Psikoloji - Ders Kitabı PDF

Ders Takvim Duyurular Epub Html5 Kitabı (PDF) Ünite Video Canlı Ders Sesli Kitap Sesli Özet Öz...

Ders Takvim Duyurular Epub Html5 Kitabı (PDF) Ünite Video Canlı Ders Sesli Kitap Sesli Özet Özeti Sorularla Deneme Etkileşimli Alıştırma İnfografik Öğrenelim Sınavı İçerik Bilgilendirme Çıkmış Sınav Sınav Giriş Sınav Öğrenci Panosu Soruları Bilgisi Sonuçları Toplulukları 444 10 26  T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2683 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1649 PSİKOLOJİ Yazarlar Doç.Dr. Zeynep CEMALCILAR (Ünite 1) Dr.Öğr.Üyesi Selin KESEBİR (Ünite 2) Doç.Dr. Fuat BALCI, Doç.Dr. Ayşe KARSON (Ünite 3) Prof.Dr. Gökhan MALKOÇ (Ünite 4) Dr. Pelin KESEBİR (Ünite 5) Doç.Dr. Mahmut BAYAZIT (Ünite 6) Doç.Dr. Serdar KARABATI (Ünite 7) Doç.Dr. Lemi BARUH, Dr. Hakan TUNÇEL (Ünite 8) Editör Doç.Dr. Zeynep CEMALCILAR  Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Öğretim Tasarımcısı Öğr.Gör.Dr. Zekiye Rende Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Doç.Dr. Nilgün Salur Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Dil Yazım Danışmanı Emine Koyuncu Grafikerler Aysun Şavlı Hilal Özcan Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan Dizgi Kitap Hazırlama Grubu PSİKOLOJİ E-ISBN 978-975-06-2368-4 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Nisan 2018 2829-0-0-0-2009-V01  İçindekiler iii İçindekiler Önsöz.................................................................................................................. ix Psikolojinin Doğası........................................................................ 2 1. ÜNİTE PSİKOLOJİNİN TANIMI............................................................................................ 3 Bir Bilim Dalı Olarak Psikoloji................................................................................... 4 Bilimin Amaçları.................................................................................................... 6 PSİKOLOJİ BİLİMİNİN KÖKENLERİ VE TARİHÇESİ........................................ 7 Antik Yunan Filozofları ve Avrupalı Düşünürler..................................................... 8 Psikolojinin Tarihindeki Akımlar.............................................................................. 8 Yapısalcılık............................................................................................................... 8 Gestalt Psikolojisi.................................................................................................... 9 Psikanaliz.................................................................................................................. 9 İşlevselcilik............................................................................................................... 10 Davranışçılık............................................................................................................ 10 Modern Psikoloji.......................................................................................................... 11 PSİKOLOJİDE YAKLAŞIMLAR................................................................................. 11 Biyolojik Yaklaşım......................................................................................................... 12 Nörobilimsel Yaklaşım.................................................................................................. 12 Evrimsel Yaklaşım......................................................................................................... 12 Psikodinamik Yaklaşım................................................................................................ 12 Davranışsal Yaklaşım.................................................................................................... 12 İnsancıl Yaklaşım.......................................................................................................... 12 Bilişsel Yaklaşım............................................................................................................ 13 Sosyokültürel Yaklaşım................................................................................................. 13 Eklektisizm..................................................................................................................... 13 PSİKOLOJİNİN ÇALIŞMA KONULARI VE DİĞER BİLİMLERLE İLİŞKİSİ.... 14 Psikolojinin Alt Dalları................................................................................................. 15 Biyolojik Psikoloji................................................................................................... 15 Bilişsel Psikoloji....................................................................................................... 15 Gelişimsel Psikoloji................................................................................................. 16 Kişilik Psikolojisi..................................................................................................... 16 Klinik Psikoloji........................................................................................................ 16 Eğitim Psikolojisi..................................................................................................... 16 Sosyal Psikoloji........................................................................................................ 16 Kültürel Psikoloji..................................................................................................... 17 Endüstri ve Örgüt Psikolojisi................................................................................. 17 Nöropsikoloji........................................................................................................... 17 Kantitatif Psikoloji/Psikometri.............................................................................. 17 Psikolojinin Uygulamalı Alt Dalları..................................................................... 17 PSİKOLOGLAR NE İŞ YAPAR?................................................................................. 18 PSİKOLOJİDE ÖNEMLİ SORUNLAR VE TARTIŞMALAR................................ 20 1. Sorun: Doğa - Çevre Tartışması (Nature vs. Nurture Controversy)................. 20 2. Sorun: Davranışların Sebepleri Bilinçli mi Bilinçdışı mıdır?.............................. 20 3. Sorun: Bireysel Farklılıklar - Evrensel Kurallar..................................................... 20 Özet................................................................................................................................. 22 Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 23 Yaşamın İçinden............................................................................................................ 24 Okuma Parçası............................................................................................................... 25 iv İçindekiler Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 25 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 26 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 27 2. ÜNİTE Psikolojide Araştırma Yöntemleri................................................. 28 BİLİMSEL YÖNTEM................................................................................................... 29 Psikoloji Biliminin Özellikleri..................................................................................... 29 Psikoloji Bilimi Tüm İnsanları İlgilendiren Sorularla İlgilenir ve Bu Bilgileri Tüm İnsanlığın Ortak Birikimi Addeder.............................................. 29 Psikoloji Bilimi Gözlemlerle Sınanabilir ve Yanlışlanabilir Önermelerden Oluşur............................................................................................ 30 Psikoloji Bilimi Kendi Hatalarını Düzeltecek Bir Mekanizma Üzerine Kurulmuştur............................................................................................................ 30 Psikoloji Bilimi Birikerek İlerler............................................................................ 30 BİLİMSEL SÜREÇ: BİLİMSEL İLKELERİN SOMUTLAŞMIŞ HÂLİ................... 31 SÖZDEBİLİM................................................................................................................ 33 Sözdebilimi Nasıl Tanırız?............................................................................................ 33 Sözdebilim Sıklıkla Bilimsel Tınılı Terimler Kullanarak Bir Bilimsellik Kisvesi Yaratır...................................................................................... 33 Sözdebilim Test Edilip Doğruluğu Sınanamayacak Önermelerde Bulunur..................................................................................................................... 