LBV103U_Unite0_Kitap1_14V1S1_240919_005942.pdf

 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3102 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2017 TEMEL ZOOTEKNİ Yazarlar Prof.Dr. Metin PETEK (Ünite 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10) Prof.Dr. Mustafa OĞAN (Ünite 1) Prof.Dr. Serdal DİKMEN (Ünite 2, 5, 7) Doç.Dr. Abdülkadir ORMAN (Ünite...

 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3102 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2017 TEMEL ZOOTEKNİ Yazarlar Prof.Dr. Metin PETEK (Ünite 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10) Prof.Dr. Mustafa OĞAN (Ünite 1) Prof.Dr. Serdal DİKMEN (Ünite 2, 5, 7) Doç.Dr. Abdülkadir ORMAN (Ünite 2, 4) Doç.Dr. Hakan ÜSTÜNER (Ünite 2, 4, 7) Arş.Gör.Dr. Fazlı ALPAY (Ünite 2, 7) Editör Prof.Dr. Metin PETEK  Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2014 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Öğretim Tasarımcısı Prof.Dr. Murat Ataizi Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Doç.Dr. Nilgün Salur Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Öğr.Gör. Zeynep Nazlı Öztopçu Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan Dizgi ve Yayıma Hazırlama Kitap Hazırlama Grubu Temel Zootekni E-ISBN 978-975-06-2401-8 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Ağustos 2018 2770-0-0-0-2109-V01  İçindekiler iii İçindekiler Önsöz.................................................................................................................... xi Dünya ve Türkiye Hayvancılığına Genel Bakış............................. 2 1. ÜNİTE DÜNYA’DA HAYVANCILIK..................................................................................... 3 Hayvancılığın Ekonomideki Yeri............................................................................... 3 Dünya Hayvan Varlığı.................................................................................................. 4 Dünyada Hayvansal Üretim........................................................................................ 6 HAYVANCILIĞIN BESLENMEDEKİ YERİ........................................................... 8 Dünya Ülkelerinde Hayvansal Besinler Bakımından Beslenme Düzeyleri.......... 9 TÜRKİYE’DE HAYVANCILIK.................................................................................. 11 Hayvan Varlığı ve Hayvansal Üretim......................................................................... 11 Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Varlığı............................................................... 11 Süt Üretimi.............................................................................................................. 13 Et Üretimi................................................................................................................ 13 Yapağı, Tiftik, Kıl ve Deri Üretimi....................................................................... 14 Kümes Hayvanları.................................................................................................. 14 Hayvansal Ürünlerin Tüketimi............................................................................ 15 İşletme Yapısı ve Yapısal Durumu........................................................................ 16 Türkiye Ekonomisinde Hayvancılığın Yeri......................................................... 16 Özet................................................................................................................................ 18 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 19 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 20 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 20 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 21 Başlıca Yetiştiricilik Tanımları......................................................... 22 2. ÜNİTE ZOOTEKNİ................................................................................................................... 23 EVCİLTME, EVCİLTME ALANLARI, EVCİLTME YÖNTEMLERİ VE ETKİLERİ................................................................................... 24 Hayvanların Evciltilmesi............................................................................................. 24 Evciltme Alanları.......................................................................................................... 25 Türlerin Evciltme Yer ve Zamanı......................................................................... 25 Evciltmenin Etkileri..................................................................................................... 26 TÜR................................................................................................................................ 27 Türlerin Oluşumu......................................................................................................... 28 HİBRİDASYON............................................................................................................ 29 Equidae Türlerinin Hibritleri..................................................................................... 29 Bovinae Türlerinin Hibritleri...................................................................................... 30 Ovinae Türlerinin Hibritleri....................................................................................... 30 IRK VE IRKLARIN OLUŞUMU................................................................................ 30 Irkların Oluşumu.......................................................................................................... 31 IRK ÖZELLİKLERİ, IRKLARIN SINIFLANDIRILMASI, TÜRKİYE HAYVAN IRKLARININ BÖLGESEL DAĞILIMI............................... 32 Morfolojik ve Fizyolojik Irk Özellikleri..................................................................... 32 Morfolojik Irk Özellikleri...................................................................................... 32 Fizyolojik Irk Özellikleri....................................................................................... 33 Irkların Sınıflandırılması............................................................................................. 34 iv İçindekiler Gelişmişlik Düzeylerine Göre Irkların Sınıflandırılması................................. 34 Verim Yönlerine Göre Irkların Sınıflandırılması............................................... 34 Türkiye Hayvan Irklarının Bölgesel Dağılımı.......................................................... 35 Türkiye’de Yetiştirilen Küçükbaş Hayvanların Coğrafi Bölgelere Göre Dağılımları..................................................................... 35 Türkiyede Yetiştirilen Büyükbaş Hayvanların Coğrafi Bölgelere Göre Dağılımları.................................................................... 35 Özet................................................................................................................................ 36 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 37 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 38 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 38 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 39 3. ÜNİTE Hayvan Irkları ve Özellikleri.......................................................... 40 GİRİŞ............................................................................................................................. 41 SÜTÇÜ IRK HAYVANLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ........................................ 41 Sütçü Sığır Irklarının Genel Özellikleri..................................................................... 41 Sütçü Koyun Irklarının Genel Özellikleri................................................................. 41 Sütçü Keçi Irklarının Genel Özellikleri..................................................................... 42 ETÇİ IRK HAYVANLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ............................................. 42 Etçi Sığır Irklarının Genel Özellikleri........................................................................ 42 Etçi Koyun Irklarının Genel Özellikleri.................................................................... 43 Etçi Keçi Irklarının Genel Özellikleri........................................................................ 43 TAVUK IRKLARI VE HİBRİT GENOTİPLERİN GENEL ÖZELLİKLERİ........ 43 Tavuk Irkları.................................................................................................................. 44 Etlik Piliç Üretiminde Kullanılan Hibritlerin Genel Özellikleri............................ 44 Yumurta Üretiminde Kullanılan Hibritlerin Genel Özellikleri.............................. 