie woli wyzwolenia wobec świadków wyzwolenie listowne - manumissio per epistulam. Ograniczenia wyzwoleń- ex Fufia Caninia z 2 r. p.n.e. ograniczała liczbę niewolników, których można było wyzwolić w testamencie, natomiast lex Aelia Sentia z roku 4 n.e. postanawiała, że o ile pan niewolnika nie ma jeszcze 20 lat, może go wyzwolić tylko za zgodą specjalnej komisji, która badała motywy wyzwolenia. Sytuacja prawna wyzwoleńców była gorsza niż wolnourodzonych. Tylko osoba wyzwolona za pomocą cywilnej formy i zgodnie z przepisami ustawowymi nabywała obywatelstwo. Wyzwoleńcy mieli ograniczone prawa wyborcze. Za rzeczypospolitej zakazane były małżeństwa pomiędzy wolno urodzonymi a wyzwoleńcami, od czasu cesarza Augusta - tylko pomiędzy członkami stanu senatorskiego a wyzwoleńcami. To ostatnie ograniczenie zniósł dopiero Justynian. 31. OSOBY PÓŁWOLNE Grupy ludności i kategorie osób według prawa wolnych, ale doznające różnych prawnych i faktycznych ograniczeń w swojej wolności. - Klientela była zależna od swoich patronów. Początkowo obejmowała wolnych chłopów, korzystających z gruntów oddanych im do odwołalnego używania przez patrycjuszy. Później także dobrowolnie oddanych pod patronat innej osoby. Klientela istniała również jako zależność od rodów, gmin lub państwa. - Koloni: wolni drobni dzierżawcy, którzy zazwyczaj z ojca na syna pozostawali na tym samym kawałku gruntu; głównie z powodu swego ciężkiego położenia gospodarczego i płynącego stąd uzależnienia finansowego od wydzierżawiających. 332r. cesarz Konstantyn zakazał kolonom opuszczać grunt, a zbiegłych kolonów nakazał odstawiać z powrotem. Również późniejsze ustawy poszły w kierunku przywiązania kolonów do ziemi. 357r.- właściciel nie mógł pozbyć się gruntu bez kolonów, a kolonów bez gruntu. Kolonat ustawał poprzez zwolnienie kolona przez pana wraz z nadaniem mu własności gruntu lub gdy kolon przez ustawowo określony czas (za Justyniana - 30 lat) pozostawał poza kolonatem. - Mancipio dati: członkowie rodziny, synowie lub córki, których ich paterfamilias za pomocą mancypacji oddał innemu pater familias w przejściowy stan zależności prywatnoprawnej. - addicti - niewypłacalni dłużnicy, którzy ulegli egzekucji osobistej i dostali się do więzienia prywatnego swego wierzyciela, pracowali na rzecz wierzyciela tak długo, aż ten uznał, że dług został odpracowany. Osoby wykupione z niewoli nieprzyjacielskiej przez obywatela rzymskiego pozostawali we władzy wykupującego i pracowali dla niego tak długo, dopóki nie zwrócili sumy wykupu. - auctorati: ludzie wolni, którzy dobrowolnie wynajęli swoje usługi w charakterze gladiatorów. 32. STATUS CIVITATIS. NABYCIE I UTRATA RZYMSKIEGO OBYWATELSTWA Status civitatis wyznaczał pozycję osoby ze względu na obywatelstwo (obywatele rzymscy, Latyni i cudzoziemcy - peregryni). Obywatelstwo Rzymu (cives Romani) można było nabyć w następujący sposób: poprzez urodzenie się z rodziców, obywateli rzymskich, w skutek osiedlenia się w Rzymie (ius migrandi) – dotyczyło Latynów (na podstawie Lex Iulia i Lex Plautia Papiria z 90 i 89 roku p.n.e.), przez wyzwolenie formalne (tj. według ius civile), np. nabycie obywatelstwa w nagrodę za rozwijanie pożądanej działalności populacyjnej, porządkowej czy gospodarczej, w skutek nadania obywatelstwa. Organami uprawnionymi do tego były comitia ludowe oraz w późniejszym czasie cesarz. Z tego sposobu skorzystał w 212 roku n.e. cesarz Karakalla wydając ustawę Constitutio Antoniana uznająca za obywateli rzymskich peregrini dedici mieszkańców Rzymu. Obywatel rzymski mógł stracić obywatelstwo w wyniku capitis deminutio media (średnie umniejszenie osobowości). Utratę obywatelstwa pociągała za sobą również utrata wolności – capitis deminutio maxima (największe umniejszenie osobowości). Mężczyzna mógł stracić obywatelstwo, jeśli zdezerterował z armii, okaleczył się celowo, aby uniknąć służby lub uniknął cenzusu, aby nie być uwzględniony przy zbieraniu podatków. Capitis deminutio maxima i media powodowały zgaśnięcie patriae potestatis przez dotychczasowego patris familias, rozwiązanie małżeństwa (poprzez utratę iuris conubii) i zgaśnięcie ograniczonych praw rzeczowych. 33. LATYNI I PEREGRYNI Nazwą Latynów (Latini) obejmowano kilka grup mieszkańców państwa rzymskiego. Latynowie dawni byli pierwotnymi mieszkańcami Lacjum oraz członkami Związku Latyńskiego. Po rozszerzeniu obywatelstwa rzymskiego na całą ludność Italii ta kategoria Latynów przestała istnieć. Odrębną późniejszą kategorią Latynów byli tzw. Latini coloniarii, tj. mieszkańcy kolonii rzymskich zakładanych na prawie latyńskim. Od czasu lex Iunia Norbana z 19 r. n.e. wyzwoleniec wyzwolony na podstawie prawa pretorskiego lub z pominięciem przepisów legis Aeliae Sentiae stawał się Latynem Juniańskim. Wedle utartego określenia Latinus lunianus żył jako wolny, a umierał jako niewolnik. Nie mogli bowiem Latini Iuniani sporządzić testamentu ani te pozostawić spadku beztestamentowego swoim descendentom. Spadek po nich przypadał patronowi i to nie z tytułu dziedziczenia, lecz jako zwrot peculium. Latinus lunianus miał jednak wiele możliwości uzyskania obywatelstwa rzymskiego w zamian za zasługi dla państwa rzymskiego. Peregrini była to cudzoziemska ludność terytoriów podbitych przez Rzym i włączonych do imperium rzymskiego. Rozrózniano: Peregrini certae civitatis oraz peregrini dediticii. W pierwszym wypadku chodzi o mieszkańców takich miast (gmin), które po podboju rzymskim zachowały swą wewnętrzną organizację lokalną, bo poddały się dostatecznie wcześnie i uniknęły w ten sposób zniszczenia. W drugim wypadku chodzi o peregrynów, którzy nie mają swojego miasta, bo zostało ono zniszczone w czasie wojny względnie po poddaniu się (za późnym). Peregrini certae civitatis nie przysługiwały im żadne prawa polityczne w Rzymie. W stosunkach wewnętrznych posługiwali się swoim własnym prawem narodowym. Peregrini dediticii, nie mając swojego państwa (miasta), nie mieli te swojego prawa. Mogli się po sługiwać tylko przepisami iuris gentium. Kategoria peregrynów zniknęła (z wyjątkiem peregrini dediticii) z chwilą nadania przez cesarza Karakallę w 212 r. n.e. obywatelstwa rzymskiego ludności całego imperium. Liczba peregrynów dediticii stale się zmniejszała, w końcu cesarz Justynian (w roku 530) uznał tę sytuację prawną za już nieistniejącą. 