33 Sözdebilim Bilimsel Süreçten Kopuktur.............................................................. 34 Bir Sözdebilim Örneği: Astroloji................................................................................. 34 KAVRAM VE İŞLEMSEL TANIM............................................................................. 36 Kavramları Ölçmenin Faydası Nedir?........................................................................ 37 İşlemsel Tanım.............................................................................................................. 37 Kavramsal Geçerlilik............................................................................................... 38 Ölçümsel Güvenilirlik............................................................................................ 38 Duyarsız İşlemsel Tanımlar................................................................................... 40 Kirlenmiş İşlemsel Tanımlar.................................................................................. 40 KORELASYON.............................................................................................................. 41 Korelasyon Neden-Sonuç İlişkisi Göstermez............................................................ 42 DENEYSEL YÖNTEM................................................................................................. 44 Deneyin Anatomisi....................................................................................................... 45 Deneysel Çalışmalarda Geçerlilik............................................................................... 46 İç Geçerlilik.............................................................................................................. 47 Dış Geçerlilik........................................................................................................... 47 Neden Korelasyonel Çalışmalar?.......................................................................... 47 PSİKOLOJİK ARAŞTIRMALARDA ETİK............................................................... 48 Özet................................................................................................................................ 50 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 51 Yaşamın İçinden........................................................................................................... 52 Okuma Parçası.............................................................................................................. 53 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 54 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 54 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 55 3. ÜNİTE Beyin ve Davranış.......................................................................... 56 SİNİR SİSTEMİNİN ANA BÖLÜMLERİ.................................................................. 57 Merkezî Sinir Sistemi.................................................................................................... 57 Çevresel Sinir Sistemi................................................................................................... 58 SİNİR SİSTEMİNİN HÜCRESEL ÖZELLİKLERİ................................................... 59  İçindekiler v Sinir Hücresi.................................................................................................................. 59 Sinir Sisteminin Diğer Hücreleri................................................................................ 61 Sinir Hücrelerinde Uyarının Oluşması, İletilmesi ve Aktarılması................... 62 Sinir Hücresinde Uyarı Nasıl Oluşur?.................................................................. 62 Bir Hücrede Aksiyon Potansiyeli ile Taşınan Elektriksel Sinyal Diğer Hücrelere Nasıl İletilir?............................................................................... 64 Sinir Hücreleri Arasında Haberleşme.................................................................. 64 SİNİR SİSTEMİNİN KİMYASAL ÖZELLİKLERİ................................................... 66 Nörotransmiterler ve Reseptörleri.............................................................................. 66 Nörotransmiter-Reseptör Etkileşimi Hedef Hücrede Neyi Değiştirir?...................................................................................................... 67 Nörotransmiter Tipleri................................................................................................. 67 Glutamat ve GABA................................................................................................. 67 Asetilkolin................................................................................................................ 68 Dopamin, Serotonin ve Norepinefrin................................................................. 68 SİNİR SİSTEMİNİN YAPISAL VE İŞLEVSEL ÖZELLİKLERİ.............................. 69 Çevresel Sistemle Ön Beyin Arasında Geçişlerin Sağlandığı ve Refleks Merkezlerinin Bulunduğu Temel Yapılar; Omurilik ve Beyin Sapı....................................................................................................................... 70 Omurilik (Medulla Spinalis).................................................................................. 70 Beyin Sapı................................................................................................................. 72 Vücut Dengesinin Korunmasında Çevresel Sistemlerle Etkileşen Merkezî Ön Beyin Bölgesi; Hipotalamus................................................................... 73 Hipotalamus ile İlişkili Çevresel Sistemler.......................................................... 74 Kendisine Ulaşan Sinyalleri İşleyerek Beyin Kabuğuna Aktaran Yapı; Talamus................................................................................................................. 77 Duygular ve Hafıza ile İlgili Sinirsel Devrelerin Oluşturduğu Limbik Sistem; Amigdala ve Hipokampusun Özgün Rolleri.................................. 77 Hipokampus............................................................................................................. 78 Amigdala.................................................................................................................. 79 Hareketlerin Düzenlenişine Katılan Beyin Kabuğu Dışındaki Yapılar; Serebellum ve Bazal Gangliyonlar................................................................ 79 Beyincik (Serebellum)............................................................................................ 80 Bazal Gangliyonlar.................................................................................................. 81 Sinir Sisteminin Bilinçli İşlevlerine Aracılık Eden En Üst Düzey Bütünleştirme Bölgesi: Beyin Kabuğu (Korteks)...................................................... 82 Frontal Lobda Motor, Ön Motor ve Ön İlişkilendirme Korteksi Bulunur..................................................................................................... 84 Pariyetal, Oksipital ve Temporal Loblarda Duysal ve İlişkilendirme Alanları Bulunur........................................................................... 85 Beyin Kabuğunun Sağ ve Sol İki Tarafı Farklı Fonksiyonlarda Uzmanlaşmıştır....................................................................................................... 86 Özet................................................................................................................................. 90 Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 91 Yaşamın İçinden............................................................................................................ 92 Okuma Parçası............................................................................................................... 92 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 93 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 94 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 94 vi İçindekiler 4. ÜNİTE Bilişsel Psikoloji............................................................................ 96 BİLİŞSEL PSİKOLOJİNİN DOĞASI.......................................................................... 97 Bilişsel Psikolojinin Kısa Tarihi................................................................................... 99 ALGI............................................................................................................................... 100 Görme............................................................................................................................. 