45 Beyaz Yumurtacı Hibritler.................................................................................... 45 Kahverengi Yumurtacı Hibritler.......................................................................... 46 HİNDİ VE DİĞER KÜMES HAYVANI IRKLARININ GENEL ÖZELLİKLERİ............................................................................................... 46 Hindi Irkları.................................................................................................................. 46 Bıldırcın Irkları............................................................................................................. 47 Ördek Irkları................................................................................................................. 47 Kaz Irkları...................................................................................................................... 48 Devekuşu Irkları........................................................................................................... 48 Sülün Irkları.................................................................................................................. 48 Keklik Irkları................................................................................................................. 49 KÖPEK IRKLARININ GENEL ÖZELLİKLERİ...................................................... 49 Spor Köpekleri.............................................................................................................. 49 Av Köpekleri................................................................................................................. 49 Çalışan Köpekler.......................................................................................................... 49 Terrierler........................................................................................................................ 50 Oyun Köpekleri............................................................................................................ 50 Sportif Olmayan Köpekler.......................................................................................... 50 Sürü Köpekleri.............................................................................................................. 50 AT IRKLARININ GENEL ÖZELLİKLERİ............................................................... 50 Soğukkanlı At Irkları................................................................................................... 50 Sıcakkanlı At Irkları..................................................................................................... 51  İçindekiler v Yerli At Irkları............................................................................................................... 51 DÜNYADA VE TÜRKİYE’ DE YAYGIN BAŞLICA HAYVAN IRKLARININ GENEL ÖZELLİKLERİ..................................................................... 51 Holstein Sığır Irkı (Siyah Alaca, Holştayn)............................................................... 51 Aberdeen Angus Sığır Irkı.......................................................................................... 52 Kıvırcık Koyun Irkı...................................................................................................... 52 Merinos Koyun Irkı..................................................................................................... 52 Saanen Keçi Irkı............................................................................................................ 53 Kıl Keçisi........................................................................................................................ 53 Leghorn Tavuk Irkı...................................................................................................... 53 Denizli Tavuk Irkı........................................................................................................ 53 Türk Çoban Köpekleri................................................................................................. 54 Akbaş Köpeği.......................................................................................................... 54 Kangal köpeği......................................................................................................... 54 Kars Çoban Köpeği............................................................................................ 55 Türk Tazısı..................................................................................................................... 55 Çatalburun.................................................................................................................... 55 Alman Çoban Köpeği.................................................................................................. 56 Özet................................................................................................................................ 57 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 58 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 59 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 59 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 60 Hayvanlarda Verimler ve Verim Özellikleri................................... 62 4. ÜNİTE ÜREME, DÖL VERİMİ VE DÖL VERİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER........ 63 Üreme ve Döl Verimi................................................................................................... 63 Sürü Büyüklüğünün Korunması.......................................................................... 63 Verimli Bir Üretimin Sağlanabilmesi.................................................................. 63 Seleksiyon ve Ayıklamanın Etkin Yapılabilmesi................................................. 63 Döl Verimini Etkileyen Faktörler............................................................................... 64 Irk............................................................................................................................. 64 Vücut Yapısı............................................................................................................ 64 Anatomik Bozukluklar ve Hastalıklar................................................................. 65 Yetiştirme Sezonu................................................................................................... 65 Bakım ve Besleme.................................................................................................. 65 Çevre Sıcaklığı ve Işık............................................................................................ 65 LAKTASYON, SÜT VERİMİ VE SÜT VERİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER................................................................................................................ 66 Laktasyon ve Süt Verimi.............................................................................................. 66 Laktasyon................................................................................................................ 66 Süt Verimi............................................................................................................... 66 Süt Verimini ve Bileşimin Etkileyen Faktörler......................................................... 67 Irk............................................................................................................................. 67 Yaş............................................................................................................................ 67 Kızgınlık ve Gebelik............................................................................................... 67 Vücut Büyüklüğü.................................................................................................... 68 Kuruda Kalma Süresi............................................................................................. 68 Mevsim ve Çevre Isısı............................................................................................ 68 vi İçindekiler Sağım Sayısı ve Aralığı........................................................................................... 69 Besleme.................................................................................................................... 69 Meme Sağlığı ve Hastalıklar................................................................................. 70 BÜYÜME, ET VERİMİ VE ET VERİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER............ 70 Büyüme ve Gelişme...................................................................................................... 