ҚАЗАҚ ХАНДАРЫ.pdf

 КЕРЕЙ МЕН ЖҼНІБЕК ХАНДАР БҰРЫНДЫҚ ХАН ҚАСЫМ ХАН 1 2 3 ХАҚНАЗАР ХАН ТҼУЕКЕЛ ХАН МАМАШ ХАН 4 5 6  ТАҺИР ХАН БҰЙДАШ ХАН АХМЕТ ХАН 7...

 КЕРЕЙ МЕН ЖҼНІБЕК ХАНДАР БҰРЫНДЫҚ ХАН ҚАСЫМ ХАН 1 2 3 ХАҚНАЗАР ХАН ТҼУЕКЕЛ ХАН МАМАШ ХАН 4 5 6  ТАҺИР ХАН БҰЙДАШ ХАН АХМЕТ ХАН 7 8 9 ТОҒЫМ ХАН ЕСІМ ХАН Жҽңгiр хан 10 11 12  ТҼУКЕ ҼБIЛҚАЙЫР Сҽмеке хан 13 14 15 Абылай хан Уҽли хан КЕНЕСАРЫ 16 17 18 5  КЕРЕЙ МЕН ЖҼНІБЕК ХАНДАР БҰРЫНДЫҚ ХАН 3 ҚАСЫМ ХАН 1 2 Осыдан кҿптеген ғасырлар бұрын қазіргі Қазақстан Керей мен Жҽнібек хандар қайтыс болғаннан Бұрындық ханнан соң хан тағына атақты Қасым хан келеді. Қасым жерінде ҽр түрлі хандықтар болған. Солардың бірі – Ҽбілхайыр 5 хан Жҽнібекұлы (1445 – 1518 жж.) – қазақтың ұлы хандарының бірі, (Шайбанның ұрпағы) хандығы. Ол қырық жыл ел билеп, ҿз кейін хан тағына Бұрындық отырады. Бұрындық – Қазақ хандығының негізін қалаушылардың бірі Жҽнібек ханның ұлы. Ол халқына қаталдық кҿрсетеді. Сол кезде оның қол астында Керей ханның үлкен ұлы, шамамен 1430 – 1510 Бұрындықтың тұсында ханның атты ҽскерлерін басқарып, қолбасшы батыр болған. Талай шайқастарда қол бастап, жеңіске жетіп отырған. Ол Керей мен Жҽнібек сұлтандар болады. Ол екеуі бір-біріне жылдары ҿмір сүрген. Бұрындық хан билік басында қан майдандағы жеңісті ерлігімен, ел басқаруға қосқан ақыл-кеңесімен, жақын туыс екен. Екеуінің аталары кезінде ел билеген атақты отыз жылдан астам уақыт отырады. Оның кезінде кҿрші елдермен байланыс орнатудағы саясаткерлігімен, жұртты соңына хандар болған. Керей мен Жҽнібек сұлтандар Ҽбілхайыр ханға ертер шешендігімен ел кҿзіне ерте түссе де, жеке билікке ұмтылмаған. бағынбай, еркін ҿмір сүргілері келіп, қарамағындағы ≪Қазақ хандығы≫ Сырдария ҿзенінің бойындағы Бұрындық ханның дегеніне кҿніп, қалтқысыз қызмет еткен. Бірақ тайпалармен бҿлініп кетеді. Олар Шу ҿзені бойына кҿшіп ежелгі қазақ қалалары – Түркістан, Отырар, Сауран Бұрындық елдің сенімін ақтай алмай, Самарқандқа кетуге мҽжбүр келеді. Жасы үлкен болғандықтан халық Керейді ақ киізге жҽне т.б. үшін күрестер жүргізеді, бұл күрестер ҿте болады. Сонда қаза табады. Осыдан кейін барып, Қасым хан билікті ҿз кҿтеріп хан етіп сайлайды. Осылайша, жаңадан хандық қолына алады. Ол он жылдай хан тағында билік жүргізеді. Қасым ханның ұзаққа созылады. Ақыры, Бұрындық хан жаулармен тұсында Қазақ хандығы ҿзінің дҽуірлеу биігіне кҿтеріледі. Қазақ құрылады. Оны ≪Қазақ хандығы≫ деп, ал оның халқын – соғысты тоқтатып, бейбіт келісімге келеді. Бірақ халқының саны артады, жері ұлғаяды. Қазақ ҽскерінің де саны кҿбейіп, қазақ халқы деп атай бастайды. Ҽбілхайыр ханның қысымына атты ҽскері 300 мыңға жетеді. Оның кезінде Сырдария ҿзені бойындағы шыдамаған адамдар Керей мен Жҽнібекті келіп паналайды. жаулар аз уақыт ішінде күшейіп алып, қазақтарға қалалардың барлығы қазақтарға ҿтеді. Ол таяу кҿршілермен ғана емес, сырт Қазақ хандығының күшеюінен қауіптенген Ҽбілхайыр хан қарсы бірнеше рет жорықтар жасайды. Кҿптеген қазақ елдермен, мысалы, Мҽскеумен терезесі тең дҽрежеде дипломатиялық қарым- ҽскер жиып, ол екеуіне (Моғолстанға) жорық жасайды. Бірақ ауылдары тоналады, адамдары тұтқынға алынады. Ал, қатынас орнатады. Ешбір жау елге соғыс аша алмайды. Халық