103 Renk Görme............................................................................................................. 105 Derinlik Algısı......................................................................................................... 107 Algısal Organizasyon.............................................................................................. 108 İşitme.............................................................................................................................. 110 İşitme algısı.............................................................................................................. 110 Koku Algısı..................................................................................................................... 111 Tat Algısı......................................................................................................................... 112 Dokunma........................................................................................................................ 112 DİKKAT......................................................................................................................... 113 Seçici Dikkat.................................................................................................................. 113 İşitsel Dikkat........................................................................................................... 114 Görsel Dikkat........................................................................................................... 115 Bölünmüş Dikkat.......................................................................................................... 115 BELLEK.......................................................................................................................... 116 Belleğin Yapısı................................................................................................................ 116 Hatırlama ve Unutma................................................................................................... 118 ZİHİNSEL TEMSİL...................................................................................................... 119 DÜŞÜNME, AKIL YÜRÜTME VE PROBLEM ÇÖZME....................................... 121 KARAR VERME.......................................................................................................... 123 Özet................................................................................................................................ 125 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 127 Yaşamın İçinden........................................................................................................... 128 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 128 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 129 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 130 5. ÜNİTE Sosyal Psikoloji.............................................................................. 132 SOSYAL PSİKOLOJİYE GİRİŞ.................................................................................... 133 Sosyal Psikolojinin Kısa Tarihi.................................................................................... 133 Sosyal Psikolojinin İki Temel İlkesi............................................................................ 134 İnsanlar Ne İster?........................................................................................................... 134 SOSYAL BİLİŞ............................................................................................................... 135 Kişi Algısı....................................................................................................................... 136 Şemalar........................................................................................................................... 137 Davranışlara Sebep Atfetme....................................................................................... 138 SOSYAL ETKİ................................................................................................................ 139 İtaat.................................................................................................................................. 141 Grup Etkisi..................................................................................................................... 143 Sosyal Kolaylaştırma............................................................................................... 143 Sosyal Kaytarma...................................................................................................... 144 Grup Kutuplaşması................................................................................................. 144 Kitlelerin Bilgeliği................................................................................................... 145 SOSYAL İLİŞKİLER...................................................................................................... 146 Saldırganlık ve Şiddet................................................................................................... 146 İşbirliği ve Yardım........................................................................................................ 147 Yardım Davranışı.................................................................................................... 147  Önsöz vii Gruplararası İlişkiler..................................................................................................... 149 Önyargı........................................................................................................................... 149 Özet................................................................................................................................. 151 Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 153 Yaşamın İçinden............................................................................................................ 154 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 155 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 155 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 155 Çalışma Psikolojisi ve Endüstri İlişkilerinin Doğası.................... 156 6. ÜNİTE ÇALIŞMA PSİKOLOJİSİ ALANININ TANIMI VE KISA TARİHÇESİ.............. 157 Çalışma Psikolojisi Alanının Tarihçesi...................................................................... 158 Bilimsel Yönetim Akımı......................................................................................... 159 İnsan İlişkileri Akımı.............................................................................................. 162 II. Dünya Savaşı ve Sonrası.................................................................................... 163 DEĞİŞEN DÜNYADA DEĞİŞEN ÇALIŞMA HAYATI.......................................... 164 TÜRKİYE’DE ÇALIŞMA HAYATI VE İSTATİSTİKLERİ..................................... 165 İNSAN KAYNAKLARI (İK) POLİTİKALARI VE ÇALIŞANLARIN TUTUM VE DAVRANIŞLARI................................................................................... 168 Çalışanların Tutum ve Davranışları............................................................................ 172 ÇALIŞAN - İŞVEREN İLİŞKİSİNE FARKLI BAKIŞ AÇILARI VE ALTERNATİF YAKLAŞIMLAR................................................................................. 176 Sendikal Örgütlerin Varlık Nedenleri ve Fonksiyonları.......................................... 178 Özet................................................................................................................................ 181 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 182 Yaşamın İçinden........................................................................................................... 183 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 184 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 184 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 184 Örgütsel Davranışa Giriş............................................................... 188 7. ÜNİTE ÖRGÜTSEL DAVRANIŞ NEDİR?............................................................................. 189 Yöneticilerin Görevleri................................................................................................. 190 Değişen Dünyada Örgütsel Davranış......................................................................... 191 ALGILAR VE KARAR VERME.................................................................................. 