70 Et Verimi........................................................................................................................ 71 Karkas Bileşimi ve Kalitesi.......................................................................................... 71 Kırmızı Et................................................................................................................ 71 Et/Karkas kalitesi.................................................................................................... 73 BeyazEt......................................................................................................................... 73 Beyaz Et Kalitesi ve Karkas Parçalarına Ayırma................................................ 74 YUMURTA VERİMİ VE YUMURTA VERİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER................................................................................................................ 75 Yumurtanın Oluşması................................................................................................. 75 Yumurta Verimini Etkileyen Faktörler...................................................................... 75 Genetik Yapı............................................................................................................ 76 İlk Yumurtlama Yaşı.............................................................................................. 76 Ölen ve Sürüden Ayıklanan Hayvan Sayısı......................................................... 76 Aydınlatma/Işık Programı.................................................................................... 77 Bakım-Yönetim ve Diğer Faktörler...................................................................... 77 Yumurta Kalitesi ve Yumurta Kalitesini Etkileyen Faktörler.................................. 77 Yumurta Dış Kalitesi.............................................................................................. 77 Yumurta İç Kalitesi................................................................................................ 78 YAPAĞI VERİMİ VE YAPAĞI VERİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER............. 78 Kırkım............................................................................................................................ 78 Yapağı Özellikleri ve Yapağı Özelliklerini etkileyen Faktörler............................... 79 Morfolojik Özellikler;............................................................................................ 80 Fiziksel Özellikler................................................................................................... 80 Koyunlarda Elyaf Tipleri............................................................................................. 81 Özet................................................................................................................................ 82 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 83 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 84 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 84 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 85 5. ÜNİTE Çevre ve Hastalıklara Direnç.......................................................... 86 ÇEVRE VE ÇEVREYE UYUM................................................................................. 87 ADAPTASYON............................................................................................................ 88 Adaptasyonun Sağlanabilmesi İçin Gerekli Koşullar.............................................. 88 STRES VE HASTALIKLARA DİRENÇ.................................................................... 89 Stres Çeşitleri................................................................................................................ 89 Stres Etkenleri............................................................................................................... 89 Sıcak Stresi..................................................................................................................... 90 Sıcak Stresinin Etkilerini Azaltmak İçin Uygulanan Yöntemler............................ 90 Hastalıklara Direnç...................................................................................................... 94 BİYOGÜVENLİK....................................................................................................... 95 Hastalık Etkenlerinin İşletmeye Girişinin Engellenmesi ya da Uzakta Tutulması.......................................................................................................... 96 Hastalık Etkenlerinin Yokedilmesi ya da Öldürülmesi........................................... 98  İçindekiler vii Yeterli Bağışıklığın Oluşturulması............................................................................. 99 Güvenilir ve Konusunda Uzman Personel ile Çalışılması...................................... 99 Bakım ve Besleme (Sağlıklı Yaşam Koşullarında Yetiştirme)................................. 100 Günlük Kontrol ve Otopsi........................................................................................... 100 Özet................................................................................................................................ 101 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 102 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 103 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 103 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 104 Yetiştirme Metodları....................................................................... 106 6. ÜNİTE GİRİŞ............................................................................................................................. 107 SAF YETİŞTİRME....................................................................................................... 107 AKRABALI YETİŞTİRME (KAN YAKINLIĞI)...................................................... 109 Akrabalı Yetiştirmenin Etkileri.................................................................................. 110 Akrabalık Derecesi (Katsayısı)................................................................................... 111 Akrabalı Yetişme Derecesi (Kan Yakınlığı Katsayısı).............................................. 111 Akrabalı Yetiştirmenin Faydaları............................................................................... 111 Akrabalı Yetiştirmenin Zararları................................................................................ 112 KAN TAZELEME........................................................................................................ 113 Kan Tazelemenin Etkileri............................................................................................ 113 MELEZLEME............................................................................................................... 114 Melezlemenin Gerekçeleri.......................................................................................... 114 Çevirme Melezlemesi................................................................................................... 115 Çevirme Melezlemesine Uygulamadan Örnekler.............................................. 116 Çevirme Melezlemesinde Başarılı Olabilmek İçin Dikkate Alınması Gereken Noktalar................................................................... 117 Kombinasyon Melezlemesi......................................................................................... 117 Kombinasyon Melezlemesinin Uygulanması..................................................... 118 Kombinasyon Melezlemesinin Uygulanmasında Dikkat Edilecek Özellikler  119 Kullanma Melezlemesi................................................................................................. 119 Rotasyon Melezlemesi........................................................................................... 121 Değiştirmeli Melezleme......................................................................................... 121 Melezlemenin Önemi.................................................................................................. 121 Özet................................................................................................................................ 123 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 124 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 125 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 125 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 126 Seleksiyon ve seleksiyon Metotları.............................................. 128 7. ÜNİTE KAREKTER, GENOTİP, FENOTİP VE ÇEVRE..................................................... 