тыныш ҿмір сүреді. Осылайша, дүние жүзіне қазақтардың даңқы тарап кетеді. Қазақ еліндегі барлық орта жолда Ҽбілхайыр хан кенеттен ауырып, қайтыс болады. Бұрындық хан болса, жауға қарсы ешқандай ҽрекет сұлтандар Қасым ханды сыйлап, оның жарлықтарын екі етпей орындайды. Сол Оның хандығы ыдырап, халқының кҿбі Керей мен Жҽнібек жасамайды. Сол кезде жауға қарсы Жҽнібек ханның ұлы замандағы бір тарихшы: «Бұл елде Қасым хандай күшті хан болған емес», – деп хандарға келіп қосылады. Сҿйтіп, олар ҿздері құрған жас жазады. Ал, қазақ халқы болса, Қасым ханды ұмытпай, оның ел басқарудағы Қасым сұлтан бас кҿтереді. Ол Ұлытау деген жерде жау тҽртібін «Қасым ханның қасқа жолы» деп атап, бүгінге дейін айтып келеді. Керей мемлекеттің іргесін бекітіп, шаңырағын биіктетіп, күннен-күнге ҽскерін тас-талқан етіп жеңіп, ҿз жерлеріне дейін қуып хан мен Жҽнібек хан тарихта Қазақ хандығының іргесін қалап, шаңырағын нығайта береді. Тарихта Керей мен Жҽнібекті – ≪Қазақ хандығын≫ кҿтерумен ерекшеленсе, Қасым хан – сол хандықты нығайтып, жерін кеңейтіп, құрушылар деп санайды. Керей хан Болатұлы, Гирей (т.ж.б. – 1473 жібереді. Содан кейін халық Бұрындық ханды ≪хан≫ халқын кҿбейтіп, даңқын дүние жүзіне танытумен, қазақтың тұңғыш заң жж.) – қазақтың алғашқы ханы, Кҿк Орданың ханы Орыстың (Ҿріс деп санамай, Қасымды ≪хан≫ ретінде тани бастайды. ережелерінің негізін жасаумен ҽйгілі болған ұлы хан. те айтылады) шҿбересі (Орыс – Тоқтақия – Болат – Керей). ХАҚНАЗАР ХАН 5 ТҼУЕКЕЛ ХАН 6 МАМАШ ХАН 4 Хақназар, Ақназар (шамамен 1510/20 – 1580 жж.) – қазақ Тҽуекел хан (т.ж.б. – 1598 ж.) Қазақ хандығын Мамаш хан (Момыш, т.ж.б. – 1523 ж.) – атақты халқын біріктіруге, мемлекеттігін нығайтуға айрықша еңбек құрушы Жҽнібек ханның ұрпағы болып келеді. Ол – Қасым ханның ұлдарының бірі. Ҽкесі хан болып тұрғанда сіңірген мемлекет қайраткері, қолбасшы, Қасым ханның кіші ол кҿптеген басқа сұлтандар сияқты ұлыс басқаруға ұлы. Қасым хан қайтыс болғаннан кейін хан тағына кҿптеген Хақназар ханнан соң аз ғана уақыт хан болған Шығай ханның ұлы. Тҽуекел он жылдан астам хан тағында араласады. Ҽскерлер жорыққа аттанғанда қол басқарады. сұлтандар таласады. Осыны пайдаланып, кҿрші елдер Қасым хан қайтыс болғаннан кейін хан тағына (1518 – қазақтардың жерлерін басып ала бастайды. Жиырма жылдай отырды. Оның билігі кезінде Қазақ хандығы Сібір Қазақ хандығы жауға тойтарыс бере алмайды. Осы кезде хан 1523) Мамаш отырады. Бірақ басқа сұлтандар Мамаш жҽне Орта Азия билеушілерімен тынымсыз күрес ханның билікке келуіне наразы болып, қарсылық тағына Хақназар отырады. Хақназар – қазақ тарихында ҽділ хан болып атағы шыққан хан. Ол қырық жылдай билік жүргізеді. Тҽуекел хан Мҽскеуге елшілік жіберіп, кҿрсетеді. Осылай, Қазақ хандығында билік үшін талас- жүргізеді. Хақназар Қасым ханның ісін ілгері жалғастырып, орыс патшасымен одақ құруға күш салады. Тҽуекел тартыс басталып кетеді. Бұл мемлекеттің ҽлсіреуіне ҽкеліп Ноғай ордасының бір бҿлігін Қазақ хандығына қосады. хан Ташкент қаласы үшін ұрыс жүргізіп, оны Қазақ соқтырады. Мамаштың сұлтандар арасындағы билік үшін Мемлекет шекарасын Еділ мен Жайыққа жеткізеді. Ойраттарға хандығына қосады. Осыдан кейін ол Самарқанд күресті тоқтатуға