192 Karar Verme................................................................................................................... 193 DAVRANIŞLARI BELİRLEYEN KİŞİSEL ÖZELLİKLER...................................... 194 Kişilik Nedir?................................................................................................................. 195 Değerler.......................................................................................................................... 196 MOTİVASYON KURAMLARI................................................................................... 198 Gereksinimlere Odaklanan Motivasyon Kuramları................................................. 198 Sürece Odaklanan Motivasyon Kuramları................................................................. 200 LİDERLİK...................................................................................................................... 202 Klasik Liderlik Kuramları............................................................................................ 202 Davranış Olarak Liderlik.............................................................................................. 202 Durumun Gerektirdiği Liderlik.................................................................................. 203 Dönüştürücü Liderlik................................................................................................... 203 ÖRGÜT KÜLTÜRÜ..................................................................................................... 204 Hofstede Kültür Boyutları............................................................................................ 205 Deal ve Kennedy Örgüt Kültürü Sınıflandırması..................................................... 207 Charles Handy Sınıflandırması................................................................................... 208 Trompenaars Yaklaşımı................................................................................................ 208 viii İçindekiler Özet................................................................................................................................ 210 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 212 Yaşamın İçinden........................................................................................................... 213 Okuma Parçası.............................................................................................................. 213 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 214 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 214 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 215 8. ÜNİTE Pazarlama İletişimi, Tüketici Davranışı ve İkna Psikolojisi....................................................................................... 216 PAZARLAMA İLETİŞİMİ İLE İLGİLİ ANAHTAR KAVRAMLAR..................... 217 TÜKETİCİ DAVRANIŞINA GENEL BİR BAKIŞ.................................................... 219 Tüketici Karar Verme Süreci........................................................................................ 219 1. Basamak: Problem Teşhisi................................................................................. 220 2. Basamak: Bilgi Arayışı........................................................................................ 220 3. Basamak: Alternatifleri Değerlendirme ve Bütünleştirme............................ 220 4. Basamak: Satın Alma Kararı.............................................................................. 221 5. Basamak: Satın Alma Sonrası Değerlendirme................................................ 221 TÜKETİCİNİN KARAR VERME SÜRECİNİ ETKİLEYEN PSİKOLOJİK VE BİLİŞSEL UNSURLAR.......................................................................................... 221 Güdüleme....................................................................................................................... 221 Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kuramı............................................................ 222 Freud’un Psikanaliz Yaklaşımı............................................................................... 223 Dichter’in Motivasyon Araştırmaları................................................................... 223 Algılama......................................................................................................................... 224 Bernays’ın Halkla İlişkilerde Psikolojiden Faydalanması.................................. 224 Tutumlar......................................................................................................................... 225 Tüketici Tutumlarının Yapısı................................................................................. 225 Tutumların İşlevleri................................................................................................ 226 Tutumların Bileşenleri............................................................................................ 227 Tutumların Davranışlara Etkisi............................................................................. 228 İKNA EDİCİ İLETİŞİM VE TUTUMLARIN ETKİLENMESİ.............................. 230 Tutumların Değiştirilebilmesi ya da Pekiştirilebilmesi İçin Gereken Şartlar.............................................................................................................................. 230 Tutumların Değiştirilebilmesi ile İlgili Modeller ve Stratejiler............................... 231 Düşünülmüş Eylem Kuramı ve Planlanmış Davranış Kuramı.......................... 231 Sosyal Yargı Kuramı................................................................................................ 232 Detaylandırma Olasılığı (Detaylı Ayrıntılandırma Olasılığı) Kuramı............. 233 Denge Kuramı.......................................................................................................... 235 Bilişsel Çelişki (Uyumsuzluk) Kuramı................................................................ 236 Pasif Öğrenme Kuramı........................................................................................... 237 Özet................................................................................................................................ 238 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 240 Yaşamın İçinden........................................................................................................... 241 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 242 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 242 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 244  Önsöz ix Önsöz Kendini ve başkalarını anlamaya çalışmak insanın doğasının bir parçasıdır. Psikoloji insan davra-nış ve zihinsel süreçlerini çalışmakta uzmanlaşmış bir bilim dalıdır. İnsanı il- gilendiren her soru psi-kolojinin çalışma alanına girer. Dolayısı ile bir psikoloji kitabında yer alabilecek üniteler için sayısız seçenek vardır. Biz bu kitabı hazırlarken, işletme, ekono- mi ve iletişim öğrencilerinin ihtiyaçlarını göz önünde bulundurduk. İlk bölümde temel bir bilgi tabanı sağlamak amacıyla, psikolojinin tanımı ve yöntemini anlattıktan sonra sinir sistemi ve davranış, bilişsel psikoloji ve sosyal psikoloji ünite-lerine yer verdik. Son üç ünitede ise psikolojinin uygulamalı alanlarına yer verdik. Çalışma Psikolo-jisi ve Endüst- riyel İlişkiler ünitesinde çeşitli psikoloji kuram ve araştırma sonuçlarının çalışan tutum ve davranışı ile çalışan- işveren ilişkilerini anlamadaki rolü anlatılıyor. Takip eden Örgütsel Davranı-şa Giriş ünitesinde ise daha genel anlamda bir kurum ve örgütte gözlemlenebilen hem bireysel hem de grup davranışları ile ilgili kuram ve çalışmalara yer veriliyor. Son ünitemizde ise özellikle bilişsel psikoloji ve sosyal psikoloji kuram ve araştırmalarının pa- zarlama iletişimi ve tüketici davranışlarını anlamadaki örneklerine yer veriliyor. Ünitelerin her biri kendi alanında uzman araştırmacılar tarafından yazılmıştır. Her ünitede ilgili konuda tarihsel gelişim özetlendikten sonra, temel kuramlar tanıtılmış ve aynı zamanda da en modern araştırmalardan örnekler verilmiştir. Yazarlarımız bu kitabın uzaktan eğitim yoluyla eğitim alan öğ-renciler tarafından okunacağını göz önünde bulun- durarak mümkün olduğunca basit bir dille ve bol ör-nekle ünitelerini yazdılar. Kitapta yer alan konular hakkında daha detaylı bilgi almak isterseniz ünite-lerde önerilen Internet siteleri, kitaplar ve akademik makalelerden faydalanabilirsiniz. Kitabın hazırlamasında emeği geçen tüm yazar arkadaşlarıma ve Anadolu Üniversitesi’nde bize yardımcı olan görevlilere teşekkür ederim. Editör Doç.Dr. Zeynep CEMALCILAR 1 PSİKOLOJİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra;  Psikoloji bilimini tanımlayabilecek,  Bilimsel yöntemin özelliklerini açıklayabilecek,  Psikoloji biliminin tarihsel gelişimini özetleyebilecek,  İnsan davranışını anlamada psikologlar tarafından kullanılmış çeşitli yaklaşımları tanımlayabilecek,  Psikolojinin alt dallarını birbirinden ayırt edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar Psikoloji Bilim Davranış Perspektif/Yaklaşım Zihinsel süreçler Psikolojinin Alt Dalları İçindekiler PSİKOLOJİNİN TANIMI PSİKOLOJİ BİLİMİNİN KÖKENLERİ VE TARİHÇESİ PSİKOLOJİDE YAKLAŞIMLAR PSİKOLOJİNİN ÇALIŞMA KONULARI VE Psikoloji Psikolojinin Doğası DİĞER BİLİMLERLE İLİŞKİSİ PSİKOLOGLAR NE İŞ YAPAR? PSİKOLOJİDE ÖNEMLİ SORUNLAR VE TARTIŞMALAR  Psikolojinin Doğası PSİKOLOJİNİN TANIMI Bir gün yolda giderken bir kişinin (Ahmet) başka bir kişiye (Hasan) sinirlice yak- laşıp birdenbire ona vurmaya başladığını gördüğünüzü düşünelim. Büyük bir ih- timalle, bu davranışa bir anlam vermeye, sebebini anlamaya çalışacaksınız. Acaba şahit olduğunuz bu davranışın sebebi ne olabilir? Olası bazı açıklamalar; Ahmet sinirli bir kişiliğe sahiptir, Hasan bu davranışı hak edecek bir şey yapmıştır, Bu olaya bu iki kişinin dışında bir üçüncü kişi veya üçüncü kişilerin davra- nışları veya sözleri yol açmıştır, Bu olay tamamen bir yanlış anlamanın sonucunda meydana gelmiş olabilir. Bu olaya Ahmet’in sinirli/saldırgan kişiliğinin sebep verdiğini varsayalım. Peki sizce Ahmet neden saldırgan bir kişiliğe sahiptir? Ahmet’in anne - babası da saldırgandır ve bu özellikler genler yoluyla ona geçmiştir. Ahmet’in hormon- sal dengesizlikleri vardır. Ahmet büyürken anne-babasından şiddet görmüştür. Ahmet’in anti-sosyal kişilik bozukluğu vardır. Diğer olasılıklara bakarsak daha önce Hasan Ahmet’e büyük bir haksızlık yapmış olabilir. Her ikisinin ortak ar- kadaşları olan üçüncü bir kişi Hasan’ın Ahmet hakkında kötü bir söz söylediğini Psikoloji Yunanca’da “Ruh” söylemiş olabilir. Ahmet Hasan’ı bir başkasına benzetmiş olabilir. Veya biz aslında anlamına gelen Psiko (Psyche) ve “Bilim” anlamına gelen şakalaşan iki arkadaşı görmüş ve yanlışlıkla onların birbirlerine vurduklarını dü- Loji (Logos) terimlerinin şünmüş olabiliriz. birleşmesinden meydana gelmiştir. http://www. Bu örnekten çıkarımınızın, bir davranışın tek bir açıklaması olmayabileceği, biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/ hatta birden fazla açıklamanın aynı anda doğru olabileceği olmalıdır (Eysenck, psikoloji/nedir.htm 2004). Psikoloji, davranışları ve zihinsel süreçleri inceleyen bir bilim dalıdır. Yukarıdaki örnekte gördüğümüz gibi, davranışların birden fazla sebebi olabilir. Ayrıca davranış ‘birisine vurmak’ gibi gözlemlenebilen bir işlem/olgu olabileceği Davranışlar kişinin yaptığı ve gibi ‘sinirli olmak’ gibi gözle görülmeyen ancak dolaylı olarak gözlemlenebilen gözlemlenebilen hareketlerdir. Zihinsel süreçler düşünme, ve davranışlara yansımaları ile ölçülebilen olgular da olabilir. Psikologlar sadece hatırlama, hissetme gibi içsel konuşmak veya hareket etmek gibi gözle görülebilir davranışları değil duygu, algı, olgulara işaret eder. Ancak davranışlara olan yansımaları rüyalar, motivasyon, tutum gibi soyut ama dolaylı olarak ölçülebilen davranışları ile dolaylı olarak ölçülebilirler. da anlamaya çalışırlar. Davranışlar ve zihinsel süreçler sadece göz kırpmak kadar Bilim belli bir konuyu bilme isteğinden yola çıkan, belli basit veya en zor matematik problemlerini çözmek kadar karmaşık olabilir. Do- bir amaca yönelen bir bilgi layısıyla insanların yaptıkları, düşündükleri, hissettikleri ve hatta bedensel fonk- edinme ve yöntemli araştırma siyonlarını sürdürmelerini sağlayan biyolojik aktiviteler bile psikoloji biliminin sürecidir. çalışma alanı içine girmektedir. 4 Psikoloji İnsan davranışlarını sadece psikologlar anlamaya çalışmaz. Günlük hayatta da hepimiz başkalarının (ve hatta kendimizin) neyi neden, nasıl yaptığını, duygular, düşünceler ve davranışlar arasındaki ilişkileri anlamaya çalışırız. Filozoflar, sanatçı- lar, edebiyatçılar tarih boyunca psikologların sorduğu sorulara benzer sorular sor- muşlardır. Ancak psikoloji bir bilimdir ve bu soruların cevaplarını aramada siste- matik, objektif ve ampirik verilere dayalı bilimsel yöntemler kullanır. Böylece öznel, sezgisel veya rastgele değil nesnel, doğrulanabilir ve genellenebilir cevaplar üretir. Ampirik/Görgül: Duyularla algılanabilen, deneyime dayalı. Örneğin bir kişinin zeka seviyesini ölçmek için kullanılacak ampirik veri, kişinin çeşitli zeka testlerinde aldığı puanlar olabilir. Aşağıdaki ifadelerin doğru (D) mu, yanlış (Y) mı olduğunu belirtiniz. 1 1. İnsanlar beyinlerinin sadece %10’unu kullanmaktadırlar. 2. Psikoterapi’nin etkili olması için danışanların çocukluktaki problemlerine inip onları çözmesi gerekir. 3. En etkin öğretme yöntemi cezalandırmaktır. 4. Sokakta başınıza bir kaza gelse etrafınızda ne kadar çok kişi varsa birinin size yardım etme ihtimali o kadar yüksektir. 5. Dahilerin çoğu aynı zamanda delidir. 6. Yeni öğrenilmiş bir davranışın sürekliliğini garantilemek için en iyi yöntem, ki- şiyi o davranışı yerine getirdiği her sefer ödüllendirmektir. 7. Hafızamız bir video kamera gibi yaşadıklarımızı kayıt eder. 8. İnsanların olaylar hakkındaki tutumlarını bilerek, nasıl davranacaklarını tah- min edebiliriz. 9. Kendine güvenen insanlar her işi başarırlar. 10. İnsanlar yaşlandıkça hayattan aldıkları zevk azalır. Bir Bilim Dalı Olarak Psikoloji Bildiğiniz herhangi bir şeyi düşünün. Mesela Türkiye’nin başkenti Ankara’dır. Ke- dilerin 4 ayağı vardır. Terliyken su içmek hasta eder. Kargalar siyahtır. Peki şimdi bu bildiklerinizi neden bildiğinizi düşünün... Bazı bilgiler bize öğretilir. Bazıları- nı konunun uzmanlarından duyarız, ya da Internet’ten okuruz. Bazılarını sezgi- lerimizle biliriz, bazılarını kendimiz deneyimlediğimiz için, bazıları ise nesiller boyu “biline geldiği” için doğrudur. Peki bu bildiklerimiz “kesin” doğrular mıdır? Mesela sadece bir bilim dalında uzman olan kişinin, günlük olayları da “doğru” bildiğini mi varsaymalıyız? Nesiller boyu gelen bilgiler, sosyal, ekonomik veya teknolojik değişikliklerden etkilenmiş ve değişmiş olamaz mı? Mesela, hava kir- liliği yüzünden bazı bölgelerde kargalar artık “siyah” olmayabilir. Peki ya gözleri- mizle gördüğümüz her şeye inanmalı mıyız? Mesela Şekil 1.1’e bakın. Sizce hangi çizgi daha uzun? Bir çok kişi (b) çizgisinin daha uzun olduğunu söyler (çünkü öyle görür). Elinize bir cetvel alıp ölçün, göreceksiniz ki iki çizgi de aslında aynı uzunluktadır. Sonuç olarak, bütün bu yukarıda sayılan yöntemler, bilgiye ulaşmak için sıklıkla kullandığımız yöntemlerdir. Soru sormak, bilgiye ulaşmaya çalışmak insanın doğasında var olan bir meraktır. Ancak bu yöntemlerle ulaşılan bilgilerin her zaman geçerli ve doğru olduklarını söylemek mümkün değildir. Bilim de bilgiye ulaşma yöntemlerinden biridir. Bilim’in sözlük anlamı “Evre- nin veya olayların bir bölümünü konu olarak seçen, deneye dayanan yöntemler ve gerçeklikten yararlanarak sonuç çıkarmaya çalışan düzenli bilgi”dir (Türk Dil Ku-  1. Ünite - Psikolojinin Doğası 5 rumu Web sitesi, http://www.tdk.gov.tr). Aslında bi- Şekil 1.1 limsel yöntemin ne olduğunu daha iyi anlamak için, Müller-Lyer temel özelliklerini bilmek gerekir. Bilimsel yöntem: yanılsaması Ampirik Sistematik Nesnel Sınanabilir/yanlışlanabilir Genellenebilir ve (a) (b) Geçici’dir. Müller-Lyer yanılsaması ve başka yanılsamalar hakkında bilgi edinmek isterseniz Tübitak tarafından hazırlanmış bu sayfaya göz atabilirsiniz. Bilimsel yöntem ampirik bilgi sağlar. Sorulara cevap ararken, sezgiler veya sağduyu değil, duyularla algılanabilen, deneyime dayalı veriler toplanır. Sonra bu veriler ana- liz edilerek sonuçlara ulaşılır. Örneğin kişilerin kendilerinden farklı mı yoksa benzer kişilik yapısında eşlerle mi daha mutlu olduğunu anlamak için, çiftlerin belirli kişilik özellikleri ölçülür ve kişisel mutluluk değerleri ile ilişkisine bakılır. Bu şekilde direk veya dolaylı şekilde ölçülebilen her kavram aslında bize ampirik veri sağlamaktadır. Bilimsel yöntem sistematiktir. Bilimsel metodun uygulanmasında önceden be- lirlenmiş, rasyonel ve sistematik bir işlemler dizisi izlenir. Bu diziye genel olarak “araştırma” denir. Psikolojide kullanılan araştırma yöntemleri hakkında detaylı bilgiyi 2. Ünitede öğ- reneceksiniz. Bilimsel yöntem nesneldir. Araştırmacı kendi kişisel tercih veya yargılarından yola çıkarak değil, objektif bir şekilde ölçtüğü verilerin analizi ile sonuçlara ulaşır. Nesnelliği garanti etmek için araştırmacılar makalelerinde kavramları nasıl ta- nımlayıp ölçtüklerini çok açık bir şekilde anlatırlar. Böylece bu çalışmayı tekrar- lamak isteyen bir başka araştırmacı, aynı tanım ve ölçüm yöntemlerini kullanarak aynı sonuçların doğruluğunu test edebilir. Bilimsel yöntem sınanabilir, yanlışlanabilir. Var olan yöntemlerle ampirik veri toplanamayan ve test edilemeyen sorular bilimsel sorular değildir. Örneğin “ölümden sonra hayat var mıdır?” sorusu, günümüzdeki teknik imkânlarla veri toplanarak sınanabilecek bir soru değildir. Ancak örneğin yaş gruplarına göre kişilerin ölümden sonra hayatın var olduğuna inancının değişip değişmediği amprik ve sınanabilir bir sorudur. Ayrıca araştırmacı bir çalışma sonunda verdi- ği cevapların her zaman için yanlışlanabileceğini kabul eder. Bu yanlışlanabilme, değişik gruplar, değişik metotlar kullanarak yapılan çalışmalar sonunda olacağı gibi, ölçülen olayın değişmesi sebebiyle de olabilir. Dolayısıyla bilimsel yöntemle elde edilen sonuçlar her zaman için geçicidir ve yeni bilgiler ışığında sürekli kendi hatalarını düzeltir. “Hayatın anlamı nedir?” Sorusu bilimsel olarak test edilebilecek bir soru mudur? Cevabınızı açıklayınız. 