129 Karakter......................................................................................................................... 129 Fenotip.......................................................................................................................... 129 Genotip.......................................................................................................................... 130 Çevre.............................................................................................................................. 130 Karakterlerde Genotip-Fenotip İlişkisi..................................................................... 130 SELEKSİYON VE SELEKSİYON METOTLARI..................................................... 131 Genetik İlerleme........................................................................................................... 131 viii İçindekiler Seleksiyonda Verimliliği Artırmak............................................................................ 132 Seleksiyonda İsabet Derecesinin Artırılması............................................................ 132 Tek Bir Özellik Yönünden Uygulanan Seleksiyon Yöntemleri............................... 133 Bireylerin Kendi Fenotipik Değerlerine Göre Seleksiyon................................. 133 Akrabaların Fenotipik Değerlerine Göre Seleksiyon........................................ 134 Kombine Seleksiyon.............................................................................................. 138 Birden Fazla Özellik İçin Seleksiyon................................................................... 138 KALITIM VE TEKRARLAMA DERECESİ İLE SELEKSİYONDA ETKİSİ....... 141 Kalıtım Derecesi........................................................................................................... 141 Tekrarlama Derecesi.................................................................................................... 142 Kalıtım Derecesi ve Tekrarlama Derecesinin Yetiştiricilikteki Önemi........... 142 Özet................................................................................................................................ 144 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 145 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 146 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 146 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 147 8. ÜNİTE Kuluçka Bilgisi ve Tekniği.............................................................. 148 GİRİŞ............................................................................................................................. 149 KULUÇKAHANELER................................................................................................ 149 Kuluçkahane Ekipmanları........................................................................................... 150 KULUÇKALIK YUMURTALAR VE KULUÇKALIK YUMURTALARA UYGULANAN İŞLEMLER......................................................................................... 151 Kuluçkalık Yumurtalar................................................................................................ 151 Kuluçkalık Yumurta Kalitesi................................................................................. 152 Kuluçkalık Yumurtaların Depolanması.................................................................... 153 Depolamada Kuluçkalık Yumurta Kalitesini Etkileyen Faktörler................... 154 Kuluçkalık Yumurtalara Uygulanan İşlemler........................................................... 154 KULUÇKA VE KULUÇKA KOŞULLARI................................................................ 155 Kuluçka.......................................................................................................................... 155 Kuluçka Koşulları......................................................................................................... 155 Sıcaklık........................................................................................................................... 156 Rutubet.......................................................................................................................... 156 Çevirme......................................................................................................................... 157 Havalandırma............................................................................................................... 157 KULUÇKADA EMBRİYO GELİŞİMİ...................................................................... 157 Yumurta Sarısı Zarı................................................................................................ 158 Amnion................................................................................................................... 158 Allantois.................................................................................................................. 158 Korion...................................................................................................................... 158 Embriyo Gelişimi......................................................................................................... 158 Kuluçka Süresince Embriyoda Meydana Gelen Başlıca Değişiklikler............ 158 ÇIKIM, KULUÇKA SONUÇLARI, KULUÇKA SONUÇLARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER........................................................................................ 159 Çıkım............................................................................................................................. 159 Kuluçka Sonuçları........................................................................................................ 159 Kuluçka Sonuçlarını Etkileyen Faktörler............................................................ 160 Kuluçkada Çıkımla İlgili Sorunlar ve Bu Sorunların Olası Nedenleri............ 161 Kuluçkada Oluşan Kayıpların Yüzde Payları...................................................... 161  İçindekiler ix KULUÇKAHANELERDE GÜNLÜK CİVCİVLERE UYGULANAN İŞLEMLER......................................................................................... 161 Ayıklama-Sınıflandırma........................................................................................ 162 Cinsiyet Ayırımı..................................................................................................... 162 Gaga Kesimi............................................................................................................ 162 Aşılamalar............................................................................................................... 163 Özet................................................................................................................................ 164 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 165 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 166 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 166 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 167 Hayvan Barınakları....................................................................................... 168 9. ÜNİTE HAYVAN BARINAKLARI......................................................................................... 169 Sığır Barınakları............................................................................................................ 169 Süt Sığırı Ahırları................................................................................................... 169 Kapalı Bağlı Ahırlar..................................................................................................... 170 Serbest Açık Ahırlar..................................................................................................... 170 Serbest Duraklı Ahırlar............................................................................................... 171 Besi Sığırı Ahırları........................................................................................................ 172 Tavuk Barınakları......................................................................................................... 173 Sofralık Yumurta Üretim Kümesleri.......................................................................... 173 Damızlık Tavuk Kümesleri.......................................................................................... 174 Etlik Piliç Kümesleri.................................................................................................... 174 Alternatif/Yeni Kümes Sistemleri......................................................................... 175 Koyun-Keçi Barınakları............................................................................................... 