күші жетпейді. Алайда ол хан тағында күшті соққы береді. Моғолстан ханын жеңіп, Ұлы жүз қаласын алады. Тҽуекел ханның арқасында бірнеше жылдай ғана отырады. Шайқастардың бірінде оқ руларының кҿпшілігін қосып алады. Моғолдар шебін тиіп, қатты жарақаттанған Мамаш аттан құлап түседі. Тҽңіртаудан ҽрі ысырады. Жау қолында қалған қазақ жерлерін оңтүстіктегі қалалар толығымен қайтарылады жҽне азат етеді, Түркістан, Сығанақ, Сауран, Сайрам, Тараз Ташкент, Ҽндіжан қалалары Қазақ хандығына Жанындағы адамдар оның құлағанын байқамай қалады. Аз қалаларын қайтарып алады. Кҿрші елдермен тату-тҽтті қарым- бағынады. Бұхара қаласы түбіндегі бір шайқаста оқ ғана уақыт билік құрған Мамаш осылай қайтыс болады. қатынастар орнатады. Хақназар хан тұсында халық қайтадан Қазақ хандығында Мамаш ханнан кейін де билік үшін тиіп, жараланады да, содан қайтыс болады. Тарихта бейбіт ҿмір сүре бастайды. Орыс патшасы, Орта Азия хандары күрес тоқтамайды. Талас-тартыс 20 жылдай уақытқа Хақназар ханға елшіліктер жіберіп, одақтасуға шақырады. Ҿз Тҽуекел ханды қазақ халқының жерін біріктіруді созылады. Мемлекеттің, халықтың жағдайы нашарлап халқы үшін тер тҿгіп, аянбай еңбек еткен Хақназар хан қапыда аяқтаушы деп санайды. кетеді. Тарихшылар бұл дҽуірді ≪Қазақ хандығының жау қолынан қаза табады. уақытша ҽлсіреген дҽуірі≫ деп атайды.  ТАҺИР ХАН 8 БҰЙДАШ ХАН АХМЕТ ХАН 7 9 Мамаштан кейін хан тағына Таһир отырады. Таһир 5 Таһир қайтыс болғаннан кейін хан тағына Бұйдаш Таһир ханнан кейін елдің бірлігі, хандықтың (Тайыр) – Қазақ хандығының негізін салушы Жҽнібек ханның отырады. Бұйдаш – Жҽнібек ханның Ҽдік деген ұлының тұтастығы бұзылып, 1533 – 1538 жылдар аралығында Ҽдік деген ұлының баласы. Оның туған жылы белгісіз, баласы, Таһирдің туған інісі. Бұйдаш ханның билігі тек шамамен 1529 – 1531 жылдар аралығында дүниеден ҿткен. елде бір мезгілде бірнеше хан болған. Сондай Жетісу жеріне ғана жүрген. Ҿйткені Таһир ханның Таһир хан 10 жылдай (1523 – 1533) билік құрды. Таһирдың кезінде-ақ Қазақ хандығының ҽлсіреуі күшейіп, қазақ ханның бірі – Ахмет хан. Толық аты-жҿні – Қожа тұсында да, ҿзара талас- тартыс тоқталмай, жалғаса берді. жерінде бірнеше хандар пайда бола бастаған. Бұйдаш – Ахмет. Жҽнібек ханның немерелерінің бірі болып Мұндай жағдайда Таһир сыртқы жаулардың жорықтарына саналады. Кезінде Таһир хан ноғайларға қарсылық тойтарыс жасай алмады. Ол екі рет жау ҽскерінен жеңіліп Жетісу жеріндегі қазақ хандарының бірі. Ол аз ғана (1533 қалды. Сондай-ақ Таһир хан қазақтар мен бұрынғы кҿршілес – 1534) хандық құрды. Оның қол астында 20 – 30 мыңдай кҿр- сете алмай Жетісуға қарай кҿшкенде, елдің ҽрі туыс ноғай тайпаларының арасындағы достықты жойып, ғана ҽскер болады. Бұйдаш ханмен байланысты осы батыс бҿлігіндегі тайпаларды Ахмет хан (XVI ғ. 30- олармен жауласады. Оларға қарсы соғыс ашады. Бұл кездегі екі оқиға тарихтан орын алды. Біріншісі – оның шы жылд.) басқарып қалады. Ол ноғайлардың шайқастарда да Таһир хан жеңіледі. Халық кҿп қырғынға қырғыздарды моғолдардан қорғауы. Бұл былай болған шабуылдарына қарсы күресті ұйымдастырады. Одан ноғай ұшырайды, олардың малдары тоналады. Бұған шыдамаған екен. Бірде кҿрші елдегі моғол ханының бір ұлы кҿп билеушілері