34. STATUS FAMILIAE. POKREWIEŃSTWO AGNACYJNE I KOGNACYJNE Według status familiae określano pozycję osoby w rzymskiej rodzinie agnatycznej, tj. osoby niepodlegające władzy rodzinnej (sui iuris) i osoby podlegle władzy - alieni iuris. SUI IURIS - Osoby sui iuris nie podlegały władzy w rodzinie. Mężczyźni, nosili wówczas miano pater familias. Osobami sui iuris mogły być również kobiety, jeśli nie podlegały niczyjej władzy rodzinnej. Pozycja osoby sui iuris nie zależała od jej faktycznej sytuacji rodzinnej ani od wieku lub nawet pozycji publicznoprawnej. Decydował jedynie fakt, że nie podlegali oni rodzinnej władzy. Osoby będące sui iuris miały pełną zdolność majątkową. ALIENI IURIS – zależne od czyjejś władzy – dzieci, zarówno synowie jak i córki, żona znajdująca się pod władza męża (ale nie była to reguła), mogli to być też dalsi zstępni (wnuki, prawnuki itp.) Rodzaje pokrewieństwa:- agnacyjne/ agnatyczne AGNATIO: węzeł prawny, który łączył zwierzchnika i osoby podległe jego władzy, mogło powstać tylko w linii męskiej (bo mężczyzna był zwierzchnikiem rodziny); zaczynało się to pokrewieństwo od pater familias, później dzieci, wnukowie, prawnukowie, mogło też powstać przez akt prawny np. przysposobienie, legitymację dziecka (nadanie statusu dziecka prawego → gdy rodzice dziecka zawarli małżeństwo), a także żona pod władzą męża, wtedy dziedziczyła na równi z dziećmi (nie zawsze było tak, że kobieta wychodząca za mąż dostawała się pod władzę męża).- kognacyjne COGNATIO: pokrewieństwo krwi, pochodzenie osób jedna od drugiej lub tego samego przodka, pokrewieństwo biologiczne, linii prostej (wstępni- starsi i zstępni- młodsi) lub bocznej (rodzeństwo i dalsze). QUOT GENERATIONES TOT GRADUS: ile urodzeń, tyle stopni pokrewieństwa. 35. POJĘCIE I RODZAJE OSÓB PRAWNYCH Instytucje posiadając zdolność prawną, są osobami prawnymi i mogą być podmiotami prawa, mają zdolność prawną, tj. kwalifikację, by móc być podmiotem stosunków prawnych prawa prywatnego. Rodzaje:1)Gminy miejskie (civitas/ municipia) - odrębne samodzielnie gospodarujące jednostki 2)Stowarzyszenia- osoby typu korporacyjnego, Do powstania potrzeba było co najmniej trzech osób, potem dla dalszego jej istnienia było już obojętne, czy pozostają ci sami członkowie, czy te część lub wszyscy się zmieniają. Stowarzyszenie musiało posiadać ponadto majątek oraz osobę (syndyka), reprezentującą je na zewnątrz. Majątek osoby prawnej był oddzielny od majątku jej członków i odwrotnie. 3)Korporacja – związki ludzi 4)Fundacje- osoby typu zakładowego, wyodrębnione masy majątkowe, W okresie klasycznym miały one jeszcze charakter niesamodzielny. W cesarstwie absolutnym rozwinęły się fundacje samodzielne jako odrębne majątki, przeznaczone na określony cel i wyposażone w osobowość prawną, a mianowicie zakłady kościelne (kościoły, klasztory), jaki tzw. piae causae (pia corpora), tj. ufundowane przez prywatne osoby zakłady dobroczynności (przytułki, szpitale, sierocińce i podobne). 5) Fiskus skarb państwa rzymskiego znajdujący się w zarządzie cesarza, uznany za osobę prawną w okresie cesarstwa. 36. ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH I JEJ OGRANICZENIA Zdolność do czynności prawnych, czyli do kształtowania sytuacji prawnej własnym działaniem swojej, innych osób, zdolność do powodowania powstania, zmiany lub ustania stosunków prawnych. Zupełnie zdolności do czynności prawnych pozbawione było dziecko (infans) do 7. roku życia. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mieli niedojrzali- W prawie poklasycznym i justyniańskim przyjęto stałą granicę 14 lat dla mężczyzn, a dla kobiet 12 lat. Szczególna sytuacja zachodziła przy czynności prawnej kulejącaej (negotium claudicans). Musiała być zatwierdzona przez opiekuna lub przez samego niedojrzałego po osiągnięciu przez niego wieku dojrzałości. Po dojściu do dojrzałości mężczyzna uzyskiwał, w najdawniejszym prawie, pełną zdolność do czynności prawnych. 191 p.n.e. lex Laetoria, ustanawiała kary za podstępne podejście młodzieńca niemającego jeszcze ukończonych 25 lat. Powstała w ten sposób nowa kategoria - tzw. małoletnich między 14. a 25. rokiem życia. Z ukończeniem 25. roku życia następowała pełnoletność i pełna zdolność do czynności prawnych, o ile oczywiście nie podlegała ograniczeniom z innych przyczyn. Ograniczoną w pewnym stopniu zdolność do czynności prawnych, oprócz niedojrzałych, miały równie kobiety oraz marnotrawcy (osoby, które lekkomyślnie trwonią majątek rodzinny, narażając przez to swą rodzinę na niedostatek). Nie miały w ogóle takiej zdolności osoby chore umysłowo, ze względu na brak rozeznania co do swoich działań. W okresach pełnej świadomości mógł jednak dokonywać ważnie czynności prawnych. Zarząd majątkiem chorego umysłowo sprawował kurator (curator furiosi). Osoby prawne realizowały swą zdolność do czynności prawnych przez swoich statutowych przedstawicieli (actor, syndyk, oeconomus). 37. POJĘCIE I RODZAJE CZYNNOŚCI PRAWNYCH Czynność prawna opiera się na oświadczeniu woli osoby, zmierzającym do wywołania skutków prawnych związanych z nim z mocy obowiązującego prawa. Skutkami tymi są zawsze powstanie, zmiana lub zgaśniecie stosunku prawnego. Czynności prawne:Jednostronne, jeśli do dokonania danej czynności wystarcza oświadczenie woli tylko jednej strony (np. wyzwolenie niewolnika), oraz dwustronne, jeśli do tego celu konieczne jest zgodne oświadczenie woli dwu lub więcej stron (kontrakty, umowy). Na wypadek śmierci (mortis causa), gdy skutki czynności prawnej dokonanej za życia zależą od śmierci osoby, która tej czynności dokonała. Przy czynnościach między żyjącymi (inter vivos) skutki prawne następują już za życia działających.Rozporządzające, gdy dana czynność powoduje bezpośrednie przeniesienie, obciążenie lub zniesienie prawa majątkowego osoby dokonującej tej czynności. Następuje zatem doraźne zmniejszenie stanu czynnego (aktywów) majątku osoby działającej.Zobowiązujące, gdy osoba dokonująca czynności zobowiązuj je się względem innej do świadczenia. W tym przypadku następuje zwiększenie jej długów, tj. stanu biernego (pasywów) majątku.Czynności przysparzające, których dokonanie ma na celu przysporzenie korzyści majątkowej innej osobie. Przyczynowe/kauzalne (przyczyna prawna (causa) znajduje się w treści czynności prawnej) i oderwane/ abstrakcyjne (prawna causa znajduje się poza treścią samej czynności). 