175 HAYVAN BARINAKLARININ PLANLANMASI.................................................. 176 Planlamanın Gerekliliği............................................................................................... 177 Planlamada Dikkate Alınacak Faktörler................................................................... 177 HAYVAN BARINAKLARININ KURULUŞ VE KURULUŞ.................................. 178 YERİ SEÇİMİ................................................................................................................ 178 İşletme/Çiftlik Kuruluş Yeri Seçim Yöntemleri........................................................ 179 Hayvancılık İşletmelerinde Kuruluş Öncesi Çalışmalar......................................... 179 Yeni Kurulacak Ticari Amaçlı Hayvancılık İşletmelerinin Yer Seçimi, Kuruluşu ve Çalışma İzinleri...................................................................................... 180 Hayvancılık İşletmesi Yer Seçim Raporu.................................................................. 180 Hayvancılık İşletmesi Kuruluş İzni............................................................................ 181 Hayvancılık İşletmesi Çalışma İzni............................................................................ 181 HAYVAN BARINAKLARININ ÜRETİM İÇİN HAZIRLANMASI..................... 182 Etlik Piliç Kümeslerinde Üretim Dönemine Hazırlık............................................. 182 Özet................................................................................................................................ 184 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 185 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 186 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 186 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 187 x İçindekiler 10. ÜNİTE Hayvancılıkta Yeni Yaklaşımlar, Türkiye Hayvancılığında Genel Durum, Türkiye Hayvancılığının Genel Durumu............... 188 HAYVANCILIKTA YENİ YAKLAŞIMLAR............................................................. 189 Hayvan Refahı............................................................................................................... 189 Gıda Güvenliği.............................................................................................................. 192 Doğal Üretim Yöntemleri............................................................................................ 193 Organik Üretim............................................................................................................ 194 Organik Üretimin Tanımı, Kanun ve Yönetmelikler......................................... 194 Türkiye’de ve Dünya’da Organik Hayvansal Üretim.......................................... 195 Organik Hayvansal Üretim Kuralları.................................................................. 196 Hayvanlarda Bakım ve Yönetim........................................................................... 196 Hayvan Besleme..................................................................................................... 197 Hayvan Sağlığı ve Tedavi....................................................................................... 197 Sertifikasyon, Logo ve Etiketleme........................................................................ 198 Organik Ürün Kalitesi........................................................................................... 198 İyi Tarım Uygulamaları............................................................................................... 199 Zenginleştirilmiş Gıdaların Üretimi.......................................................................... 199 TÜRKİYE HAYVANCILIĞINDA GENEL DURUM............................................. 200 Türkiye Hayvan Varlığı, Kaliteli Damızlık Hayvan ve............................................ 201 Hayvan Islahı................................................................................................................ 201 İşletme Büyüklüğü ve Yapısı....................................................................................... 202 Hayvan Besleme ve Yem.............................................................................................. 202 Hayvan Sağlığı ve Biyogüvenlik................................................................................. 202 Tüketici Bilinci ve Eğitimi........................................................................................... 203 Hayvancılıkta Örgütlenme.......................................................................................... 203 Üretim Planlamaları ve Yeni Kurulan Üretim Tesisleri........................................... 203 Sanayi-Pazar İlişkileri.................................................................................................. 204 Üretim Maliyetleri, Finans ve Teşvik......................................................................... 204 Üretici, Sanayici, Bakanlıklar ve Üniversiteler Arası İşbirliği................................. 205 TÜRKİYE HAYVANCILIĞININ GELECEĞİ......................................................... 205 Damızlık Üretimi......................................................................................................... 205 İlaç/Aşı Endüstrisi........................................................................................................ 205 Araştırma ve Geliştirme Faaliyetleri.......................................................................... 205 Anahtar Teslimi Hayvancılık Projeleri ve Danışmanlık......................................... 206 Hizmetleri..................................................................................................................... 206 İleri Düzeyde İşlenmiş Hayvansal Ürünler............................................................... 206 Teknoloji, Araç, Gereç ve Ekipman Üretimi............................................................. 206 Alternatif Yeni Yaklaşımlar ya da Üretim Dallarına Yatırım................................. 206 Özet................................................................................................................................ 207 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 208 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 209 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 209 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 210  Önsöz xi Önsöz Dünya genelinde yeterli ve güvenli hayvansal gıda üretiminin önemi giderek artmak- tadır. Türkiye hayvancılığında gelişme ve değişim süreci 1980-1990’ lı yıllarda başlamış, bu dönemde yapılan yatırımlar ile tavukçuluk tıpkı gelişmiş ülkelerde olduğu gibi modern ve entansif tarzda yapılmaya başlanmıştır. Bunun sonucu olarak Türkiye’ de kişi başı piliç eti tüketimi günümüzde Avrupa Birliği ülkeleri düzeyini yakalamıştır. İki binli yılların başından itibaren ise özellikle süt sığırcılığında devlet teşviklerinin de desteği ile büyük bir değişim başlamış, süt ve et sığırcılığı sadece köylünün yapmakta olduğu bir iş kolu olmaktan çıkmış, kurumsal işletmeciliğin ve ekonomik verimliliğin ön planda olduğu bir sanayi haline gelmiştir. Bu süreçte hem işletme kapasitelerinde hem de toplam ürün mik- tarı ve kalitesinde önemli bir gelişme yaşanmıştır. Hayvansal ürün üretiminde yaşanan bu gelişmeler ile ülkemiz kendi ihtiyacını kendi üretimi ile karşılarken ihracat gücü de giderek artmaktadır. Son yıllarda yaşanan oldukça önemli gelişmelere karşın başta damız- lık hayvan yetiştiriciliği, üniversite, özel sektör ve araştırma kuruluşları arası işbirliği ve araştırma-geliştirme faaliyetlerinde yetersizlik gibi Türkiye hayvancılığının bazı sorunları bulunmaktadır. Türkiye hayvancılığının sorunlarının hızla çözümlenmesi ve her alanda gelişmiş, sürdürülebilir bir hayvancılık için zootekni alanında yetişmiş insan gücünün önemi giderek artmaktadır. Bu ders kitabının amacı; bölüm öğrencilerine başlıca yetiştiricilik tanımları, hayvan ırkları, başlıca hayvansal ürünler ve etkileyen faktörler, yetiştirme metotları, seleksiyon, kuluçka bilgisi, hayvan barınakları ve hayvancılıkta yeni yaklaşımlar konusunda temel bilgi ve beceriler kazandırmaktır. Yazarlar olarak faydalı olmasını diliyoruz. Editör Prof.Dr. Metin PETEK 1 TEMEL ZOOTEKNİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra;  Dünya hayvancılığı hakkında genel görüş sahibi olabilecek  Hayvansal kökenli gıdaların beslenmedeki önemini kavrayabilecek  Türkiye hayvan yetiştiriciliğinin genel yapısını açıklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz. Anahtar Kavramlar ünya Hayvancılığı Hayvan al e inler Hayvancılığın nemi