қорқа бастайды. Ноғай билеушілері арасында халықтың бір бҿлігі батыстан Жетісу аймағына кҿшіп кетеді. ҽскерімен келіп, қырғыздарды қырып, кҿптеген малын болған кҿрші елдің адамы ҿз патшасына «қазақтар күшті, Сҿйтіп, Таһир ханға дейінгі кезеңде Қазақ хандығында 100 олжалап кетеді. Мұны естіген Бұйдаш хан қазақтар мен олар ноғайларға қарсы соғысқа дайындалып жатыр, ал мыңдай ҽскер болса, оның қол астында 40 мыңдай ғана ҽскері қырғыздардан ҽскер жиып, жау ҽскерін талқандайды. Екіншісі – қалады. Дегенмен, Таһир қазақ хандарының ішінен бірінші ноғай билеушілері болса, қазақтардан қорқып отыр», – деп Сайрам қаласы түбіндегі жау ҽскерімен соғысы. Бұл соғыста хабар жеткізіп барған. Дегенмен, соғыс ноғайлардың болып қазақ жерін қалмақтардан қорғау үшін күрес жүргізген. Бұйдаш хан бастаған қазақ ҽскері жеңіліске ұшырайды. Шайқас Ол бір таудың етегінде Жатан деген қамал салдырған. Сол жеңісімен аяқталады. Ахмет хан 15 сұлтанмен бірге Едіге алдында қатты шаңды дауыл болып, қазақтарға қарсы соғады. заманда ҿмір сүріп, қамалды ҿз кҿзімен кҿрген бір тарихшы Осыны жау ҽскері пайдаланып, жеңіске жетеді. Бұл соғыста бидің ұрпағы Шидақ бидің қолына түсіп, біраз уақыт оның биіктігін жҽне мықтылығын суреттеп жазған. Кейіннен Бұйдаш ханмен бірге Жҽнібек ханның баласы Ҽдік сұлтанның тұтқында отырады. Орақ батыр (Едіге бидің басқа бір бұл қамалды қазақ ҽскерлері қалмақтарға қарсы соғыста үнемі бес ұлынан тараған 24 сұлтан ҿледі. Жау ҽскері қазақтың ұрпағы) оны сұлтандарымен бірге ҿлтіреді. Сҿйтіп, қазақ пайдаланып отырған. оңтүстігіндегі бірнеше қалаларын басып алады. халқының жағдайы нашарлап кетеді. 10 ТОҒЫМ ХАН 11 ЕСІМ ХАН Жҽңгiр хан 12 Тоғым хан да – Жҽнібек ханның ұрпағы. Жҽнібектің Есім хан Шығайұлы (т.ж.б. – 1645 жж.) – Қазақ хандығының Атақты Есiм хан дүние салған соң Қазақ хандығының тағына тоғызыншы ұлы Жҽдік сұлтанның баласы. Тоғым хан ұлы ханы, Шығай ханның баласы (Шығай – Жҽнібек ханның оның кiшi ұлы – Жҽңгiр хан (шамамен 1608 – 1680 жж.) отырды. елдің орталығында, оңтүстігінде билік құрады. Сырдария тоғызыншы ұлы Жҽдіктің баласы), атақты Тҽуекел ханның туған Жҽңгір хан 1645 – 1680 жылдар аралығында билік құрды. Жҽңгір ҿзені бойындағы қалалар Тоғым ханға қарайды. Бірнеше інісі. Есім хан ағасы Тҽуекелден кейін билік басына келіп, Қазақ хан бүкiл ҿмiрiн құдiреттi Жоңғар хандығымен күресуге арнаған. хандығын 1598 – 1645 жылдары басқарды. Сұлтан кезінде-ақ Жоңғар хандығы ойрат немесе қалмақ, моңғол тайпаларынан жыл билік құрып, берекесі кете бастаған билікті қалпына Тҽуекелмен бірге Түркістаннан Самарқандқа дейінгі жерлерді 1635 жылы құрылған. Жҽңгір жас кезiнде ойраттардың қолына келтіруге күш салады. Жан-жақтан анталаған Қазақ хандығының құрамына қаратты. 