38. TREŚĆ CZYNNOŚCI PRAWNEJ. CONDICIO, DIES, MODUS Na treść każdej czynności prawnej składały się:- składniki przedmiotowo istotne (essentialia negotii), niezbędne do powstania czynności prawnej o określonej treści i kwalifikujące ją prawnie, określane przepisami ius cogens.- składniki przedmiotowo nieistotne (naturalne- naturalia negotii), unormowane przepisami ius dispositivum.- ewentualnie składniki dodane z woli stron (accidentalia negotii), kluzule czynności prawnej, do najczęściej stosowanych należały w prawie rzymskim: termin (dies), warunek (condicio) i polecenie (modus). Przy ich pomocy można było wpłynąć na skuteczność czynności prawnej- zawiesić skutki lub je wygasić. Termin (dies)- przyszłe i pewne zdarzenie, od którego strony uzależniają rozpoczęcie lub zgaśnięcie skutków czynności prawnej. Ogranicza więc skutki czynności prawnej w czasie. Wyróżniano termin początkowy (zawieszający) i końcowy (rozwiązujący). Warunek (condicio)- przyszłe i niepewne zdarzenie, od którego strony uzależniały pełną skuteczność lub zgaśnięcie czynności prawnej. Wyróżniano warunek zawieszający, rozwiązujący, dodatni, ujemny, potestywny i kazualny. Warunki konieczne, niemożliwe do spełnienia lub sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami uznawano za niewłaściwe. Polecenie (modus)- nałożenie na osobę otrzymującą przysporzenie nieodpłatne lub z testamentu obowiązku wykonania określonych czynności, początkowo obowiązek jego wypełnienia miał charakter wylącznie moralny, prawo justyniańskie nadało mu znaczenie prawne. 39. OŚWIADCZENIE WOLI. ŚWIADOMA NIEZGODNOŚĆ WOLI Z OŚWIADCZENIEM Świadoma niezgodność oświadczenia woli z wolą wewnętrzną zachodziła według prawa rzymskiego w przypadku oświadczenia woli nie na serio, symulacji (pozorności) czynności prawnej oraz zastrzeżenia potajemnego (reservatio mentalis). - nie na serio- nie wywoływało żadnych skutków prawnych, o ile ten jego charakter był dostatecznie wyraźnie ujawniony. np. zawarcie małżeństwa między aktorami na scenie. - pozorność, czyli symulacja czynności prawnej jako wada oświadczenia woli- gdy strony umówiły się, że czynność prawna, jaką zawierają dla pozoru, nie ma powodować dla nich żadnych skutków prawnych bądź też, że ma powodować skutki inne, niż wynikające z jej treści. W pierwszym przypadku zachodzi czysta symulacja, w drugim (który nie zawsze zresztą ma miejsce) pod czynnością pozorną (symulowaną) kryje się inna czynność (tzw. dyssymulowana), której strony w rzeczywistości chcą dokonać (np. pod pozorną sprzedażą kryje się darowizna). Wedle prawa klasycznego czynność prawna pozorna była ważna, ponieważ decydowało oświadczenie woli złożone na zewnątrz. Prawo justyniańskie uznało czynność symulowaną za nieważną. Nieważność czynności pozornej nie stała na przeszkodzie temu, by czynność dyssymulowana mogła być ważna, o ile spełniała niezbędne dla swej ważności wymagania. - nie ma znaczenia prawnego, jeśli tylko jedna strona składająca oświadczenie woli zastrzega się w duchu przeciw skuteczności tego oświadczenia. Jest to tzw. reservatio mentalis. 40. PRZYPADKI NIEŚWIADOMEJ NIEZGODNOŚCI WOLI Z OŚWIADCZENIEM (WADY OŚWIADCZENIA WOLI) Nieświadome/ niezamierzone wady w oświadczeniu woli:- Pomyłka; nieświadoma niezgodność oświadczenia woli z wolą (np. cudzoziemiec z powodu niedostatecznej znajomości języka, składając oświadczenie woli źle rozumiał swoje własne oświadczenie). Błąd - mylne wyobrażenie o różnych okoliczności faktycznych, towarzyszących dokonywaniu czynności lub te co do treści czynności prawnej. W prawie rzymskim znane były następujące rodzaje błędu: error in negotio, błąd co do rodzaju czynności prawnej, error in persona - błąd co do to samości osoby, error in corpore - błąd co do tożsamości przedmiotu, error in substantia - błąd co do substancji (materii) przedmiotu, error in qualitate - błąd co do jakości przedmiotu. W prawie klasycznym błąd in negotio, in persona oraz in corpore powodowały z reguły, że dana czynność prawna (umowa) w ogólności nie powstawała.- dolus: podstęp, czyli umyślne wprowadzenie osoby w błąd lub świadome niewyprowadzenie jej z tego błędu. Czynność taka była co do zasady ważna, jednak osobie, która doznała pokrzywdzenia, przysługiwało: actio doli i exceptio doli. Pretor mógł także osobie poszkodowanej udzielić restitutio in integrum.- Metus: groźba, wyróżniano vis compulsiva: przymus psychiczny, vis absoluta: przymus fizyczny.Groźba- czynność była ważna, ale wzruszalna. Osobie poszkodowanej przysługiwały środki takie jak: actio quod metus causa, exceptio quod metus causa, restitutio in integrum. 41. KONWALIDACJA I KONWERSJA CZYNNOŚCI PRAWNEJ Czynności nieważnej bezwzględnie nie można było w zasadzie uzdrowić (wg Paulusa- to, co jest od początku wadliwe, nie może zostać uzdrowione z upływem czasu). Wyjątkowo dopuszczano niekiedy możliwość przyznania nieważnej czynności prawnej pewnych skutków (tzw. konwalidacja lub konwalescencja nieważnych czynności prawnych - np. nieważna darowizna między małżonkami stawała się skuteczna przez śmierć darczyńcy) albo umożliwiano utrzymanie czynności przez nadanie jej częściowo innych skutków niż zamierzone (tzw. konwersja - np. utrzymanie nieważnego testamentu w mocy jako kodycylu). Czynności rozporządzające i zobowiązujące osób ograniczonych w zdolności do czynności prawnych (np. niedojrzałych lub marnotrawców) stawały się ważne poprzez ich zatwierdzenie przez ich opiekuna lub przez samego działającego (np. po osiągnięciu dojrzałości czy uchyleniu ubezwłasnowolnienia marnotrawcy). 