ürkiyede Hayvancılık İçindekiler DÜNYA DA HAYVANCILIK Dünya ve Türkiye Hayvancılığına Temel Zootekni HAYVANCILIĞIN E LENMEDEKİ YERİ Genel Bakış TÜRKİYE DE HAYVANCILIK  Dünya ve Türkiye Hayvancılığına Genel Bakış DÜNYA’DA HAYVANCILIK Tarihin derinliklerine inildiğinde, her canlının yaşama savaşı verdiği ortamlarda çok eski çağlardan beri insanın hayvanla yan yana ve karşı karşıya olduğu görülür. İnsanoğlu ilk zamanlar yabani hayvanları avlamış, etleri ile karnını doyurmuş, derilerinden giysiler yapmış, kemik ve boynuzlarından alet ve süs eşyaları yapmışlardır. Daha sonraki çağlarda bu hayvanları elinin altında ve çevresinde bulundurarak yararlanmayı düşünmüşlerdir. İnsanlar asırlar boyu ya da binlerce yıl gibi çok uzun dönemlerde yabani hayvanları evcil- leştirmek için sabırla ve inatla çalışmış ve sonunda bunu başarmışlardır. Yaban hayvanla- rını evcilleştirme ve evcil hayvan üretme insanoğlunun tarih buyunca elde ettiği başarıla- rın belki de en parlak ve insanlık yararına olanıdır. Hayvancılığın Ekonomideki Yeri Hayvan yetiştiriciliği, hemen hemen bütün dünya ülkelerinin ekonomilerinde önemli bir yere sahiptir. Toplumların sosyal ve ekonomik gelişmesinde hayvancılığın önemli kat- kıları vardır. Hayvanlar, tarihin her döneminde insanların en önemli varlığı ve serveti olmuştur. Hayvan yetiştiriciliği toplumların kültür ve eğitim seviyesinin yükselmesi ve sanayileşme ile birlikte günümüzde bir endüstri haline gelmiştir. Bu sayede hayvanlar- dan elde edilen verimlerde önemli ölçüde artışlar sağlanmıştır. Hayvan yetiştiriciliğinin ekonomiye katkıları çok değişik yollardan olabilir. Hayvancılığın ekonomide yeri aşağıda belirtildiği gibi sıralanabilir; Hayvancılık her şeyden önce yetiştiricinin geçimini ve ekonomik yönden güçlen- mesini sağlar. Tarım işletmelerinde (bitkisel ve hayvansal üretimi birlikte yapan işletmeler) hayvanlar işletmenin güvenilir gelir kaynaklarındandır. Her hangi bir nedenden dolayı işletmede verim düşüklüğü meydana gelirse, hayvancılıktan elde edilecek gelirlerle varlığını sürdürme olanağı bulabilir. Hayvan yetiştiriciliği ile elde edilen et, süt ve yumurta gibi değerli ürünler insanla- rın dengeli ve yeterli beslenmesi bakımından önemli bir yere sahiptir. Hayvanlardan elde edilen yapağı, ti ik ve deri gibi bazı hayvansal ürünler ile hay- vansal yan ürünler tekstil, deri, kozmetik ve ilaç sanayilerinin önemli ham madde- lerini oluşturur. Hayvancılıktan elde edilen et ve sütü işleyen ve işlenmiş ürün haline getiren süt ve et sanayi de ülkelerin ekonomilerinin asıl unsurlarındandır. Hayvanlar insanlar tarafından yiyecek olarak değerlendirilemeyen bitkisel artıkları et, süt ve yapağı gibi hayvansal ürünlere dönüştürebilirler. 4 Temel Zootekni Hayvancılık çeşitli ülkelerin dış satım gelirlerinde önemli bir paya sahiptir Bu pay Avustralya, Arjantin, Yeni Zelanda ve Hollanda gibi ülkelerde genel dış satım gelir- lerinin önemli bir bölümünü oluşturur. Hayvancılık tarım işletmelerinde yıl boyunca rasyonel bir iş gücü kullanımını sağ- lar. Dolayısı ile gizli işsizliği gidermede önemli bir rol oynar. Hayvan gübresi işletmenin toprak verimliğini sağlayarak bitkisel üretimin verimli- liğini artırır ve toprak erozyonunun önlenmesine katkı sağlar. Tarım makinalarının kullanılmasının mümkün olmadığı birçok yerde hayvanların çekim gücünden yararlanılmaktadır. Hayvan yetiştiriciliğinin, yukarıda sözü edilen yararları ile ülkelerin ekonomileri ve sosyal yaşamlarında vazgeçilmez bir sektör olduğu açıkça görülmektedir. Dünya Hayvan Varlığı Dünyada, Dünya Gıda ve Tarım Örgütü (FAO 2012) istatistiklerine göre 2000 yılında toplam milyar olan çi lik hayvan mevcudu, yılında milyara yükselmiştir Bu istatistiklere göre yılına göre yılında çi lik hayvan sayısı artmıştır Dünya hayvan varlığının hayvan türlerine göre dağılımı Tablo 1.1 de ve Dünyadaki bazı seçilmiş ülkelerdeki çi lik hayvan sayıları Tablo de verilmiştir Tabloda görüldüğü gibi kanatlılar hariç tutulduğundan hayvan sayısı milyara düşmektedir Bu kanatlı dışındaki hayvan varlığı arasında sayı bakımından sığırlar ilk sırada yer almakta olup, bunu koyunlar, keçiler ve domuzlar izlemektedir ncak farklı türden hayvanların dünya ekonomisine katkılarını sayı ile ölçmek çok doğru bir yaklaşım değildir. Bunun en önemli nedeni hayvan türleri arasında var olan verim seviyelerinin farklı olmasındandır rne- ğin dünyadaki koyun sayısı sığır sayısına yakın olmasına karşın sığırlardan elde edilen et ve süt miktarı koyunlardan elde edilenlerden sırasıyla ve kat daha fazladır ynı şekilde domuz sayısı sığırdan daha az olmasına karşın yaklaşık yılda kat daha fazla et üretmektedirler ünyada yetiştirilen çi lik hayvan sayılarında son yılda - yıllarında sığırlarda lük, domuzlarda lik, koyunlarda lük, keçilerde lik ve kanatlı hayvanlarda ise lik bir artış vardır akamlar incelendiğinde tüm hayvan türlerinde sayı bakımından artışlar olduğu görülmektedir ncak en fazla artış keçi ve kanatlı hayvanlarda bulunmaktadır. Tablo 1.1 Hayvan Türü Hayvan Sayısı (milyon baş) Dünyadaki farklı türden çiftlik hayvan sayıları M Domuz Kaynak: FAO K Production Yearbook, K 2012 D At E K T H K ünyada yetiştirilen , milyar sığır varlığının kıtalara dağılımı i mil- yonu sya kıtasında, i milyonu merika kıtasında, si milyonu frika kıtasında, si milyonu vrupa kıtasında ve sı milyonu kya-  1. Ünite - Dünya ve Türkiye Hayvancılığına Genel Bakış 5 nusya kıtasında bulunmaktadır ünyada en çok sığır yetiştiriciliği yapılan ilk dört ülke arasında ise sırası ile Hindistan milyon , Brezilya milyon , in milyon ve merika Birleşik evletleri milyon gelmektedir ünya genelinde yetiştirilen , milyar koyun varlığından kıtalar arasındaki da- ğılımı i milyonu sya kıtasında, i milyonu frika kıtasında, i milyonu vrupa kıtasında, i milyonu kyanusya kıtasında ve ü milyonu merika kıtasında yetiştirilmektedir ünyada koyunun en yoğun yetiştirildiği ilk dört ülke arasında sırası ile in milyon , Hindistan milyon , vustralya milyon ve udan milyon yer almaktadır ünyada yetiştirilen milyon keçi varlığının kıtalara dağılımı si milyo- nu sya kıtasında, sı milyonu frika kıtasında, sı milyonu meri- ka kıtasında, si milyonu vrupa kıtasında ve ü milyonu kyanusya kı- tasında bulunmaktadır Bu rakamlardan anlaşılacağı üzere dünya keçi varlığının ü milyonu sya ve frika kıtalarında yetiştirilmektedir n çok keçi yetiştiriciliği ya- pılan ilk dört ülke arasında sırası ile in milyon , Hindistan milyon , akistan milyon , ve i erya milyon gelmektedir ünyada yetiştirilen milyon domuzun, u milyonu sya kıtasında, u milyonu vrupa kıtasında, i milyonu merika kıtasında, i frika kıtasında ve i milyonu kyanusya kıtasında bulunmaktadır ünya- da domuzun en yoğun yetiştirildiği ülkeler ise sırası ile in milyon , merika Birle- şik evletleri milyon , Brezilya milyon ve lmanyadır milyon ünyada milyar adet kanatlı hayvan tavuk, hindi, ördek, kaz vb yetiştirilmektedir Bu kanatlı varlığının kıtalara göre dağılımı i milyarı sya kıtasında, sı milyarı merika kıtasında, sı milyarı vrupa kıtasında, i milya- rı frika kıtasında ve i milyarı kyanusya kıtasında bulunmaktadır Bir ülkede hayvan sayısının çok olması bu ülkelerde hayvancılığın iyi yapıldığının bir göstergesi değildir Burada önemli olan hayvan sayısının fazla olmasından çok birim hay- vandan elde edilen verimlerin yüksek olmasıdır. Bu bağlamda dünyada hayvancılığın en teknik ve verimli yapıldığı ülkelere örnek olarak, İngiltere, Hollanda, Fransa, Amerika Birleşik Devletleri, Almanya, Yeni Zelanda ve İsrail verilebilir. Türkiye hayvan sayısı ba- kımından dünyada sığır ve keçi sayısı için 22.ci sırada, koyun ve tavuk sayısı bakımından ise 12.ci sırada yer almaktadır. Türkiye sahip olduğu hayvan varlığı bakımından azımsan- mayacak bir sayıya sahip olmasına karşın birim hayvandan elde edilen verimlerde dünya sıralamasında arzu edilen yerde bulunmamaktadır. Bir ülkede yapılan hayvancılığın yapısını belirleyen en önemli etkenler, o ülkenin coğ- rafi yapısı, tarımsal üretim düzeyi ve genel ekonomik seviyesidir üzenli olarak yağış alan ve sulama olanakları bulunan ülkelerde ilk yapılan hayvancılık faaliyeti sığır yetiştiricili- ğidir. Buna karşın karasal iklimlerin egemen olduğu step özellik gösteren yerlerde veya ülkelerde koyun ve keçi yetiştiriciliği öne çıkar. Bunun en önemli nedeni ise koyunların fakir meraları ve bu beslenme koşullarını sığırlara göre daha iyi değerlendirmesidir ko- nomik bakımdan gelişmiş ülkelerde hayvancılık içerisinde sığır yetiştiriciliği en önemli yere sahiptir. Bu gibi ülkelerde halkın sığır etine ve sütüne olan yüksek talebi sığır yetişti- riciliğini ön plana çıkarır konomik açıdan gelişmiş ülkelerde koyun etine talep az oldu- ğundan koyunculuk ikinci planda yer almaktadır. Buna karşın az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde ise koyun ve keçi etine talep daha fazla olduğundan bu hayvan türlerinin yetiştiriciliği ön sıralara çıkmaktadır. Halkın beslenme alışkanlıkları ve dinsel tercihleri ülkede yapılan hayvancılığın yapısını etkilemektedir. Örneğin; Orta-Doğu ülkelerinde ko- yun eti ve sütünün halk tarafından tercih edilmesi koyun yetiştiriciliğini desteklemektedir Ayrıca Müslüman ülkelerde dinsel inançları gereği domuz yetiştiriciliği sınırlanmaktadır. 