2 Son olarak bilimsel yöntemle varılan bilgiler genelleştirilebilir. Bilimsel yöntem tek bir bireyi değil, bireyleri anlamaya çalışır. Örneğin hafıza sistemlerini araş- 6 Psikoloji tıran bir çalışmanın sonuçları, o çalışmaya katılan bireylerin hafızaları ile sınırlı kalmamalıdır. Amaç genel olarak, herhangi bir hafıza sorunu olmayan kişilerin hafıza sistemlerini anlamaktır. Ancak bireysel yöntemle elde edilen bulguların her Bilimsel yöntemlerle yapılmış bir bireye de aynı şekilde uygun olacağı düşünülemez. Ölçülen her kavram ve olgu çeşitli araştırmaların sonuçları için (bu kişilerin boyu gibi fiziksel bir özellik, veya kaygı durumları gibi soyut bir bir araya getirilerek psikolojik olguları açıklayan kuramlar durum olabilir) kişisel farklılıklar olacaktır. Bilim ancak bu kişisel farklılıklardan oluşturulur. yola çıkarak kavramları ve aralarındaki ilişkileri anlamaya çalışır. Sonuç olarak, bilimsel yöntem, bir konu veya olay hakkında güvenilir ve ge- nelleştirilebilir veri tabanı oluşturacak bilgiler üretmeye yarayan bir yöntemdir. Eleştirel düşünce: Sürekli Bilimsel yöntem eleştirel bir düşünce tarzı gerektirir. Eleştirel düşünce, verileri soru sorma, akıl yürütme, olduğu gibi kabul etmek yerine, dünyayı anlamada aktif bir rol edinilmesini esas analiz ve değerlendirme gibi zihinsel süreçlerden oluşan bir alır. Sosyal bilimciler, bu yöntemi insan davranışı ve sosyal olguları anlamak, açık- düşünme biçimidir. lamak ve sosyal problemleri çözmek için kullanırlar (Cozby, 2009). Hipotez: İncelenmekte olan olaylar arasındaki ilişkileri ve bu olayların nedenlerini geçici olarak açıklayan fikirler, yargılar veya tahminlerdir. Hipotezler yapılan çalış- malarla ya doğrulanır ya çürütülür. Kuram / Teori: Bir olguyu veya olgular arasındaki ilişkiyi sistematik bir biçimde açıklayan genel bilgi ve açıklama düzenidir. Kuramlar, çeşitli çalışmalarda test edi- len birbirleriyle ilişkili hipotezlerin desteklenmesi ile oluşturulur. Olguları açıkla- makta ve yordamakta (tahmin etmekte) kullanılırlar. Ayrıca her yeni çalışmada test edilen hipotezler de gene var olan kuramlardan yola çıkarak oluşturulur. Bilimsel yöntem, kuramların sürekli test edilip desteklenerek kuvvetlenmesini, ya da var olan olguları da kapsayacak şekilde güncellenmesini veya çürütülmesini gerektirir. Bilimin Amaçları Doğal bilimler: Fizik, kimya, Bilimin dört temel amacı vardır; Betimleme (tanımlama), yordama (tahmin etme), biyoloji gibi doğa olaylarını açıklama, ve değiştirme. Betimleme en basit amaçtır; olguların ve olayların sade- çalışan bilim dalları. Sosyal bilimler: Psikoloji, ce tarif edilmesini gerektirir. İkinci hedef yordamadır. Olguların birbirleriyle olan sosyoloji, ekonomi gibi insan sistematik ilişkilerini belirledikten sonra, meydana gelişleri hakkında tahmin yü- davranışlarını ve sosyal toplulukları çalışan bilim rütebilmeyi mümkün kılar. Üçüncü hedef açıklamadır, ve bir olgunun meydana dalları. gelmesinin sebeplerini belirlemeyi amaçlar. Son hedef ise değiştirmedir, ve olguların Bu iki ana bilim dalının oluşmasını kontrol etme ve değiştirme anlamına gelir (Passer & Smith, 2011). sadece çalıştıkları konuların içerikleri farklıdır, her ikisinin Psikologlar yaptıkları bilimsel araştırmalar ile insanların davranış ve zihin- de yaklaşımları bilimseldir, sel süreçlerini betimlemeye, yordamaya (tahmin etmeye) ve açıklamaya çalışır- benzer metotlar kullanırlar. lar. Hatta bu bilimsel çalışmaların sonunda elde edilen bilgiler kişilerin ve sosyal grupların sorunlarını gidermede, problemli gördükleri davranışlardan kurtulma- larına yardım etmekte, yeni davranışlar edinmelerini sağlamakta, kısaca daha iyi bir hayat yaşamalarını sağlamada da kullanılmaktadır. Sosyal Medyanın insan ilişkilerine etkisi üzerine yapılmış bir psikoloji araştırmasını okumak isterseniz şu adrese bakabilirsiniz: https://www.psychologytoday.com/intl/blog/finding-love- the-scientific-take/201812/social-media-and-relationships Bilimin 4 temel amacı vardır: Örneğin Facebook veya Twitter gibi sosyal medya’nın insan davranışlarını na- Betimleme (tanımlama), sıl etkilediğini araştırırken çeşitli amaçlarımız olabilir. Sosyal medyanın kullanım yordama (tahmin etme), açıklama ve değiştirme. alanlarını, hangi demografik özelliklere sahip kişilerin ne sıklıkta, hangi boyutla- rıyla sosyal medyayı kullandığını tanımlayan bir araştırma betimsel bir araştırma- dır. Bir başka çalışma sosyal medya kullanımı ile kişilerin psikolojik durumları, örneğin depresyon seviyeleri veya mutluluk düzeyleri arasındaki ilişkiye bakabilir. Böylece sosyal medya kullanımlarına göre kişilerin mutluluk dereceleri tahmin  1. Ünite - Psikolojinin Doğası 7 edilebilir. Yine bir başka çalışma sosyal medyanın yüz yüze iletişime tercih edilme- sinin sebeplerini araştırabilir. Son olarak, önceki araştırmaların sonuçlarına göre, sosyal medyanın daha sağlıklı bir şekilde kullanılmasını amaçlayan bazı müdahale programları geliştirilip, örneğin okullarda uygulanabilir. PSİKOLOJİ BİLİMİNİN KÖKENLERİ VE TARİHÇESİ Psikolojinin bilimsel bir disiplin olarak kurulması 19. yüzyılın başlarında insan davranışının laboratuvarlarda çalışılmaya başlaması ile olmuştur. Fakat insan do- ğasıyla ilgili düşünceler psikoloji biliminden çok daha eskidir. Modern psikolo- jinin kökenleri Antik Yunan filozoflarına kadar uzanmaktadır. Aşağıda psikoloji bilimine etkisi olmuş düşünürlerin çalışmaları özetlendikten sonra, bilimsel psi- kolojinin tarihindeki önemli düşünce okulları tanıtılmaktadır. Şekil 1.2 Modern psikolojinin M.Ö. 5000 Kafatas›nda tarihçisi kemikleri k›rmak yöntemiyle şeytani ruhlardan Kaynak: Feldman ar›nd›rma yap›l›rd›. 1879 (2010, s. 16-17) den Wilhelm adapte edilmiştir. M.Ö. 430 Wundt Hipokrat kişili¤in Almanya 1900 1924 dört mizac› Leipzig’ de ilk Sigmund Freud 1915 John B. Watson, oldu¤unu savundu. psikoloji psikodinamik Zeka testleri Davran›şç›l›k adl› laboratuvar›n› bak›ş aç›s›n› önem kitab›n› kurdu. geliştirdi. kazand›. yay›mlad›. Psikolojinin Kökenleri ‹lk Psikologlar M.Ö. 400-300 1895 1920 Plato ve Aristo ‹şlevselci model Gestalt benlik, ruh, kuruldu. Psikolojisi gerçe¤in do¤as› etkin oldu. gibi konular üzerinde düşünmüşlerdir. 1637 1890 1904 1932 Dekart William James Ivan Pavlov Jean Piaget Beyin ve zihnin Psikolojinin Ö¤renmenin Çocuklar›n birbirinden ayr› Prensipleri adl› prensilerini a盤a Ahlaki Gelişimi ancak etkileşimde kitab›n› yay›mlad›. ç›kartan sindirimle kitab›n› olduklar›n› ilgili araşt›rmas› yay›mlad›. iddia etti. sayesinde Nobel Ödülü’nü kazand›. 1954 1951 Abraham Carl Rogers Maslow 1979 2002 ‹nsanc›l bak›ş Kendini Elizabeth Loftus Daniel Kahneman aç›s›n› gerçekleştirme 1969 Sahte an›lar ve Karar ve tercih güçlendirecek kavram›n› öne IQ’nun genetik görgü şahidi 1985 süreçleri çal›şmalar› olan Dan›şan sürdü¤ü temelleriyle ifadeleriyle Bilişsel ile Nobel Ekonomi Odakl› Terapi Motivasyon ve ilgili ilgili öncü perspektife Ödülünü ald›. kitab›n› Kişilik kitab›n› tart›şmalar çal›şmalar yapt›. verilen önem yay›mlad›. yay›mlad›. yap›ld›. artt›. Modern Psikoloji 1981 1990 David Hubel ve Çok kültürlülük ve Torsten Wiesel çeşitlilikle ilgili Beyindeki görme çal›şmalara hücreleriyle verilen önem artt›. ilgili çal›şmalar›ndan 1953 1957 1974 dolay› Nobel B.F. Skinner Leon Festinger Stanley Milgram Ödülü’nü ald›lar. Davran›şsal Sosyal psikolojide Ünlü Otoriteye bak›şaç›s›n› çok etkili olan ‹taat kitab›n› savunan Bilim Bilişsel Çelişki yay›mlad›. ve ‹nsan kitab›n› Davran›şlar› yay›mlad›. kitab›n› yay›mlad›. 