1599 жылы Бұхар түсіп, жеті жылдай тұтқында болады. Кейін ол серіктерімен бірге кҿршілерімен қорғаныс соғыстарын жүргізе отырып, бар хандығымен шарт жасасып, Ташкент қаласы мен оның елге оралып, Қазақ хандығының билігін қолына алады. Бұл қайрат-жігерін қазақ жерін қорғауға жұмсайды. Сондай айналасын Қазақ хандығына қосып алды. Осы кезден бастап кезеңдер қазақ-қалмақ арақатынасындағы аумалы-тҿкпелі, текетірес шайқастардың бірінде Ҽмудария ҿзені бойындағы Жағат Ташкент екі ғасыр бойы Қазақ хандығының билігінде болды. жылдар болған. Ол ойрат, қалмақтармен шайқастарда батылдығымен, деген жерде Тоғым хан жау ҽскерінен жеңіледі. Сол Есім хан билік еткен тұста Қазақ хандығының ҽскери қуаты қолбасшылық қабiлетiмен кҿзге түскен. Халық оны ерлiгi, жауынгерлiк күшейіп, 300 – 400 мыңға дейін атты ҽскер шығара алатындай жеңiстерi үшiн «Салқам Жҽңгiр хан» деп атаған. Жҽңгiр ханның билігі жеңілісте Тоғым ханмен бірге қазақтың 37 сұлтаны қаза тұсындағы басты оқиға Орбұлақ шайқасы болды. Ол құрамындағы 600 табады. Осы «уақытша ҽлсіреу» кезеңінде Қазақ дҽрежеге жетті. Есім хан ойраттармен күресте ерлік пен сарбазымен 1643 жылы Орбұлақ мекенiнде 50 мыңдық жоңғар хандығының жағдайы нашарлап, бірнеше хандыққа табандылықтың ҿнегесін кҿрсетіп, «Еңсегей бойлы ер Есім» ҽскерлерін күйрете жеңіп, жауды ел шетінен қуып жіберді. Бұл Қазақ атанады. Есім ханның дҽуірінде ел билеудегі жол-жобалар мен хандығының тҽуелсіздігіне тҿнген қауіпті бірер жылға кейін шегерген бҿлініп кетеді. Қазақ халқының кҿптеген жері жау ҽдет-ғұрыптар туралы ереже дайындалды. Бұл халық жадында жеңіс еді. Кҿреген де, тапқыр Жҽңгiр кҿршi түркi мемлекеттерiмен тату қолында қалады. Мұның бҽрі – бірліктің, ынтымақтың, «Есім ханның ескі жолы» деген атпен қалды. Түптеп келгенде, тұрды. Жоңғар хандығына қарсы ҽскери одақ құрмақшы болды. Осы ауызбірліктің жоқ болуының салдары. Сол себепті келесі «Қасым ханның қасқа жолы» мен «Есім ханның ескі жолы» мақсатпен екi рет Моғолстандағы шағатайлықтарға елшілер жiбердi. қазақ хандарының басты міндеті – жау қолында қалған Тҽуке ханның ҽйгілі «Жеті жарғысына» негіз болып, ҽдет- Самарқанд ҽміршісі Жалаңтҿс баһадүрмен достық қарым-қатынас жерлерді азат ету, елдің бірлігін нығайту, мемлекетті ғұрыптарымыз бен салт-дҽстүрлеріміздің мҽдени жҽне рухани орнатты. Ақылды, қайсар жауынгер Жҽңгiр хан ҿз Отанын – қазақ жерiн басқыншы жоңғарлардан азат ету жолында 1680 жылы дүниеден күшейту болды. тұрғыдан шыңдала түсуіне ықпал етті. Есім хан Түркістанда қайтады. Жҽңгiр ханның денесі Түркiстандағы Қожа Ахмет Иасауи жерленген. кесенесiне қойылған. 13 ТҼУКЕ 14 ҼБIЛҚАЙЫР 15 Сҽмеке хан Қазақ хандығының аса кҿрнектi қайраткерлерiнiң бiрi – Тҽуке хан. 5Ҽбiлқайыр хан (1693 – 1748 жж.) – iрi мемлекет қайраткерi, Сҽмеке хан, Шахмұхамед (туған жылы белгісіз – шамамен 1738 Тҽуке (1626 – 1718 жж.) – Салқам Жҽңгiр ханның ұлы. Ол ХVII қолбасшы, мҽмілегер, Кіші жүз ханы. Шыңғыс хан ҽулетінің кіші буыны жылы қайтыс болған) – Орта жүздің ханы, Тҽуке ханның баласы. Сҽмеке ғасырдың екінші жартысы мен XVIII ғасырдың басы аралығында билiк – Ҿсекенің (Үсек) ұрпағы. Тҽуке хан қайтыс болғаннан кейін Ҽбiлқайыр ханның ордасы Түркістанда болды. Ол наймандар мен қыпшақтардың жүргiзген. Тҽуке хан мемлекетiнiң астанасы Ташкент пен Түркiстан қазақ елінің бас хандығына таласады. Бірақ мұрагерлік жолмен таққа кейбір руларына жҽне арғындардың бір бҿлігіне иелік етті. Ішкі саясатта қалалары болды. Тҽукенiң тұсында Қазақ хандығы саяси жағынан Тҽукенің ұлы Болат отырады. Ол кейін ҿзінің күшімен, айласымен, Орта жүзді біріктіруге күш салды. Ал сыртқы саясатта жоңғарлар мен нығайған, бір орталыққа бағынған бiртұтас мемлекетке