6 Temel Zootekni Tablo 1.2 Hayvan sayıları (milyon baş) Bazı ülkelerde farklı Ülkeler Sığır Koyun Keçi Domuz Kanatlı türden çiftlik hayvan sayıları İ Kaynak: FAO A Production Yearbook, İ 2012 Y H R İ - H A Y A D A GA T Dünyada Hayvansal Üretim Dünya hayvansal üretimi, yıllık toplam üretim ve kişi başına üretim olarak incelenebilir. Tablo de dünyada yılda üretilen hayvansal ürün miktarları ve her bir üründen kişi ba- şına düşen miktarlar verilmiştir Tablo incelendiğinde dünyada yılda milyon ton et üretilmektedir Hayvan türleri arasında domuz, milyon ton et üretimi ile ilk sırada yer alırken bunu milyon ton ile kanatlı hayvanlar izlemektedir Bu türleri milyon ton ile sığır, milyon ton ile koyun, milyon ton ile keçi ve milyon ton ile manda takip etmektedir ünya et üretiminde yılında yılına göre luk bir artış meydana gelmiştir. Dünya toplam et üretimindeki bu artış içinde en yüksek paya le tavuk eti üretimi sahiptir Bunu le keçi eti, le domuz eti, la sığır eti ve le koyun eti izlemektedir ünyadaki toplam et üretimi içinde hayvan türlerinin payları incelendiğinde domuz- lar ile ilk sırada yer almaktadır Bu sırayı ile kanatlı hayvanlar, ile sığırlar, ile koyunlar, ile keçiler ve ile mandalar takip etmektedir ünya geneli için verilen bu sıralama ülkelerin coğrafi koşullarına, beslenme alışkanlıklarına, dini ve kültürel yapısına göre farklılıklar göstermektedir rneğin vrupa ülkelerinin birçoğun- da dünya geneli için verilen sıralama geçerli iken Türkiyede kanatlı hayvanların et üretime katkısı ilk sırada yer almaktadır. Bunu sığır ve koyun izlemekte olup domuzun et üretimi- ne katkısı ise yok denecek kadar azdır. ünya et üretimi sadece kırmızı et olarak ele alındığında kırmızı et üretiminin ini tek başına domuzlar sağlamaktadır Bunu ile sığırlar, ile koyunlar, ile keçiler ve ile mandalar izlemektedir ünya Gıda ve Tarım rgütü F verilerine göre dünyada toplam mil- yon ton süt üretilmektedir Bu üretimin milyon ton gibi büyük bir bölümü sığır inek yetiştiriciliğinden elde edilmektedir Bunu milyon ton ile man- da sütü, milyon ton ile keçi sütü, milyon ton ile koyun sütü ve milyon ton ile deve sütü takip etmektedir  1. Ünite - Dünya ve Türkiye Hayvancılığına Genel Bakış 7 Toplam Üretim Kişi Başına Üretim Tablo 1.3 Ürün Çeşidi Dünyada yılda üretilen (milyon ton) (kg) hayvansal ürün miktarları ve kişi başına M üretim K K Kaynak: FAO D Production Yearbook, 2012 D Kırmızı et toplamı 196.75 28.11 K Toplam et 302.39 43.20 İ M K K D Toplam süt 753.92 107.70 T Dünya hayvansal ürünler üretimi yıllık kişi başına düşen üretim bakımından ele alın- mıştır. Böylece hayvancılığın gerek ekonomideki ve gerekse insan beslenmesindeki yeri daha iyi anlaşılmış olacaktır Tablo de görüleceği üzere dünyada yaşayan her bir insana düşen yıllık toplam kırmızı et miktarı kgdır Bu kırmızı et içinde hayvan türlerinin payları ise kg domuz eti, kg sığır eti, kg koyun eti, kg keçi eti ve kg manda eti olmak üzere sıralanmaktadır Bunun yanında dünyada kişi başına yıllık kg kanatlı hayvan eti düşmektedir. Kanatlı eti ile birlikte kişi başına düşen toplam et mik- tarı ise kg olmaktadır tin yanında dünyada kişi başına yıllık ortalama kg süt ve 10.27 kg yumurta düşmektedir. Gelişmiş ülkelerde kişi başına düşen hayvansal ürün miktarları bu ortalama değerle- rin üzerinde olmasına karşın gelişmemiş veya gelişmekte olan ülkelerde ise ortalamanın altındadır rneğin yıllık kişi başına et üretimi merika Birleşik evletleri nde kg, Brezilyada kg, r antinde kg, vustralyada kg, Yeni elandada kg iken İranda kg, tiyopya da kg ve Hindistanda kgdır Bunun gibi kişi başına yıllık süt üretimi merika Birleşik evletleri nde kg, lmanyada kg, Fransada kg, Hollandada kg, iken İranda kg, tiyopya da kg ve Hindistanda kgdır işi başına düşen et ve süt üretimi vrupa ülkelerinde kg ve kg, frika ülkelerinde kg ve kg, merika kıtasında kg ve kg, sya ülkelerinde kg ve kg, kyanusya ülkelerinde kg ve kgdır eçilmiş bazı ülkelerde farklı çi lik hayvanlarından yılı itibariyle elde edilen et ve süt üretim sonuçları Tablo de verilmiştir unulan bu tablodaki sonuçlara göre dünya- da en fazla sığır eti üreten ilk üç ülke sırasıyla merika Birleşik evletleri milyon ton , Brezilya milyon ton ve in milyon ton dir oyun eti üretiminde ilk üç sırayı in milyon ton , vustralya bin ton ve Yeni elanda bin ton almaktadır Bu sıralama domuz eti üretiminde in milyon ton , merika Birle- şik evletleri milyon ton ve lmanya milyon ton şeklinde olmaktadır anatlı eti üretiminde ilk üç sırayı alan ülkeler ise merika Birleşik evletleri milyon ton , in milyon ton ve Brezilya milyon ton dır ynı tablodan izlenebilineceği üzere, inek süt üretimi en fazla olan ilk üç ülke merika Birleşik evletleri milyon ton , Hindistan milyon ton ve in mil- 8 Temel Zootekni yon ton dir oyun sütü üretiminde ilk üç sırayı alan ülkeler ise in milyon ton , Türkiye milyon ton ve uriye bin ton dir eçi sütü üretimindeki sıralama ise Hindistan milyon ton , Bangladeş milyon ton ve udan milyon ton olarak bildirilmiştir t ve süt üretiminin yanında yumurta üretiminde ilk üç sırayı alan ülkeler in milyon ton , merika Birleşik evletleri milyon ton ve Hindistan milyon ton dır Dünya hayvan yetiştiriciliğinde et, süt ve yumurta gibi hayvansal ürünlere ilave olarak genelde deri ve tekstil sanayide ham madde olarak kullanılan deri ve yapağı elde edilmek- tedir. 2012 yılı Dünya Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) istatistiklerine göre dünyada toplam milyon ton yaş deri ve milyon ton yapağı üretilmektedir Yapağı üretiminde ilk sırayı in, vustralya ve Yeni elanda almaktadır Tablo 1.4 Sığır Koyun Keçi Domuz Kanatlı Bazı ülkelerde farklı tür Ülkeler Et Süt Et Süt Et Süt Et Et çiftlik hayvanlarında et, süt üretimi (bin ton) İ - - - Kaynak: FAO A - Production Yearbook, İ 2012 Y H - - R İ - H - A - - Y - - A D - - - A - - - GA - - T - Hayvancılığın önemini nasıl açıklayabilirsiniz? 1 HAYVANCILIĞIN BESLENMEDEKİ YERİ İnsanın bedenen, aklen, ruhen ve sosyal bakımdan iyi gelişmiş bir vücut yapısına sahip olabilmesi ve bunu sürdürebilmesi kısaca sağlıklı üretken olarak yaşayabilmesi diğer fak- törlerin yanında beslenme ile yakından ilgilidir. Yetişkin bir insanın dengeli olarak bes- lenebilmesi için aldığı besinler ile bir günde - kalori ve - g protein alması gerekir lınan bu proteinin - g ının hayvansal kökenli olması gereklidir Bitki kökenli besinler genel olarak karbonhidratlarca zengin ve proteince fakirdir Bunun yanında in- sanlar tarafından sindirilmesi çok güç olan selülozu bol miktarda içerirler Buna karşın hayvansal kökenli besinler proteince zengin olmasının yanında içerdiği proteinin biyolo- jik değerliliği de yüksektir. Karbonhidratlar ya hiç yoktur ya da çok az vardır, bu besinler- de selüloz hiç yoktur. Bir insanın hayatını sürdürebilmesi için bu besin maddelerini dengeli bir şekilde al- ması gerekmektedir. Besin maddeleri karbonhidratlar, proteinler, vitaminler ve mineral- lerden oluşurlar. Bütün besin maddeleri az veya çok bu bileşikleri içerir ancak bazı besin- ler bu maddelerin bir ya da birkaçını daha çok içerebilir. Bundan dolayı hayvansal orjinli  1. Ünite - Dünya ve Türkiye Hayvancılığına Genel Bakış 9 besinler protein oranın fazlalığı ve biyolo ik değerinin daha yüksek olması nedeniyle in- san beslenmesine daha uygundurlar. Burada bir örnek vermek gerekirse; insan beslenmesi açısından önemli olan amino asitlerden lizin bitkisel proteinlerde çok olmasına karşın süt ve et proteinlerinde yüksek miktarda bulunur. Hayvansal kökenli besinlerde proteinin yanında enerji kaynağı olan yağ da mevcuttur. Bu da hayvansal besinlerin iyi bir protein kaynağı olmasının yanında iyi bir enerji kaynağı olarak da sayılmasına yol açar. Besin maddelerinin içerdiği protein genelde ham protein olarak verilir bu da proteinin besin değeri hakkında yeterli bilgi vermez. Bundan dolayı proteinlerin biyolojik değerli- likleri içerdikleri amino asitlerin oranlarına göre saptanır roteinlerin biyolo ik değerlili- ğinin en yaygın ölçüsü net protein kullanımıdır. Burada yumurtanın net protein kullanım ölçüsü 100 alındığında, buna göre diğer bazı besinlerin net kullanım seviyeleri; domuz eti , sığır eti , inek sütü , balık , pirinç , buğday unu , mısır ve baklagiller dir Görüldüğü gibi hayvansal proteinler net kullanım bakımından bitkisel proteinlere göre önemli ölçüde üstündür. Farklı tür hayvan etleri - protein, - yağ ve - mineral madde içe- rir, kalan kısım ise sudur. Memeli hayvan yavrularının tek besin kaynağı olan süt ideal bir besin maddesidir. Günde bir kg süt içmekle üç aylığa kadar bir bebeğin tüm gereksinimi, yaşına kadar çocukların - ini, - yaş arasındakilerin sini ve emzikli ka- dınların ünü karşılar Bunların yanında yumurta da taşıdığı amino asitler, doymamış yağ asitleri, başlıca vitaminler ve mineraller yönünden zengin bir besin kaynağıdır. Dünya Ülkelerinde Hayvansal Besinler Bakımından Beslenme Düzeyleri Günümüzde yedi milyarı aşan nüfusu ile dünyanın karşı karşıya kaldığı en önemli so- runlardan birisi insanların beslenmedir. Gelişmiş ülkelerde (bu ülkelerde hayvancılık da ileri düzeydedir) alınan günlük diyetin büyük bir bölümü hayvansal proteinlerden oluşur. Bireyler önemli miktarda et, süt ve yumurta tüketirler. Buna karşın geri kalmış ve az geliş- miş ülkelerde yaşayan insanlar bitkisel besinlerle beslenmektedir. Hatta bunlardan yoksun ve açlık çeken azımsanmayacak kadar çok insan dünyada yaşam mücadelesi vermektedir. ünya beslenme durumu ünya Gıda ve Tarım rgütü F yılı istatistiklerine göre kişi başına günlük kalori, günlük toplam protein ve günlük hayvansal protein tüke- timi dünya genelinde kalori, g ve gdır Bu değerler kıtalara göre değişim göstermektedir Yukarıda belirtilen parametreler, merika kıtasında kalori, g ve g, vrupa kıtasında kalori, g ve g, kyanusya kıtasında kalori, g ve g, sya kıtasında kalori, g ve g ve frika kıtasında ise kalori, g ve gdır ünya beslenme durumunu ülkeler bazında Tablo deki değerler dikkate alındığın- da daha iyi bir fikir sahibi olmak olasıdır öz konusu tabloda farklı ülkelerde birey başına düşen günlük kalori, toplam ve hayvansal protein değerleri verilmiştir. Tabloda sunulan ülkeler arasında günlük kalori bakımından merika Birleşik evletleri kalori ile ilk sırada yer alırken tiyopya kalori ve ad kalori ile son sıralarda yer almıştır Toplam protein bakımından yine merika Birleşik evletleri g la ilk sırada yer alır- ken, Bangladeş g ve Hindistan g la son sıralarda yer almıştır Hayvansal protein tüketimi sıralamasında da ülkeler arasın da büyük farklılıklar bulunmakta olup merika Birleşik evletleri ve Fransada gramın üzerinde iken ad, tiyopya, Bangladeş ve i- erya gibi ülkelerde gramın altındadır Türkiyede yediğimiz gıdalardan günlük kalori ve gram protein almamıza karşın günlük hayvansal protein tüketimi yıllar itibariyle artarak g lardan g a kadar yükselmiştir Buna rağmen bu miktar halen dünya ortalamasının altında olup yeterli bir düzeyde değildir. 10 Temel Zootekni Tablo 1.5 Ülke Adı Kalori (cal) Toplam Protein (g) Hayvansal Protein (g) Bazı ülkelerde birey A başına alınan günlük İ kalori, toplam protein ve hayvansal protein miktarları İ Kaynak: FAO T Production Yearbook, 2009 İ H A D A G A E N M Y A Bazı ülkelerde kişi başına ortalama yıllık et, süt ve yumurta tüketim miktarları Tablo da gösterilmiştir Tabloda görüldüğü gibi gelişmiş zengin ülkelerde gerek et ve süt ve gerekse yumurta tüketimi geri kalmış ve az gelişmiş ülkelerden açık ara daha fazladır r- nek olarak Amerika Birleşik Devletleri ve Avustralya gibi ülkelerde et tüketimi yıllık 100 kg ın üzerinde iken tiyopya ve i eryada kg ın altındadır ynı durum süt ve yumurta tüketimlerinde daha da vahim görülmektedir. Bu da geri kalmış ve az gelişmiş ülke insan- larının nitelik ve nicelik bakımından yetersiz beslendiklerinin ve hatta açlığın söz konusu olduğunun en önemli göstergelerindendir Türkiyede ise yıllık kişi başına ortalama et tü- ketimi kg, süt tüketimi kg ve yumurta tüketimi de kg a ulaşmıştır Tablo 1.6 Ülke Adı Et (kg) Süt (kg) Yumurta (kg) Bazı ülkelerde birey İ başına yıllık ortalama A et, süt ve yumurta tüketimi İ Kaynak: FAO A D Production Yearbook, A 2009 M A H T R R E N  1. Ünite - Dünya ve Türkiye Hayvancılığına Genel Bakış 11 ünyada üretim olanaklarını daha etkin kullanarak artan nüfusu bugünkünden daha iyi besleme olanağı olasıdır. Bunun için bitkisel ve hayvansal üretimleri teknoloji ve bili- min olanakları kullanılarak artırmak için gerekli çaba gösterilmeli ve geri kalmış ülkelere tarım ve hayvancılıkta gelişmiş ülkeler üretim konusunda gerekli teknik ve mali yardım- ları yapmalıdır. Ancak bu şekilde geri kalmış ülkelerde yaşayan insanların beslenmeleri konusunda ilerleme sağlanabilir. Dünya hayvansal ürün tüketiminde nasıl bir dağılım vardır? 2 TÜRKİYE’DE HAYVANCILIK İnsan beslenmesi açısından uygun olmayan yem kaynaklarının kaliteli insan gıdasına dönüştürülmesinin yanında tarıma dayalı et, süt, yem, yünlü tekstil ve deri sanayilerine hammadde ve istihdam sağlaması bakımından hayvancılık tarımsal üretimin lokomoti- fi konumundadır Türkiyede özellikle lı yıllardan sonra tarım dışındaki sektörlerin daha hızlı büyümesi tarımın ülke ekonomisindeki payının azalmasına neden olmuştur. Türkiye gayri safi yurtiçi hasılanın yıllarda tarım sektöründen gelirken bu mik- tar de e düşmüş, den sonra ise un altına gerilemiştir Tüm bunlara karşın tarım ve hayvancılık ülke ekonomisinde önemli bir yere sahip olup Türkiye tarım ülkesi görünümünü sürdürmektedir. Tarım sektöründe çalışanlar toplam istihdam içinde lık önemli bir paya sahiptir Türkiyede hayvancılığın durumunu anlayabilmek için öncelikle hayvan varlığını ve hayvansal üretimi bilmek gerekir. Hayvan Varlığı ve Hayvansal Üretim Türkiye sahip olduğu hayvan varlığı ile dünyada önde gelen ülkelerden birisidir Türkiyede kanatlı hayvan dışındaki çi lik hayvanlarının toplam sayıları yıllar itibariyle belirgin bir şekilde azalmıştır öz konusu hayvan sayıları de milyon baş iken bu sayı da milyon, de milyon ve yılında ise milyona gerilemiştir Bu hayvan- ların aksine Türkiyede kanatlı sektörü özellikle tavukçuluk hızlı bir şekilde gelişmiştir Bunun göstergesi olarak da Türkiyede yılında milyon kanatlı var iken bu sayı da milyona, de milyona ve de ise milyona yükselmiştir Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Varlığı Türkiyede yetiştirilen çi lik hayvanlarına ait sayısal değerler Tablo de verilmiştir dı geçen tablodan izlenebilineceği gibi Türkiyede yetiştirilen büyükbaş ve küçükbaş hayvan- lar arasında en çok sayıya koyunlar sahiptir. Bunu sırasıyla sığırlar, keçiler ve mandalar izlemektedir yılı verilerine göre hayvan varlığının ini koyun, ini sığır, sini keçi ve sini manda oluşturmaktadır umhuriyetin ilk yıllarından itibaren Türkiyede sığır yetiştiriciliği önemli bir hayvan- Laktasyon: Memeli cılık kolu olarak görülmüştür. Özellikle son yıllarda hayvancılık denince akla ilk gelen hayvanlarda doğumla birlikte meme bezlerinden süt sığır yetiştiriciliğidir. Burada sığır yetiştiriciliğinin avantajları ile sığır ticaretinin gelişmiş salgılanmaya başlanması ve bu ülkelerde de önemli bir yere sahip olmasının payı büyüktür. Dünya Gıda ve Tarım Ör- süt salgılamasının belirli bir süre devam etmesi. gütü F verilerine göre dünya süt üretiminin tamamına yakını ve et üretiminin de ini tek başına sağlamaktadır Bu durum sığırcılığın bazı önemli avanta larından ileri gelmektedir. Bu avantajlar arasında; kaba ve konsantre yemi et ve süte çevirme yeteneği- nin yüksek olması, süt veriminin yüksek olması, laktasyon süresinin uzun olması ve yılın her ayında süt üretiminin olması, farklı iklim koşullarına kolay adapte olmaları sayılabilir Türkiyede sığır yetiştiriciliği li yıllara kadar ağırlıklı olarak aile işletmeciliği tarzında yapılmış, yılından itibaren ekonomik ölçekte sığır işletmeleri kurulmaya başlanmış, son yıllarda ise büyük kapasiteli modern süt sığır yetiştiriciliği işletmelerinin 12 Temel Zootekni sayısı hızla artmıştır. Ülkemizde yetiştirilen sığır ırkları yerli, kültür ve melez ırklar ol- mak üzere üç grupta incelenebilir. Yerli sığır ırkları Yerli Kara (Karasığır), Boz ırk, Doğu Anadolu Kırmızısı (DAK) ve Güney Anadolu Kırmızısı (GAK) ırklarından oluşmaktadır. ültür ırk sığırları olarak ise Holstein siyah-beyaz alaca , smer ontafon , ersey ve immental ırkları yetiştirilmektedir Türkiyede yetiştirilen sığır varlığı yılında yılına göre azalmış olup milyon başa gerilemiştir Bu azalmaya karşın süt üretiminde herhangi bir azalma meydana gelmemiştir. Bu durumun en önemli nedenlerinden birisi birim hayvandan elde edilen süt miktarının yaklaşık iki kat artırılmış olmasındandır. Manda sayısındaki azalma ise daha çok olmuştur anda sayısındaki bu hızlı düşme ise üretiminin ekono- mik olmaması gibi nedenlere bağlanabilir. Ancak manda yetiştiriciliği son yıllarda devlet tarafından teşvik kapsamına alınmıştır Bu bağlamda manda sayı