42. POJĘCIE I WYMOGI WAŻNOŚCI MAŁŻEŃSTWA Małżeństwo (matrimonium) w pojęciu rzymskim było prawnie uznaną, trwałą wspólnotą życia mężczyzny i kobiety, która powinna zapewnić posiadanie prawego potomstwa. Musiały być zrealizowane określone prawne przesłanki, aby małżeństwo było ważne, mogło powodować skutki prawne. Należały do nich: - dojrzałość fizyczna; Dojrzałość fizyczna wyznaczana była ostatecznie wiekiem, tj. ukończony 14. rok życia u mężczyzn, a 12. u kobiet uprawniał do zawarcia małżeństwa. - conubium; prawna możność zawarcia ważnego rzymskiego małżeństwa. Istniała ona między obywatelami rzymskimi; wyjątkowo Latyni i Peregryni mogli otrzymać ius conubii jako przywilej. Wykluczone było małżeństwo, jeśli zachodziły tzw. przeszkody małżeńskie np. bigamia, małżeństwo między krewnymi, w linii prostej zawsze, w linii bocznej początkowo do szóstego, ostatecznie do trzeciego stopnia, pokrewieństwo wynikające z adopcji oraz powinowactwo. Pożycie między krewnymi stanowiło kazirodztwo (incestum) i było karane. Zakazane były pierwotnie małżeństwa między patrycjuszami a plebejuszami – (zakaz ten zniosła lex Canuleia z 445 r. p.n.e.), między osobami wolno urodzonymi a wyzwoleńcami; (dopuścił je częściowo cesarz August, ograniczając zakaz do (wolno urodzonych) osób stanu senatorskiego), nie mogli zawierać małżeństwa żołnierze w czasie pełnienia służby wojskowej oraz urzędnicy rzymscy w prowincjach z ich mieszkankami - konsens małżeński. Oświadczenie woli zawarcia małżeństwa. 43. ZARĘCZYNY Małżeństwo mogło być poprzedzone przez zaręczyny (sponsalia), czyli przez umowę, w której strony przyrzekały sobie wzajemnie zawarcie w przyszłości małżeństwa. W najdawniejszym prawie zawierano zaręczyny w formie dwóch kontraktów werbalnych (sponsio) między ojcem narzeczonej a ojcem narzeczonego (lub samym narzeczonym), później jako nieformalną umowę między samymi narzeczonymi. Nie można jednak było pozywać z umowy zaręczynowej o zawarcie małżeństwa, ponieważ małżeństwo opierało się zawsze na wolnej woli stron i nie mogło być zawarte pod przymusem. Każda strona mogła więc zawsze od zaręczyn odstąpić. W prawie późnego cesarstwa wprowadzono jednak instytucję zadatku zaręczynowego (arra sponsalicia), który dawał narzeczony narzeczonej. W razie odstąpienia przez narzeczoną od małżeństwa bez przyczyny musiała ona zwrócić otrzymany zadatek w poczwórnej (później w podwójnej) wysokości. Jeśli odstąpił narzeczony, tracił swój zadatek na rzecz narzeczonej. 44. KONKUBINAT I CONTURBENIUM Konkubinat- trwały związek między wolnym mężczyzną a wolną kobietą, zawarty i utrzymany bez woli ustanowienia małżeństwa (bez affectio maritalis)Konkubina: nie korzystała ze stanowiska społecznego i praw męża (honor matrimonii.Dzieci z konkubinatu: nie podlegały władzy swego naturalnego ojca (patria potestas), były dziećmi pozamałżeńskimi; spokrewnionymi kognatycznie ze swą matką (konkubiną).Przyczyny konkubinatu: niemożnośc zawarcia małżeństwa z powodu różnic społecznych (np. senator z wyzwolenicą). Za pryncypatu konkubinat był tolerowany ze względu na trwały charakter. Dopuszczano istnienie konkubinatu obok małżeństwa.W okresie cesarstwa chrześcijańskiego (od Konstantyna Wielkiego) konkubinat był zakazany dla osób z przeszkodą małżeńską. Gdy nie było przeszkody małżeńskiej mógł istnieć związek zbliżony do małżeństwa (inaequale coniugium) ale bez możliwości utrzymania go obok ważnego małżeństwa.Dzieci z konkubinatu: miały ograniczone prawa dziedziczenia po ojcu, ojciec miał obowiązek je alimentować (od okresu chrześcijaństwa), można było je legitymować. Contubernium: małżeństwo między niewolnikami lub między osobą wolną i niewolnikiem, nie wywoływał skutków małżeństwa, dziecko niewolnicy było własnością pana. 45. USTAWODAWSTWO MAŁŻEŃSKIE CESARZA AUGUSTA Przyczyny wprowadzenia ustawodawstwa (reform): pod koniec republiki – ludzie byli niechętni do zawierania małżeństw, powszechność rozwodów. Cele reform: powstrzymanie spadku liczby zawieranych małżeństw, zwalczanie bezżenności i bezdzietności, wzrost moralności rodzinnej i społecznej.Cesarz August wydał 3 ustawy: „lex Iulia de maritandis ordinibus” z 18 r. p.n.e., lex Iulia de adulteriis coercendis“ z 18 r. p.n.e. oraz “lex Papia Poppea” z 9 r. n.e. Zakazano: zawierania małżeństw przez wolnych obywateli rzymskich z kobietami o złej sławie (prostytutkami, stręczycielkami, cudzołożnicami, aktorkami). Senatorzy i ich potomkowie nie mogli żenić się z wyzwolennicami (osoby pozostające w tych związkach traktowano jako bezżenne). Nakazano: pozostawania w związku małżeńskim: mężczyźni w wieku 25 do 60 lat; kobiety 20-50 lat, gdy małżeństwo w tym czasie uległo rozwiązaniu, to mężczyźni bezzwłocznie powinny zawrzeć następne, wdowy w ciągu 2 lat, rozwiedzione do 18 miesięcy po rozwodzie, kobiety w małżeństwie powinny mieć 3 dzieci, wyzwolenice 4, by nie były zaliczone do bezdzietnych. Te kobiety i kobiety wyzwolenice były zwolnione z ustawowej opieki nad nimi i obowiązku powtórnego zamęścia (ius liberorum)Sankcje z powodu bezżenności i bezdzietności: bezżenni nie mogli nic uzyskać ze spadku lub zapisu w testamencie, bezdzietni dostawali połowę ze spadku w testamencie.Spadek wyłączony z dziedziczenia otrzymywali inni dziedzice (mający dzieci) lub skarb państwa jako caducum (prawo kaduka). Lex Iulia de adulteriis coercendis – była skierowana przeciw cudzołóstwom. Wprowadziła sankcje karne za cudzołóstwo; nakaz rozwodu z żoną, która dopuściła się cudzołóstwa. Uznała cudzołóstwo za przestępstwo. 