айналды. шабуылды ұйымдастыра білетін ҽскери қолбасшылығымен, Орта Азия хандықтарының басқыншылық ҽрекеттеріне қарулы қарсылық Халық зердесінде Тҽуке заманы Қазақ хандығының ең бір ҿркендеген батырлығымен, ақылдылығы жҽне саясаткерлігімен танылып, Кіші жүзге кҿрсетуімен белгілі болды. Сыртқы жҽне ішкі жаулармен күресте кҿршісі дҽуірі, ≪алтын ғасыры≫ саналады. Ол 1690 жыл шамасында ≪Қасым хан болып сайланады. Ҽбiлқайыр хан сайланбай тұрған кезінде қалмақ Ресейге арқа сүйеуге тырысты. 1731 жылы желтоқсанның 15-інде ханның қасқа жолы≫ мен ≪Есім ханның ескі жолы≫ ережелерін билеушiсi Аюханның қол астында қызмет етiп, орыс князьдігіне қарсы А.Тевкелевпен Ресеймен арадағы қарым-қатынасқа байланысты келіссҿз башқұрттар кҿтерiлiсiне қатысады. Кейiн ол Аюханмен де, жүргізді. Сҽмеке Ҽбілқайыр ханмен күш біріктіріп, қазақ жерін жаңғыртып, ≪Жеті жарғы≫ деп аталатын жаңа заңдар жүйесін енгізді. башқұрттармен де шайқасқа түседi. Кҿтерiлiс кезiнде кҿрсеткен ерлiгi қалмақтардан азат ету мақсатында Еділ бойындағы Кіші қалмақ Бұл заңдар мемлекеттi нығайтуға бағытталды. Тҽуке хандықты оны ҽйгiлi етеді. 1723 жылы Едiл қалмақтарына соққы берiп, олардың ордасына 2 дүркін жорық жасады. Алғашқысында, яғни 1723 жылы билеуде, негізінен, ҽр жүздің билеріне арқа сүйеді. Ұлы жүзде – Тҿле жоңғарлармен бiрiгуiне кедергi жасайды. Одан соң жоңғарларды басып желтоқсанның 12-інде Сҽмеке мен Ҽбілқайырдың 40 мыңдық жасағы биге, Орта жүзде – Қазыбек биге, Кіші жүзде – Ҽйтеке биге басқару тастап, қазақтарға Түркiстанды қайтарып алып бередi. Оның мұндай Аюке хан иелігіне басып кірді. Қолға түскен олжа ақтабанға ұшырап, тұтқасын берген. Оның тұсында хан кеңесі, билер ке ңе сі жұмыс істеп, батырлығы мен соғысты ұйымдастыру қабілетіне кҿзі жеткен халықтың аштық қысып жатқан елге үлестірілді. Ал екінші жорық 1726 жылдың жыл сайын үш жүздің шонжарларының жиынын ҿткізу қалыптасты. оған сенімі артады. 1726 жылы болған Құрылтайда қазақтың үш жүзi жаз айында болды. Оған қазақ сұлтандары Барақ пен Есім де қатысты. Қазақ хандығында Тҽуке тұсында сыртқы жағдайлар біршама бiрiгiп, Ҽбiлқайырды жоңғарларға қарсы бастайтын бүкiл қазақ ҽскерiнiң Бұл кезде Кіші қалмақ ордасының ханы Аюкенің ұлы Серен Дондук 30 тұрақтанып, нығая түсті. Ҿзi билiк құрған кезде Тҽуке хан жоңғарларға бас қолбасшысы етiп тағайындайды. Ол халықтың сенiмiн ақтай бiлдi. мың ҽскерімен қазақтарға тегеуірінді қарсылық кҿрсете алмады. 4 күнгі қарсы табандылықпен күрестi. Ол Орта Азияда ҽмір құрған Аштархан ҽулетімен жҽне Ресей, Моғолстанмен сауда-саттық байланыстарын жүргізді, Ҽбілқайырдың басшылығымен қазақтар ҿз жерлерiнен жоңғарларды шайқастан кейін Серен Дондук хан бітімшарт жасауға мҽжбүр болды. дипломатиялық қатынастар орнатты. Бұхар хандығымен сауданы дамыту қуып шықты. Қазақстандағы кҿптеген тарихи жағдайлар Ҽбiлқайыр Бұл бітім бойынша сол жылғы бесіктегі бала ат жалын тартып мінгенше мақсатында елшілікті жолға, қойды. Бiрақ Бұхар хандығымен Сырдария ханның есiмiмен байланысты. 