8 Psikoloji Antik Yunan Filozofları ve Avrupalı Düşünürler Sokrates, Plato ve Aristo gibi filozoflar zihnin, ruhun, vücudun ve insan deneyi- minin doğası üzerine görüşler geliştirmiş, psikoloji bilimi için çok kritik olan bazı soruları ilk defa sorgulamışlardır (Atkinson ve ark., 2008). Bu sorulardan bazıla- rına hâlâ tam bir cevap verilememektedir ve psikologlar hâlen bu soruları irde- lemektedirler. Bunlardan en önemlilerinden birisi “İnsanların bilişsel yetenekleri ve bilgileri doğuştan mı gelir, yoksa sonradan mı edinilir?” sorusudur. Plato bazı bilgilerin doğuştan geldiğini savunmaktadır. Örneğin her kültürde çocuklar ses- lerden kelime ve cümleler oluşturulabileceğini anlayıp özel bir eğitim almadan ana dillerini öğrenebilmektedir. Bu durumda Plato çocukların dil ile ilgili bir bilgiyle doğduklarını savunur. Öte yandan, Aristo’ya göre doğduğunda insan beyni “tabula rasa” yani boş bir levhadır ve sonradan yaşanan deneyimlerle şekillenir. Aristo’nun bakış açısından dil öğrenimi, çocuğun deneyimleri çerçevesinde gelişmektedir. Günümüzde bilgilerin ya da yeteneklerin tamamen doğuştan geldiğine ya da tamamen deneyimle oluştuğuna pek ihtimal verilmemektedir. Ancak “İnsanların bilişsel yetenekleri ve bilgileri doğuştan mı gelir, yoksa sonradan mı edinilir?” sorusu günümüzde psikologların tartışmaya devam ettiği ve cevaplarken Yunan filozoflarının bakış açılarından da faydalandığı bir sorudur. Psikolojinin temelini oluşturan sorularla ilgilenen filozoflardan bir diğeri de 17. yüzyılda yaşamış olan Fransız düşünür René Descartes’tır. Descartes’a göre beyin ve zihin birbirinden farklıdır. Beyin somut maddeden oluşmaktadır, zihin ise ruhani bir varlıktır. Beyin ve zihinin birbirlerinden ayrı ancak etkileşimde ol- dukları fikrine dualizm (ikicilik) denmektedir. Descartes’tan sonra beyin ve zihin hakkında düşünülmeye devam edildi. Franz Joseph Gall frenoloji (kafatası bilimi) adlı bir teori ortaya attı. Frenolojiye göre beynin farklı kısımları farklı görevler üstlenmektedir. Frenoloji kafatasının üzerindeki girinti ve çıkıntılardan bir kişinin özellik ve yeteneklerini anlamanın mümkün olduğunu iddia etmektedir. Bu teori bugünkü bilişsel psikolojinin teme- lini oluşturur. Ancak frenolojinin modern psikolojide bir geçerliliği kalmamıştır. Ünlü bir psikolog olan Ebbinghaus 1908 yılında Psikoloji bilimini tanımlarken “psi- 3 kolojinin uzun bir geçmişi ama kısa bir tarihi vardır” demiştir. Bu deyişi açıklayınız. Psikolojinin Tarihindeki Akımlar İnsan doğası ile ilgili sorulara cevap ararken bilimsel yöntemlerin kullanılması 19. yüzyılda başlamıştır. Bu dönemde psikolojide çeşitli düşünce okulları etkili olmuştur. Resim 1.1 Yapısalcılık Wilhelm Wundt 19. yüzyılın ortasında Almanya’da fizyo- (1832-1920) loji eğitimi alan bilim insanları psikolojiyi Kaynak: http:// çok etkilediler. Helmholtz’un kurbağa- www.quintpub. larla yaptığı deney bu etkilerden biridir. com/display_detail. Helmholtz, dışarıdan gelen bir dürtü- php3?psku=B2923 nün beyinde algılanmasının hemen ol- madığını, belli bir vakit aldığını gösterdi (Bernstein ve ark., 2006). Fakat psikolo- jinin bir bilim olarak kurulması Wilhelm Wundt’un çalışmaları ile olmuştur. 1879’da Leipzig Üniversitesi’nde ilk psikoloji laboratuvarını açan Wundt,  1. Ünite - Psikolojinin Doğası 9 bilimsel psikolojinin kurucusu sayılmaktadır. Wundt’a göre psikoloji “bilinç” kav- ramına odaklanmalıdır. Bilinç, bir insanın tüm öznel deneyimlerini içerir. Wundt öznel deneyimlere odaklanırken içgözlem metodunu benimsemiştir. İçgözlem, bir kişinin kendi öznel deneyimlerine bakışı anlamına gelmektedir. Wundt bi- linci anlamaya çalışırken bir bütünü parçalarına ayırarak incelemek gerektiğini savunmuştur. Bu yaklaşım Wundt’un öğrencisi olan Edward Titchener tarafından bilincin yapısını tanımlamaya çalıştıklarından ötürü “yapısalcılık” olarak adlandı- rılmıştır (Bernstein ve ark., 2006). Wundt ile aynı zaman diliminde Hermann von Helmholtz ve Gustav Fechner gibi diğer Alman psikologlar da görme ve diğer algılar üzerinde önemli çalışmalar yapmaktalardı. Gestalt Psikolojisi Wundt ile aynı dönemde önemli çalışmalar yapan başka bir Alman psikolog da Hermann Ebbinghaus’tur. Ebbinghaus’a göre bilinç kadar incelenmesi gereken bir diğer konu da öğrenme ve hafıza gibi zihin- Resim 1.2 sel süreçlerdir. Ebbinghaus’un çalışmaları, İtalyan ressam bugün bile hafıza hakkında bildiklerimizin Arcimboldo’unun temelini oluşturmaktadır (Schacter, Gilbert, bu resmi Gestalt’ın & Wegner, 2008). “bütün, parçaların toplamından 1912’de Max Wertheimer, Kurt Koffka, fazladır” prensibine Wolfgang Köhler gibi diğer Alman psiko- örnek olarak loglar Wundt’un insan deneyimlerini ve bi- gösterilmektedir. Resimin bütünü lincini parçalara bölerek inceleme fikrine bir insan yüzünü karşı çıkmışlardır. Almancada bütün anla- göstermesine mına gelen Gestalt kelimesi bu psikologların rağmen, tek tek oluşturduğu akımın ismi olmuştur. Gestalt bakıldığında meyvelerden akımına göre, bir deneyimin bütünü onun oluşmaktadır. parçalarının toplamıyla aynı değildir. Bilinci anlamanın yolu, parçaları değil, tüm deneyi- mi bir bütün olarak çalışmaktan geçmekte- Kaynak: http://dontpanic-marci.blogspot.com/2010/11/ dir (Bernstein ve ark., 2006). gestalt-psychology.html Psikanaliz Wundt Almanya’da bilinci araştırırken Sigmund Freud da Avusturya’da bilinçaltı- nı araştırmaktaydı. Freud, bir tıp doktoru olarak tüm davranışların ve akılsal sü- reçlerin sinir sisteminde fiziksel bir temele dayandığına inanmıştı. Fakat 1800’le- rin sonlarında, birkaç hastasının etkisiyle fikrini değiştirdi. Bu hastaların ortak özelliği, hastalık semptomları göstermelerine karşın, hastalıklarının hiçbir fiziksel sebebinin olmamasıydı. Hipnoz gibi metotlarla bu hastalarla görüşen Freud, onla- rın hastalıklarının sebeplerinin fiziksel olmadığını, bilinçlerinden attıkları prob- lemlerin hastalıkları doğurduğunu ileri sürdü (Feldman, 2010). Psikolojinin bir bilim dalı olarak gelişmesindeki önemli kişiler ve olaylar hakkın- daki bilgilere http://www.learner.org/discoveringpsychology/history/history_nonf- lash.html adresinden daha detaylı olarak ulaşabilirsiniz. 10 Psikoloji Freud bu görüşmelerden sonra, tüm davranışların ve hatta ciddi zihinsel so- runların bile sebebinin tek olduğuna kanaat getirdi. Ona göre, sebep, bilinçaltı- mızdaki çatışmalardı. Freud elli yıla yakın süren çalışmalarını ve fikirlerini psika- naliz adı altında topladı. Psikanaliz, hem bir kişilik teorisi, hem bir akıl hastalıkları teorisi, hem de bir seri tedavi yöntemini içermektedir (Bernstein ve ark., 2006). Freud’un teorisi geniş laboratuvar çalışmaları üzerine değil, sınırlı sayıda vaka çalışması üzerine kurulmuştur. Dolayısıyla günümüzde tamamen bilimsel ve ge- çerli kabul edilmemektedir. Fakat, Freud yenilikleriyle psikolojideki birçok teori- ye temel oluşturmuştur. İşlevselcilik William James ve G. Stanley Hall Amerika’daki ilk psikoloji laboratuvarlarını kur- muşlar ve psikolojiye yön vermişlerdir. James hem Wundt’un hem de yapısalcıla- rın yaklaşımlarını reddetmiştir. James’e göre bilinci kendi başına çalışamayacak parçalara bölmenin bir anlamı yoktur. Bunun yerine, Darwin’in evrim teorisine paralel olarak James algıların, hafızanın, ya da diğer akılsal süreçlerin insanların ortamlarına adapte olmalarını nasıl kolaylaştırdığına odaklanmıştır. Bu akıma “işlevselcilik” denmektedir ve bu akım bilincin insanların karar verme ve problem çözme gibi becerilerinde nasıl rol oynadığını anlamaya yönelmiştir. Davranışçılık Davranışçılık 1920-1960 arasında psikoloji bilimini domine etmiş önemli bir akımdır. Bu akım Darwin’in fikirlerine dayanır. 