46. CONVENTIO IN MANUM Od zawarcia małżeństwa należy odróżnić wejście żony pod władzę i do jego rodziny agnatycznej. Kobieta zamężna mogła pozostawać poza obrębem rodziny agnatycznej swojego męża, podlegając wówczas albo nadal władzy swego pater familias (jeśli była osobą alieni iuris), albo te pozostając sui iuris. Zachodziło wówczas małżeństwo sine manu. Mogła te wejść pod władzę (manus) swego męża jako głowy rodziny (małżeństwo cum manu). Wchodziła przez to do jego rodziny agnatycznej jako osoba alieni iuris. Jeśli mąż sam był alieni iuris, wchodziła pod władzę jego zwierzchnika rodzinnego (pater familias). Wejście pod władzę męża w małżeństwie cum manu określane jako conventio in manum dochodziło do skutku przez czynności prawne, takie jak: confarreatio, coemptio lub usus. Confarreatio wymagało użycia formy sakralnej, coemptio polegało zaś na pozornej sprzedaży mancypacyjnej kobiety we władzę męża. Ponadto mąż nabywał władzę poprzez usus, tj. roczny okres trwania małżeństwa, po którym ona z mocy prawa wchodziła pod władzę męża. Mogła ona temu prze szkodzić, oddalając się z domu męża w tym okresie na trzy kolejne noce (tzw. usurpatio trinoctis). Małżeństwo cum manu było charakterystyczne dla wczesnych okresów państwa rzymskiego. Pod koniec republiki, a tym bardziej za pryncypatu przeważa już wyraźnie matrimonium sine manu. Z początkiem dominatu małżeństwo cum manu już nie istnieje. 47. ROZWIĄZANIE MAŁŻEŃSTWA I ZNIESIENIE MANUS Rozwiązanie małżeństwa następowało albo przez: śmierć małżonka, utratę conubium lub rozwód. Rozwód (divortium) – rozwiązanie małżeństwa, pod warunkiem, że 1 z małżonków lub oboje wyrazili wolę rozejścia się. W wyniku rozwodu nastąpiło trwałe zniesienie wspólnoty małżeńskiej. Gdy żona była pod manus męża, tę władzę znieść należało przez np. conffarreatio lub remancypację. Prawo rzymskie uznaje rozwód przez: jednostronne zerwanie małżeństwa (repudium); przysługuje w małżeństwie cum manu. Mężowi lub w małżeństwie sine manu obu stronom lub na podstawie zgodnego postanowienia małżonków o rozejściu się. Rozwody pod koniec republiki nasiliły się. Ograniczenie chciał wprowadzić cesarz August; prawo klasyczne i justyniańskie stara się przeciwdziałać rozwodom. Małżeństwo ponowne – było dopuszczalne po rozwiązaniu poprzedniego:zwyczajowo wymagało od kobiet zachowania żałoby (tempus lugendi – 10 miesięcy), by uniknąć niejasności w przypadku urodzenia dziecka. Małżeństwo ponownie zawarte przed tym terminem było jednak ważne. 48. STOSUNKI MAJĄTKOWE MIĘDZY MAŁŻONKAMI Skutki majątkowe- Jeśli żona przed wejściem pod manus męża była sui iuris i miała własny majątek, to przez conventio in manum traciła go, bo właścicielem stawał się mąż jako głowa rodziny agnatycznej. Jeśli żona nie wchodziła pod władzę męża, to małżeństwo nie zmieniało jej sytuacji majątkowej. Jeśli miała poprzednio własny majątek, zachowywała go w swoim władaniu lub zarząd majątkiem dawała mężowi. Ten poza posagowy majątek żony nazywał się majątkiem parafernalnym. W małżeństwie sine manu występowała rozdzielność majątków męża i żony. Darowizny między małżonkami (donationes inter virum et uxorem) były zakazane, a dokonywane traktowano jako nieważne. Zakaz darowizny miał na celu wyeliminowanie nacisków majątkowych w małżeństwie np. darowizna za rezygnację z rozwodu. Donatio ante nuptis (darowizna przedmałżeńska) – gdy mężczyzna chciał zabezpieczyć żonę na wypadek rozwiązania małżeństwa. Dopuszczalne były jedynie drobne podarunki w czasie trwania małżeństwa. Wszelkie darowizny dokonane w czasie małżeństwa, nieodwołane przez darczyńcę do chwili jego śmierci, stawały się z tą chwilą ważne (następowała konwalidacja). Posag - majątek, który mąż otrzymał przy zawarciu małżeństwa w celu ułatwienia mu ponoszenia kosztów utrzymania małżeństwa i rodziny. Posag przekazywał (lub zobowiązał się przekazać) mężowi bądź pater familias kobiety (tzw. dos profecticia), bądź ona sama, bądź jakaś inna osoba, np. matka czy dłużnik kobiety (tzw. dos adventicia). Mąż nabywał na majątku posagowym w zasadzie prawo własności, jednakże ograniczone przez ustawowy zakaz pozbywania gruntów italskich bez zgody żony, a ponadto przez obowiązek zwrotu posagu w razie rozwiązania małżeństwa. Drugą funkcją posagu było bowiem zabezpieczenie żony (i dzieci) w tej ostatniej sytuacji. Mąż nie musiał zwracać posagu jedynie wtedy, gdy rozwiązanie małżeństwa nastąpiło przez śmierć żony. W razie rozwiązania małżeństwa musiał go jednak zwrócić, z pewnymi wyjątkami, które pozwalały mężowi na zachowanie części posagu. O zwrot posagu przysługiwała żonie skarga dobrej wiary zwana actio rei uxoriae, przy czym mąż mógł z określonych przyczyn zatrzymać pewne części posagu (tzw. prawo retencji - np. na każde dziecko, pozostające nadal u męża). 49. POJĘCIE I FORMY USTANOWIENIA POSAGU Posag (idos) oznacza majątek, który otrzymywał mąż przy zawarciu małżeństwa celem ułatwienia mu ponoszenia kosztów utrzymania małżeństwa i rodziny. Posag przekazywał (lub zobowiązywał się przekazać) mężczyźnie bądź paterfamilias kobiety, bądź ona sama, bądź jakaś inna osoba, np. matka, dłużnik kobiety. Mąż nabywał na majątku posagowym w zasadzie prawo własności, jednakże ograniczone przez ustawowy zakaz pozbywania gruntów italskich bez zgody żony (lex lu- lia de fundo dotali z 18 r. p.n.e.), a ponadto przez obowiązek zwrotu posagu w razie rozwiązania małżeństwa. Drugą funkcją posagu było bowiem zabezpieczenie żony (i dzieci) w tej ostatniej sytuacji. Mąż nie musiał zwracać posagu jedynie wtedy, gdy rozwiązanie małżeństwa nastąpiło przez śmierć żony, a chodziło o dos adventicia lub nawet profecticia, jeśli ustanawiający go pater familias zmarł wcześniej. O zwrot posagu przysługiwała żonie skarga dobrej wiary zwana actio rei uxoriae, przy czym mąż mógł z określonych przyczyn zatrzymać pewne części posagu (tzw. prawo retencji - np. na każde dziecko, pozostające nadal u męża). W prawie justyniańskim instytucja posagu uległa znacznym zmianom, przede wszystkim w kierunku silniejszego uwzględnienia interesów żony i dzieci. 50. EWOLUCJA OBOWIĄZKU ZWROTU POSAGU Maż na majątku posagowym żony nabywał prawo własności, jednak nie mógł pozbyć się gruntów italskich bez zgody żony (lex Iulia de fundo dotali z 18 r. p.n.e. i musiał zwrócić posag w razie rozwiązania małżeństwa. Mąż nie musiał zwrócić posagu, gdy małżeństwo uległo rozwiązaniu przez śmierć żony; chodziło o dos adventica lub dos profecticia, kiedy ustanawiający pater familias zmarł wcześniej. Żona miała prawo ubiegać się o zwrot posagu w drodze actio rei uxoriae, z zastrzeżeniem prawa retencji męża – zatrzymania części posagu np. na każde pozostałe przy nim dziecko. Posag ustanowiony ze stypulacyjnym zobowiązaniem męża do jego zwrotu dawał ustanawiającemu actio ex stipulatu (stricti iuris) – skarga uniemożliwiająca mężowi prawo retencji. Prawo justyniańskie regulowało sprawy posagu na korzyść żony i dzieci. 