1729 жылы Аңырақайдағы ойраттарды (16-17-ге толғанша) соғыспауға келісіп, екі жақ қанға қол матырысып, бойындағы қалалар үшін кiшiгiрiм қақтығыстар болып тұрды. Халық Тҽуке талқандаған соғыста ҽскерді үйлестіру Ҽбілқайырдың қолында болады. Бұл анттасты. Бұл екі жорық та қазақ жерін қалмақтардан босатуда зор ханның еңбегін бағалап, оны ≪Ҽз-Тҽуке≫ деп ардақтаған. Тҽуке хан – билiгi қазақтардың жоңғарларды бас кҿтере алмастай етіп күйреткен, Қазақ хандығының стратегиялық маңызға ие. Жалпы Сҽмеке хан жоңғар шапқыншылығына қазақтың үш жүзiне тараған қазақтың ең соңғы ханы. Ол қайтыс болғаннан кейiн қуатты ел екенін кҿрші елдерге паш еткен ірі жеңісі еді. 1731 жылы Ҽбiлқайыр хан қарсы күресте қазақ халқының рухын кҿтеріп, болашаққа деген сенімін олардың ҽрбiреуiнде ҿз хандары сайланып, тұтас мемлекет жүздерге қарай Кiшi жүздің Ресей империясының қол астына кiргендігi жҿнінде ант береді. Осылай оятқан, ҽскери біліктілігімен танылған тұлға ретінде тарихта қалды. ыдырап кеттi. Тҽуке хан 1715 жылы қартайған шағында дүниеден ҿтті. Ол да Қазақстанның Ресейге бiрiгуiнің ұзақ та, қиын жолы басталды. барлық ата-бабалары сияқты Түркiстанда жерленген. 16 Абылай хан 17 Уҽли хан КЕНЕСАРЫ 18 Абылай хан (1711 – 1781 жж.) – қазақ халқының ҽйгілі ханы, 1781 жылы Абылай хан ҿлгеннен кейін Орта жүздің ханы Уҽли сұлтан Қазақстан тарихындағы аса белгiлi мемлекет қайраткерлерiнiң бiрi. Кенесары Қасымұлы (1802 – 1847 жж.) – қазақтың iрi тағайындалады. Уҽлидің билігі бүкіл жүзге жүрген жоқ. Ол тек арғын руы мен Қазақ мемлекетiнiң пайда болуы мен ҿркендеуi жҽне сыртқы наймандардың бір бҿлігін ғана басқарды. Уҽли ханның ҿкімет билігі басынан-ақ мемлекет қайраткерi, қолбасшы, 1841 жылы бүкіл қазақ саясаттағы жеңiстер Оның есiмi мен байланысты. Абылайдың шын аты ҽлсіз болды. Сыртқы саясат саласында Уҽли хан ҽкесі Абылайдың жүргізген халқының мақұлдауымен хан кҿтерілген Қазақ хандығының – Ҽбiлмансұр. Бір ұрыста үлкен ҽкесінің аруағын шақырып, жауға бағытын қолдады. Ол бір жағынан, Ресеймен жақсы қарым-қатынаста болып, екінші соңғы ханы. 1837 – 1847 жылдардағы қазақ халқын «Абылайлап» шабады. Осыдан бастап ол Абылай атанып кетеді. жағынан, Қытай үкіметімен байланысын үзбеді. Уҽлидің Цин империясына бейім басқыншылардан азат ету күресінің басқарушысы. Ұлы Абылай болуы қазақтардың наразылығын туғызды. 1795 жылы Петербургке қазақтардың Абылай 1711 жылы арғы тегі Шыңғыс ханның ұлы Жошыдан тарайтын ханның немересi. Ол хан атасының барлық қасиеттерiн бойына Уҽлиді тақтан түсіруді сұраған арызы түсті. Патша үкіметі ҿз тарапынан ендігі белгілі тұлғалардың шаңырағында дүниеге келген. Абылай ҽкесі жерде оның Қытаймен байланыстарына тыйым салуға бар күшін салды. Уҽли ханға сiңiрген. Жiгерлi ҽрi батыл Кенесары жас кезiнен-ақ халық Уҽлиден айырылып, жетімдіктің зардабын ерте тартады. Балалық шағы келе жатқан Боғдыхан елшілерін қазақ отряды хан сарайына жібермей қойды. құрметіне бҿленген. 1837 жылы Кенесары отаршыл Ресейге мен жасҿспiрiм кезi қуғында ҿтедi. Ол атақты Тҿле бидiң бақташысы Дегенмен, оның Қытай үкіметімен қарым-қатынасы тоқталған жоқ. Ҿзінің ҿкімет болған деп те айтады. Абылайдың аты жоңғарлармен болған шайқаста билігінің тұрақсыздығын сезген Уҽли 1805 жылы тіпті Синзян жеріне кҿшіп кетпек қарсы ұзақ та, ауыр шайқасқа түседi. Одан кейiн Орта Азия ҽйгілі болады. Ұрыстардың бiрiнде жекпе-жекте жоңғардың батыры Шарышты те болды. Бірақ қазақтар оған еріп кҿшпейтін болды. Уҽли хан тұсында патша билеушiлерiмен де соғысып, Қазақ мемлекетiнiң тҽуелсiздiгiн ҿлтiрiп, «Абылай» деген ұранмен жауға қарсы шығады. Қазақ жауынгерлеріне үкіметі ҿз ықпалын нығайту мақсатын шекаралық шепті Орта жүз аумағына қарай қайтаруға ат салысады. 