1900’lerden sonra Darwin’in ev- rim teorisi, psikologları, insanları anlamak için hayvanları incelemeye yöneltti. Eğer insanlar ve hayvanlar benzer şekillerde evrimleştiyse o zaman insan davra- nışlarını anlamak için hayvanları çalışmak uygun bir yol olabilirdi. Bu dönemde psikologlar, hayvanları gözlemleyerek öğrenme, hafıza, problem çözme ve başka akılsal süreçlerle ilgili birçok bilgi edindi (Feldman, 2010). Aynı dönem içinde, John B. Watson, psikolojinin en önemli bilgi kaynağının gözlemlenebilen davranışlar olduğunu iddia etti. Watson’a göre, ne bilince ne de bilinçaltına odaklanmak anlamlıydı. Önemli olan, gözlemlenebilen davranışlara odaklanmaktı. Watson, en önemli sürecin öğrenme olduğunu, ve hem hayvanla- rın hem de insanların öğrenme sonucunda çevrelerine uyum sağlayabildiklerini öne sürmüştür. B. F. Skinner da şartlanmayı çalışarak davranışçı akımın bir başka öncüsü olmuştur. Resim 1.3 B.F. Skinner “Skinner kutusu” denen yandakine benzer mekanizmalarla hayvanların öğrenme davranışlarını incelemiştir. Bu kutunun içine konan fare, öğrenmesi gereken davranışı yaptığında (örn. belli bir pedala basmak gibi) otomatik olarak yem verilerek ödüllendirilmektedir. Bu ödüllenme sonucunda fare bu davranışı öğrenir. Kaynak: http://www.simplypsychology.org/ operant-conditioning.html  1. Ünite - Psikolojinin Doğası 11 Modern Psikoloji 1960’larda bilgisayar teknolojisinin gelişmesi ile beyindeki süreçlerin yeni tekno- lojilerle izlenmesi mümkün olmuştur. Bu da davranışsal akımın etkisini azaltmış- tır. Bu akımın yerini bilişsel psikoloji almıştır. Bugün, özellikle teknolojik yenilik- ler sayesinde insanın zihinsel süreçlerini bilimsel tarafsızlıkla çalışmak mümkün hâle gelmiştir. Sonuç olarak ana akım psikoloji hem davranışları hem de zihinsel süreçleri araştıran bir bilim dalı hâline gelmiştir. Psikolojinin başlangıcı Avrupa’da olsa da çalışmaların ilerlemesi ve hızlanması 19. yüzyıl sonlarında ve 20. yüzyıl başlarında Amerika’ya göç eden bilimciler saye- sinde Amerika’da olmuştur. Günümüzde hâlen psikologların çoğu Amerika’dadır (Feldman, 2010), ancak psikoloji hızla evrenselleşmektedir (Kassin, 2006). Bugün psikoloji bilimi ile uğraşan kadın ve azınlık gruplara ait bilim insanlarının sayısı şimdiye kadar tarihin en üst noktasındandır. Aynı şekilde dünyanın her köşesinde psikoloji ile uğraşan bilim insanları vardır. Bilim insanları arasında görülen bu çeşitlilik psikoloji alanında yeni yaklaşımların doğmasına yardımcı olmuştur. Modern psikolojide, bir önceki bölümde anlatılmış olan yapısalcılık veya iş- levselcilik gibi düşünce okulları ortadan kaybolmuş, yerini biyolojik, davranışsal, bilişsel gibi çeşitli yaklaşımlara bırakmıştır (Bernstein ve ark., 2006). Aşağıda mo- dern psikolojinin önemli yaklaşımları özetlenmiştir. Psikolojinin bir bilim olarak gelişmesinde rol alan isimlerin büyük çoğunluğu beyaz, erkek ve Kuzey Amerika veya Avrupalı bilim insanlarıdır. Sizce bu durumun psikolo- 4 jin çalışma alanları ve kuramları üzerinde bir etkisi olmuş mudur? Açıklayınız. Psikolojide yaklaşımlar bir davranışın veya zihinsel sürecin PSİKOLOJİDE YAKLAŞIMLAR ele alınış şeklini etkiler. Her bir Resim 1.4’e bakın. Ne görüyorsunuz? Resmin neresine odaklandığınıza göre yaşlı yaklaşım bireylerin neden belirli bir biçimde davrandıklarına veya genç bir kadın profili görüyor olmanız lazım. Hangisini ilk önce gördüy- ilişkin farklı açıklamalar getirir. seniz, bakışınızı değiştirin, diğer yüzün de farkına varacaksınız. (Genç kadının Çeşitli yaklaşımlar bir araya kulağı ve kolyesi aynı zamanda yaşlı kadının sol gözü ve ağzıdır.) Yani ne gördü- geldiğinde bir bütün olarak insanı anlamamıza katkıda bulunurlar. ğümüz, nasıl baktığımıza bağlıdır. Psikolojide de bu şekilde aynı davranışı değişik bakış açılarından çalışan yak- laşımlar (perspektif) vardır. Bu yaklaşımlar, sadece sorulan soruları değil, veri toplama yöntemlerini de etkiler. Mesela “sal- Resim 1.4 dırganlık” konusunu örnek alalım. Biyolojik Yaşlı kadın - Genç yaklaşım beyin ve sinir sisteminin saldırgan- kadın yanılsaması lığa etkisini incelerken, davranışsal yaklaşım çevreden gelen ödül ve cezalandırmaların saldırganlığı arttırıp arttırmadığını sorgular. Sosyokültürel yaklaşımdan bir araştırmacı- nın temel ilgisi ise kültürün saldırganlık üze- rindeki etkisi, veya saldırganlık davranışının çeşitli kültürlerde nasıl değiştiği olabilir. Bu sorulara cevap ararken biyolojik yaklaşım beyin görüntüleme yöntemleri veya hormon ölçümleri kullanırken davranışsal yaklaşıma göre bir araştırmada sadece görünen davra- nışlar veri olarak kullanılabilir. 12 Psikoloji Biyolojik Yaklaşım Biyolojik yaklaşım, zihinsel süreçler ve davranışların büyük oranda biyolojik sü- reçlerle belirlendiğini varsayar. Bu yaklaşım, genetik faktörler, hormonlar ve be- yin gibi biyolojik öğelerin psikolojik süreçleri etkilemesi üzerine kuruludur. Bu akım dâhilindeki çalışmalar, fiziksel değişimleri inceleyerek bunların psikolojik olgularla bağlantılarını kurmaya çalışır. Nörobilimsel Yaklaşım Nörobilim, insan davranışlarının açıklamalarını beyin, sinir sistemi ve biyolojik faktörlerde arar. Özellikle gelişmiş teknolojiler sayesinde beynin işleyişinin ince- lenebilir hâle gelmesiyle psikolojide nörobilimsel yaklaşımın yeri genişlemekte- dir. Biyolojik ve evrimsel perspektiflere yakın duran bu yaklaşımın en belirgin odağı, davranışların nörolojik temellerini araştırmak üzerinedir. Evrimsel Yaklaşım Psikolojiye evrimsel yaklaşım, Charles Darwin’in evrim teorisi üzerine kuruludur. Buna göre, insan ve hayvanların günümüzde sergilediği davranışlar, doğal selek- siyonun bir sonucudur. Dolayısıyla kişilerarası ilişkilerin dinamikleri, eş seçimi, yardım etme gibi olumlu davranışlar gibi birçok davranışın insanlar tarafından gösterilmesi evrimsel süreç boyunca yaşananların bir sonucu olarak açıklanabilir. Psikodinamik Yaklaşım Freud’un psikanalizine dayanan bu yaklaşım, insanların kendi içlerindeki bilinç- dışı psikolojik çatışmaları üzerine yoğunlaşır. Freud’a göre, içsel mücadelelerin çoğu insanların doğal ihtiyaçlarının peşinden gitme isteğiyle toplumsal kurallar arasındaki çatışmadan kaynaklanmaktadır. İnsan davranışları da kişilerin kont- rolü altında olmayan bu içsel çatışmaların bir sonucu olarak gerçekleşmektedir. Davranışsal Yaklaşım Davranışsal yaklaşım, tamamen insanların gözlenebilir hareket ve davranışlarına ve bunların nasıl öğrenildiğine yoğunlaşır. Watson ve Skinner’ın perspektifine da- yanan bu yaklaşım, psikolojinin insan zihni içinde geçen ve gözlemlenemeyen sü- reçlere değil, objektif olarak gözlenebilen davranışlara odaklanmasını savunur. Bu yaklaşımın önemli bir yönü, davranışların insanların doğuştan getirdikleri özellik ve yapılarından doğmaktan ziyade çevre etkisiyle sonradan öğrenildiğini vurgula- ması ve bu nedenle öğrenme süreçlerinin nasıl gerçekleştiğini incelemesidir. İnsancıl Yaklaşım Biyolojik, bilişsel ve davranışsal yaklaşımlardan farklı olarak, insancıl yaklaşım çerçevesinde insan davranışları biyolojik etkenler, zihinsel süreçler ve çevreden öğrenilenlerin değil, her insanın kendine has dünyayı algılayış şekliyle ilişkilendi- rilir. Bu perspektifin temelleri, Rogers ve Maslow’un çalışmalarına dayanmakta- dır. Bu perspektife göre, insanlar hayatlarının ve davranışlarının kontrolünü elle- rinde tutar; herkes kendini geliştirmek ve potansiyeline erişmek amacıyla hareket etmektedir. Tüm insanlar birbirlerinden farklı olduğundan, bir kişinin davranış- ları ancak o kişinin deneyimleri ve özellikleri üzerinden anlamlandırılabilir.  1. Ünite - Psikolojinin Doğası 13 Bilişsel Yaklaşım Bilişsel yaklaşım, yalnızca gözlemlenebilir davranışlara odaklanan davranışsal yaklaşımın tam aksine, insanların zihinlerinde olup biten ve direk olarak gözlem- lenemeyen süreçlerle ilgilenir. Bu yaklaşım, bilginin algılanış ve işleniş süreçleri- nin davranışlara olan etkisine yoğunlaşır. Bu süreçlerin çoğu otomatik olarak ve bilinçdışında gerçekleşmektedir. Bu yaklaşım doğrultusunda insanlar dünyayı al- gılayışları bakımından bir bilgisayara benzetilebilir. Dışarıdan gelen bilgiler biliş- sel süreçten geçmek üzere algılanan girdiler; davranışlarsa bu girdilerin işlenmesi sonucu ortaya çıkan çıktılar olarak görülmektedir. Sosyokültürel Yaklaşım Sosyokültürel yaklaşım, sosyal ve kültürel etkilerin insan davranışlarına olan önem- li etkisine yoğunlaşır. Bu yaklaşıma göre, insan davranışlarını açıklarken sosyal ve kültürel çevrenin etkisini değerlendirmek büyük önem taşımaktadır. Bu perspektif, genetik ve biyolojik faktörlerin yanı sıra, sosyokültürel etkenlerin insanların tutum ve davranışlarının oluşmasında etkili olduğu düşüncesine dayanır. Farklı kültürler- de davranışların farklı anlamları olabildiğinden, kişilerin davranışları incelenirken geldikleri kültürün hesaba katılması ve psikolojik araştırmaların kültüre hassasiyet göstermesi gerektiği görüşü, bu yaklaşımın temel taşlarını oluşturur. Eklektisizm Psikologlar çalışmalarını yalnızca tek bir yaklaşımla sınırlandırmak zorunda değildir. Günümüzde psikologlar, önceki bölümde açıklandığı gibi, insanların düşünce ve davranışlarını birçok farklı yaklaşımdan incelemekte ve açıklamaya çalışmaktadır. Eklektisizm, insan davranışlarını açıklarken birçok yaklaşımı har- manlamak anlamına gelir. Örneğin bir kişinin agresif davranışları açıklanmaya çalışılırken hem ailede öğrenilmiş davranışlara, hem de kişinin yetiştiği kültür- deki cinsiyet rollerine eğilerek, davranışsal ve sosyokültürel yaklaşımlar bir arada kullanılabilir. Eklektisizm sayesinde farklı bakış açıları birleştirilerek daha kap- samlı ve gelişmiş kuramlar üretilip araştırmalar gerçekleştirilebilmektedir. Tablo 1.1 Altı Ana Yaklaşımın Karşılaştırılması PSİKODİNAMİK BİYOLOJİK DAVRANIŞSAL İNSANCIL BİLİŞSEL SOSYOKÜLTÜREL Kendini İnsan İçsel güçler ve