51. POWSTANIE I WYGAŚNIĘCIE PATRIA POTESTAS Władza ojcowska nad dziećmi powstawała kilkoma sposobami: - przez urodzenie dziecka z ważnego rzymskiego małżeństwa, przez adopcję (adoptio sensu stricto oraz arrogację) lub przez legitymację. Władza ojcowska była dożywotnia. Gasła zatem dopiero przez śmierć patris familias. Dzieci i żona in manu stawały się wtedy sui iuris (wnuki natomiast nie, bo dostawały się pod władzę swego ojca, syna zmarłego). Te same skutki, co śmierć, wywoływała capitis deminutio maxima i media (utrata wolności lub obywatelstwa patris familias). Ponadto władza ojcowska gasła, jeżeli dziecko uzyskiwało pewne wysokie stanowiska duchowne lub świeckie (np. Westalki, kapłana Jowisza; za Justyniana - konsula, prefekta pretorianów itd.). W prawie poklasycznym mógł też pater familias niekiedy utracić władzę ojcowską za karę, w razie ciężkich przewinień względem dziecka, Wreszcie, mógł sam paterfamilias znieść władzę ojcowską przez emancypację, tj. czynność prawną, która powodowała dla emancypowanego wyjście spod patria potestas i zerwanie pokrewieństwa agnatycznego z dotychczasową rodziną. Oznaczała te dla niego capitis deminutio minima. Pierwotnie dokonywano emancypacji syna przez trzykrotną (pozorną) sprzeda mancypacyjną. Córkę i wnuka wystarczało w tym celu raz mancypować. Według prawa justyniańskiego emancypacji dokonywano przez oświadczenie przed sądem. Wymagana była zgoda dziecka powyżej 7 lat. 52. TREŚĆ PATRIA POTESTAS Treść władzy ojcowskiej wyczerpywała się w uprawnieniach patris familias oraz sytuacji osób alieni iuris. W ramach tej swojej władzy pater familias mógł np. nie przyjąć nowo narodzonego dziecka do rodziny, co równało się z jego porzuceniem, mógł oddać syna w mancipium, względnie nawet sprzedać za Tyber w niewolę. Mógł go te np. zastawić lub wynająć. W ogólności miał więc prawo życia i śmierci (ius vitae ac necis) nad wszystkimi członkami rodziny. Władza patris familias, prawnie zasadniczo nieograniczona, miarkowana była jednak względami sakralnymi, później - wpływem opinii publicznej (nota cenzorska), a także pewnymi zwyczajami, np. wymaganiem zasięgnięcia opinii sądu domowego (iudicium domesticum) czy odbycia innej narady z krewnymi i przyjaciółmi przy powzięciu ważnej decyzji rodzinnej. Pater familias był wyłącznym właścicielem majątku rodzinnego i jedynym przedstawicielem rodziny na zewnątrz w obrocie prawnomajątkowym. Z czasem, zwłaszcza od początku pryncypatu, władza patris familias traci stopniowo swój charakter absolutny. Władza nad dziećmi słabnie i jest w pewnej mierze kontrolowana przez ustawodawstwo cesarskie. Zarazem obok patria potestas, która dawała patri familias tylko szereg uprawnień, powstają za pryncypatu i pewne zaskarżalne obowiązki w interesie rodziny, w szczególności obowiązek ojca alimentacji swoich dzieci i zadbania o nie na wypadek śmierci (np. w testamencie). W prawie justyniańskim paterfamilias stracił definitywnie ius vitae ac necis, pozostało mu tylko prawo karcenia. Z dawnej nieograniczonej władzy patris familias nad dzieckiem pozostały jedynie nieliczne formalne ślady. Władza patris familias nad żoną (manus) wyszła z użycia już za pryncypatu. Równolegle z tym słabnięciem zależności osobistej członków rodziny pater familias tracił też stopniowo swe wyłączne uprawnienia w sferze praw majątkowych, prawa te bowiem w coraz większej mierze stawały się udziałem podległych mu osób alieni iuris. 53. STOSUNKI MAJĄTKOWE MIĘDZY OJCEM A DZIEĆMI Pater familias był wyłącznym właścicielem majątku rodzinnego i jedynym przedstawicielem rodziny na zewnątrz w obrocie prawno-majątkowym. Wszystko cokolwiek nabywały osoby alieni iuris stawało się jego własnością. Mógł natomiast pater familias motywując dzieci do aktywności gospodarczej- wydzielić synowi część swojego majątku w swobodny zarząd, co nazywano peculium, przy czym prawnym właścicielem pozostawał pater familias. Do wysokości peculium odpowiadał także za zobowiązania. Natomiast syn mógł korzystać ze środków, które wypracował np. sklep, zakład rzemieślniczy. Peculium castrense - w zamian za służbę wojskową otrzymywano żołd, stanowiło to majątek odrębny syna, mimo, że był on osobą alieni iuris, to był prawnym właścicielem tego, co zyskał jako żołnierz. Mógł nim dysponować w testamencie, gdyby nie wyznaczył spadkobiercy, a przeżyłby go ojciec to on dziedziczył. Peculium quasi castrense - w okresie dominatu bycie urzędnikiem stało się służbą państwową, która była wynagradzana, gdy syn uzyskiwał nabytki z tego źródła to stanowiły one jego odrębny, prywatny majątek. W okresie dominatu dobra odziedziczone przez dzieci po matce - bona materna - prawa ojca do tego majątku były ograniczone, ostatecznie ojciec miał tylko prawo do zarządu, pobierania pożytku, ale już nie do zbycia czy zastawienia. 54. OPIEKA NAD NIEDOJRZAŁYMI Osoby niepozostające pod władzą ojcowską, będące sui iuris, pozbawione jednocześnie lub ograniczone w zdolności do czynności prawnych, podlegały opiece i nazywały się pupilami. W prawie rzymskim opiece (tutela impuberum) podlegały dzieci (infantes) i niedojrzali (impuberes), oczywiście sui iuris. Funkcją opieki była troska o osobę podopiecznego (pupila), który nie po zostawał pod władzą ojcowską, a jednocześnie nie miał wystarczającej zdolności do czynności prawnych, by móc samodzielnie prowadzić swoje sprawy. W odniesieniu do dzieci i niedojrzałych istotną rolę odgrywała równie piecza nad osobą pupila, troska o jego wychowanie i utrzymanie oraz zarząd majątkiem podopiecznego. Opieka miała też na celu, zwłaszcza początkowo, za bezpieczenie interesów rodziny. W prawie klasycznym opieka jest obowiązkiem, pełnionym w interesie pupila tudzież ogólnospołecznym (munus) i podlega kontroli, sprawowanej zwykle przez pretorów i konsulów. Opiekunem mógł być tylko mężczyzna; w okresie poklasycznym dopuszczono do tej funkcji matkę i babkę pupila. Po ukończeniu opieki, opiekun winien zwrócić majątek pupilowi i przedłożyć rachunki z prowadzenia opieki, o co pupil mógł go skarżyć w ramach stosunku (quasi-kontraktowego, jaki powstawał między nim a opiekunem). Służyła do tego actio tutelae. Obok ogólnej actio tutelae możliwe było wniesienie: accusatio suspecti tutoris (oskarżenie podejrzanego opiekuna) oraz actio rationibus distrahendis (mógł wnieść pupil po zakończeniu opieki z powodu sprzeniewierzenia i przywłaszczenia przez opiekuna całości lub części majątku pupila). 