1841 жылы Кенесары ҽскерi шешуші жылжыту жолымен жүзеге асыра бастады. Хандық ҿкіметтің шарасыздығы, қазақ жігер беріп, рухтандырып, шайқаста жеңiске жетедi. Осы жеңістен соң ол Орта жеңістерге қол жеткізіп, Созақ, Жаңақорған, Ақмешiт сияқты жүздің сұлтаны деп танылып, қазақ даласындағы ең беделді ҽміршілердің біріне даласындағы феодалдық бытыраңқылық пен шаруашылықтың күйзелуі бұған айналады. 1771 жылы Түркiстанда Абылайды ақ киiзге кҿтерiп, қазақтардың үш қолайлы жағдай туғызды. Оның үстіне Уҽли ханның ішкі саясатына қарсы қоқан қамалдарын басып алады. Сол уақытта үш жүздiң ҿкiлдерi жүзiнiң ханы етiп тағайындайды. Абылай Қазақ мемлекетiнің саяси бірлігін наразылық күшейді. Қазақ қауымдары 1795 жылы Уҽли ханның үстінен патша Кенесарыны қазақтардың ханы етiп сайлайды. Кенесарының қалпына келтіріп, ірі мемлекетке айналдырды. Ресей мен Қытай арасында жүріп, үкіметіне наразылық хат жазды. Сол жылы қарамағында 43350 адамы бар, қатты серпiлiс ҽрекеттерiнен қорыққан Ресей ҿкiметi 1843 жылы Қазақ хандығының тҽуелсіздігін сақтап қалуға тырысты. Екі мемлекетпен сұлтандар мен билер Ресейге «мҽңгі» қарайтынын білдіріп, орыс шекарасына жақын жерлерге орналасты. Уҽли хан ҿзінің ішкі жҽне сыртқы саясатын жүзеге асыруда оларға қарсы ҽскери шаралар қолдана бастайды. Кенесары арақатынасты бірдей ұстап, халқының ҿз туған жерінің қожасы, ҿз тағдырының иесі болуын кҿкседі. Оның данышпандығы мен кҿрегендігі арқасында кең байтақ патша үкіметі тарапынан қолдау таппады жҽне Жүз ішінде арқа сүйейтін ҽлеуметтік ҽскерлері орыс жасақтары мен оларға жақ қазақ сұлтандарына Ұлы Далада ұзақ уақыт бойы бейбіт заман орнады. Абылай хан он жыл билік күшінен айырылды. Сондықтан да ол Қытай үкіметімен, Бұхар хандығымен тойтарыс беріп отырды. Бірақ жақсы қаруланған орыс ҽскерлерi жүргізді. Осы мерзім ішінде ешкімнің қолынан келе бермейтін істерді атқарды. байланысты күшейтуге мҽжбүр болды. 1815 жылы Барақтың тұқымы Бҿкей кҿтерiлiсшiлердi Жетiсуға қарай жылжытты. Кенесары қырғыз Ол билік жүргізген он жылдың Дала тарихына Абылай дҽуірі боп кіруі тегін сұлтанды Орта жүздің екінші ханы етіп бекітті. Бұдан кейін Орта жүзде хан сайлау манаптарынан ҿзiн хан екенін мойындап, олардың кҿтерiлiске қатысуын емес. Сол уақытты қазақ халқы зор құрметпен еске алады. Абылай хан 1781 ісі мүлде тоқтатылды. Бірақ тағайындалғаннан кейін 1817 жылы Бҿкей хан ҿлді, 1819 жылы Уҽли де ҿлді. Бұл хан ҿлгеннен кейін патша үкіметі Орта жүзде жаңа талап етедi. Алайда қырғыздар қарсылық бiлдiредi. 1847 жылы жылы 70 жасында ҿмірден қайтты. Тарихи ұлы тұлғаның денесі хандар тағайындамай, мұнда ҽкімшілік округтері бойынша басқару жүйесін енгізуді қырғыздарға қарсы кҿтерiлiсте ол тұтқынға түсiп, ҿлiм жазасына Түркiстандағы Қожа Ахмет Иасауи кесенесiне қойылған. Халық жадында ол тҽуелсіз Қазақ мемлекетінің символы іспеттес. ұйғарды. кесiледi. Кенесарының ерлiгi қазақ халқының жадында