55. OPIEKA NAD KOBIETAMI Opieka nad kobietami (tutela mulierum) powstawała w ten sam sposób jak opieka nad niedojrzałymi. Dotyczyła wszystkich kobiet sui iuris bez względu na wiek. Uzasadnieniem dla tego rodzaju opieki była troska o utrzymanie jedności majątku rodzinnego w rękach (męskich) agnatów oraz rozpowszechnione przekonanie o słabości i bezradności kobiet, ich lekkomyślności oraz nieznajomości spraw sądowych (forensium rerum ignorantia). Opiekun kobiety nie sprawował zarządu jej majątku, ale udzielał zgody (auctoritatis interpositio) przy ważnych aktach prawnych. Już w czasach republikańskich znaczenie opieki nad kobietami stopniowo zmniejszało się, za pryncypatu zaczęła ona w ogóle zanikać. Według lex lulia et Papia Poppea z czasów Augusta, były od niej zwolnione kobiety wolno urodzone mające troje dzieci względnie wyzwolenice mające czworo dzieci (ius liberorum), Lex Claudia (za cesarza Klaudiusza) zniosła w ogóle opiekę ustawową agnatów nad kobietami. W ciągu IV w. n.e. opieka nad kobietami zaniknęła zupełnie. 56. KURATELA Ustanawiana była najczęściej nad małoletnimi (cura minorum), chorymi umysłowo (icura furiosi) oraz nad marnotrawcami (cura prodigi). Istniały równie inne, szczególne rodzaje kurateli. Osoba znajdująca się pod opieką nazywa się pupilem, pod kuratelą - kurandem. Kuratela nad chorymi umysłowo, pozbawionymi zdolności do czynności prawnych i ich majątkiem (curafuriosi) wynikała już z przepisów ustawy XII tablic. Kuratela ta należała do najbliższych agnatów, a w ich braku - gentylów chorego. W prawie klasycznym kurator taki mógł być też powołany z urzędu, natomiast niemożliwe było ustanowienie go w testamencie. Kuratela nad marnotrawcami (cura prodigi), trwoniącymi majątek ze szkodą dla rodziny znana była również w ustawie XII tablic. Później pretor w osobnym dekrecie odbierał osobom, które uznał na wniosek zainteresowanych za marnotrawców, zarząd majątkiem oraz wyznaczał im kuratora (curator prodigi). Kurateli podlegali także małoletni (minores), oczywiście o ile byli sui iuris. Do kuratora należał zarząd majątkiem małoletniego. Istniały wreszcie liczne możliwości, pochodzenia pretorskiego, ustanowienia kuratora w związku z różnymi konkretnymi sytuacjami. Tak np. pretor mógł ustanowić kuratora dla strzeżenia nieobjętej masy spadkowej (spadku leżącego - curator hereditatis iacentis), dla ochrony interesów dziecka poczętego (curator ventris), do pomocy starcom, chorym lub ułomnym (cura debilium per sonarum) czy do załatwienia spraw osoby nieobecnej (curator absentis). 57. POJĘCIE I KATEGORIE RZECZY Prawnicy rzymscy zaliczali do rzeczy (res) w znaczeniu prawnym zarówno przedmioty materialne (res corporales), istniejące w przyrodzie i poznawalne zmysłowo, jak i rzeczy niematerialne (res incorporales), niemające bytu w świecie materialnym - niezmysłowe. Res corporalis to samoistny przedmiot materialny, dostępny i przeznaczony do obrotu. Nie były więc rzeczami przedmioty niedostępne dla obrotu (np. gwiazdy), a także nieprzeznaczone do obrotu (np. zwłoki ludzkie). Wolny człowiek był podmiotem, a nie przedmiotem prawa. Natomiast niewolnik był rzeczą. Za res incorporales uznawano - według obrazowego określenia Gaiusa - te rzeczy, których nie można dotknąć (quae tangi non possunt), a więc twory prawnie abstrakcyjne. Były to jednak prawa majątkowe funkcjonujące w obrocie prawnym, jak np. spadek jako całość, użytkowanie (ususfructus) oraz wierzytelności w zobowiązaniach. Niektóre rodzaje rzeczy bądź to z natury, bądź na podstawie specjalnych przepisów były wyłączone z obrotu, tj. nie mogły być przedmiotem prywatnej własności, częścią majątku prywatnego. Były to tzw. res extra commercium. Należały do nich: - res omnium communes - rzeczy służące wszystkim i dlatego niemogące być przedmiotem czyichś praw indywidualnych, jak: powietrze, woda bieżąca, morze, a nawet brzegi morza (do granicy najwyższej fali zimowej); - res publicae - rzeczy publiczne, należące do narodu rzymskiego, oddane zazwyczaj do użytku publicznego (np. drogi, porty, rzeki publiczne); - res divini iuris - rzeczy boskiego prawa, wyłączone z obrotu jako związane z kultem i religią; rozróżniano tu res sacrae - poświęcone bogom (świątynie, przedmioty kultu), res sanctae - mury i bramy Rzymu oraz gmin italskich, oraz res religiosae -miejsca pochowania człowieka. Wszystkie inne rzeczy mogły być przedmiotem obrotu i prywatnej własności (res in commercio). Mogły być także rzeczy niczyje (res nullius), czyli rzeczy nienależące do nikogo, ale które (w odróżnieniu np. od res omnium communes) mogły stać się częścią majątku prywatnego. Należały tu np. dzikie zwierzęta (w tym ryby i ptaki) na wolności. Zwierzęta domowe przez ucieczkę od właściciela lub zagubienie się nie stawały się rzeczą niczyją. Do rzeczy niczyich należały dalej np. muszle i perły na wybrzeżu morskim, wyspa powstała na morzu, a także z rzymskiego punktu widzenia - mienie należące do cudzoziemców, mieszkańców kraju, z którym Rzym nie pozostawał w żadnych stosunkach umownych. Szczególnym rodzajem rzeczy niczyich były tzw. res derelictae, tj. rzeczy porzucone przez dotychczasowego właściciela (z zamiarem pozbycia się ich własności). Rzeczy zgubione wbrew woli ich właściciela nie stawały się natomiast niczyimi, a dotychczasowy właściciel nie tracił na nich własności, lecz tylko posiadanie. Za rodzaj rzeczy niczyjej uważano wreszcie skarb (thesaurus), czyli wartościowy przedmiot ukryty od tak dawna, że w chwili znalezienia nie ma już właściciela i nie da się on odnaleźć. Wśród rzeczy dostępnych i przeznaczonych do obrotu prawo rzymskie wyróżniało różne ich rodzaje, stosownie do zastosowanych kryteriów podziału. Mogły to więc być: rzeczy pojedyncze, złożone i zbiorowe, res mancipi i nec mancipi, nieruchomości i ruchomości, rzeczy oznaczone gatunkowo (genus) i indywidualnie (species), podzielne i niepodzielne, zużywalne i niezużywalne oraz pożytki i przynależności. 58. POJĘCIE, RODZAJE I SPRAWOWANIE OPIEKI Osoby niepozostające pod władzą ojcowską, a więc będące sui iuris, pozbawione jednocześnie lub ograniczone w zdolności do czynności prawnych, podlegały opiece lub kurateli. Osoba znajdująca się pod opieką nazywa się pupilem. Opiece podlegały dzieci (infantes), niedojrzali (impuberes) i kobiety (tutela mulierum), oczywiście sui iuris. Funkcje opieki nad dziećmi i niedojrzałymi: troska o utrzymanie i wychowanie pupila, prowadzenie zarządu jego majątkiem, prawo do zatwierdzania czynności prawnych zawieranych przez pupila lub zawieranie ich zamiast pupila jako pośredni zastępca. Ten rodzaj opieki podlegał kontroli pretorskiej, konsularnej, a pupilowi po ukończeniu opieki przysługiwały różne powództwa, przeciwko opiekunowi, gdyby ten nie wywiązał się należycie ze swoich obowiązków. Opieka nad kobietami: troska o utrzymanie jedności majątku rodzinnego w rękach (męskich) agnatów, udzielanie zgody przy ważnych aktach prawnych. Uzasadnieniem dla tego rodzaju opieki była troska o utrzymanie jedności majątku rodzinnego w rękach (męskich) agnatów oraz rozpowszechnione przekonanie o słabości i bezradności kobiet (infirmitas sexus; infirmitas consilii), ich lekkomyślności (levitas animi) oraz nieznajomości spraw sądowych (forensium rerum ignorantia). Opiekun kobiety nie sprawował zarządu jej majątku, ale udzielał zgody przy ważnych aktach prawnych. Ten rodzaj opieki zanikł w ciągu IV w. n.e. zupełnie. 59. POŻYTKI RZECZY Pożytki naturalne (fructus naturales) to organiczne płody jakiejś rzeczy bądź nawet jej odłączone części składowe (np. kamień z kamieniołomów), uzyskiwane w ramach jej normalnej eksploatacji jako przychód z niej. Możliwe są owoce świata roślinnego (np. owoce drzew, płody rolne etc.) i zwierzęcego (np. młode zwierząt, mleko, wełna etc.). Dziecko niewolnicy (partus ancillae) nie było jednak według prawa rzymskiego owocem w powyższym znaczeniu i podlegało odrębnej regulacji prawnej. Owoce nieoddzielone jeszcze od rzeczy macierzystej (np. jabłka na jabłoni) nie były jeszcze samoistnymi rzeczami, lecz częściami składowymi całości. Owoce odłączone (fructus separati) to już owoce w ścisłym tego słowa znaczeniu, oddzielone od rzeczy macierzystej przez człowieka lub siły natury (np. wiatr). Powyższe pojęcia miały znaczenie prawne przy kwestii odpowiedzialności osoby pozwanej za pomocą skargi windykacyjnej lub heredi tatis petitio, jak również dla sytuacji prawnej użytkownika, emfiteuty i posiadacza w dobrej wierze. Nie były uznawane za pożytki w przedstawionym wyżej znaczeniu tzw. fructus civiles (pożytki cywilne), tj. przychody uzyskane z rzeczy na podstawie czynności prawnej (np. czynsze z wynajętych lokali). 60. POJĘCIE I RODZAJE POSIADANIA W rzymskim prawie klasycznym posiadanie (possessio) to faktyczne władztwo nad rzeczą, na które składały się dwa elementy: - corpus - obiektywny fakt, że pewna osoba ma jakąś rzecz w swoim fizycznym władaniu; - animus - subiektywna wola władania tą rzeczą dla siebie, w swoim imieniu i interesie. Rodzaje posiadania: - possessio civilis: składało się na nie faktyczne władztwo nad rzeczą (corpus) i wola władania nią wyłącznie dla siebie (animus rem sibi habendi). - possessio naturalis: dzierżenie lub inaczej detencją (detentio) - possessio ad interdicta: posiadanie składające się z corpus i animus korzystające z pretorskiej ochrony (posesoryjnej), realizowanej przy pomocy interdyktów - possessio ad usucapionem: posiadanie, prowadzące do zasiedzenia (przy spełnieniu oczywiście innych wymaganych przesłanek) - possessio iusta to posiadanie zgodne z przysługującym posiadaczowi prawem do rzeczy, np. z prawem własności czy prawem zastawu - possessio iniusta: posiadacz nie miał prawa do rzeczy, znajdującej się w jego faktycznym władaniu (np. posiadanie złodzieja). W obrębie posiadania niesłusznego (possessio iniusta) wyróżniano z kolei posiadanie w dobrej wierze (possessio bonae fidei) oraz posiadanie w złej wierze (possessio malae fidei). Posiadanie niesłuszne w dobrej wierze zachodziło wówczas, gdy posiadacz (possessor iniustus) był przekonany, że jego posiadanie odpowiada jego prawu do rzeczy, o ile tylko przekonanie to nie wynikało z rażącego niedbalstwa (np. nabywca rzeczy od osoby, co do której był przekonany, że jest ona właścicielem rzeczy, chociaż w rzeczywistości tak nie było. Posiadanie w złej wierze miało miejsce wtedy, gdy posiadacz wiedział, że jego posiadanie jest sprzeczne z istniejącym stanem prawnym (np. złodziej) albo przynajmniej powinien był o tym wiedzieć przy zachowaniu choćby minimalnej staranności. Dobra lub zła wiara posiadacza nie miała wprawdzie wpływu na samo istnienie jego posiadania, ale miała znaczenie dla dalszych skutków prawnych, jakie mogą wyniknąć z posiadania (zasiedzenie, nabycie owoców, odpowiedzialność przy rei vindicatio). 61. NABYCIE I UTRATA POSIADANIA Nabycie- następowało przez fizyczne nabycie rzeczy z zamiarem jej zatrzymania dla siebie, wyróżniamy: pierwotne: bez udziału poprzednika, objęcie corpus przez zawładnięcie rzeczy niczyjej, schwytanie dzikiego zwierzęcia itd. Jedocześnie osoba taka wyrażała wolę zatrzymania rzeczy dla siebie (animus) lub pochodne: z udziałem poprzedniego posiadacza, zwłaszcza wobec nieruchomości- wejście na grunt, objechanie granic- pokazanie fizycznego kontaktu z nim. W okresie cesarstwa wystarczyło już tylko zbliżenie się do gruntu. Jeśli natomiast dotyczyło to rzeczy ruchomych, to wystarczyło, że znalazły się one w zasięgu wzroku, otrzymaniu kluczy

Rzymskie Prawo PDF

Document Details

Tags

Related

Summary

Full Transcript

Upgrade to continue