منطق - کتاب درسی پایه دهم 1402-1403 - PDF

‫ــــم‬ ‫لــــی ُم َح َّمــــ ٍد َو آلِ ُم َح َّمــــ ٍد َو َع ِّج ْ‬ ‫ــــل َف َر َج ُه ْ‬ ‫ـــــل َع ٰ‬ ‫اَللّٰ ُه َّ‬ ‫ــــم َص ِّ‬...

‫ــــم‬ ‫لــــی ُم َح َّمــــ ٍد َو آلِ ُم َح َّمــــ ٍد َو َع ِّج ْ‬ ‫ــــل َف َر َج ُه ْ‬ ‫ـــــل َع ٰ‬ ‫اَللّٰ ُه َّ‬ ‫ــــم َص ِّ‬ ‫منطق‬ ‫رشتههای ادبیات و علوم انسانی ـ علوم و معارف اسالمی‬ ‫پایۀ دهم‬ ‫دورۀ دوم متوسطه‬  ‫وزارت آموزش و پرورش‬ ‫سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي‬ ‫منطق ـ پایۀ دهم دورۀ دوم متوسطه ـ ‪110223‬‬ ‫نام کتاب‪:‬‬ ‫سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی‬ ‫پدیدآورنده‪:‬‬ ‫دفتر تألیف کتابهای درسی عمومی و متوسطه نظری‬ ‫مدیریت برنامهریزی درسی و تألیف‪:‬‬ ‫محیالدین بهرام محمدیان‪ ،‬محمد مهدی اعتصامی‪ ،‬فخری ملکی‪ ،‬سعید انواری‪ ،‬رسول برجیسیان‬ ‫شناسه افزوده برنامهریزی و تألیف‪:‬‬ ‫و مهناز قانعی (اعضای شورای برنامهریزی)‬ ‫سعید انواری (مؤلف) ـ سید اکبر میرجعفری (ویراستار)‬ ‫اداره ّ‬ ‫کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی‬ ‫مدیریت آماده‌سازی هنری‪:‬‬ ‫احمدرضا امینی (مدیر امور فنی و چاپ) ـ جواد صفری (مدیر هنری) ـ مجتبی زند (طراح‬ ‫شناسه افزوده آمادهسازی‪:‬‬ ‫گرافیک و طراح جلد) ـ سمیه قنبری (صفحهآرا) ـ حسین صافی (تصویرگر)ـ فاطمه‬ ‫گیتیجبین‪ ،‬رعنا فرجزاده دروئی‪ ،‬سپیده ملکایزدی‪ ،‬فاطمه رئیسیانفیروزآباد و راحله‬ ‫زادفتحاله (امور آمادهسازی)‬ ‫تهران‪ :‬خیابان ایرانشهر شمالی ـ ساختمان شمارۀ ‪ ٤‬آموزش و پرورش (شهید موسوی)‬ ‫نشانی سازمان‪:‬‬ ‫تلفن‪٩ :‬ـ‪ ،٨٨٨٣١١٦١‬دورنگار‪ ،٨٨٣٠٩٢٦٦ :‬کد پستی‪١٥٨٤٧٤٧٣٥٩ :‬‬ ‫وبگاه‪ www.chap.sch.ir :‬و ‪www.irtextbook.ir‬‬ ‫شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران‪ :‬تهرانـ کیلومتر ‪ ١٧‬جادۀ مخصوص کرج ـ خیابان‬ ‫ناشر‪:‬‬ ‫‪( ٦١‬داروپخش) تلفن‪  ٥ :‬ـ‪ ،٤٤٩٨٥١٦١‬دورنگار‪ ،44985160 :‬صندوق پستی‪١٣٩ :‬ـ  ‪٣٧٥١٥‬‬ ‫شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران «  سهامی خاص»‬ ‫چاپخانه‪:‬‬ ‫چاپ هفتم ‪1402‬‬ ‫سال انتشار و نوبت چاپ‪:‬‬ ‫شابك‪3‬ـ‪2265‬ـ‪05‬ـ‪964‬ـ‪978‬‬ ‫‪   3‬ـ ‪  2265‬ـ  ‪ 05‬ـ ‪ 964‬ـ ‪ISBN: 978‬‬ ‫اسالم دین مستند به برهان و‬ ‫متکی به منطق است و از آزادی‬ ‫بیان و قلم نمیهراسد‪.‬‬ ‫امامخميني « ُق ِّد َ‬ ‫سسِ ُّر ُه‌»‬ ‫کلیۀ حقوق مادی و معنوی این کتاب متعلق به سازمان پژوهش و برنامه ریزی‬ ‫آموزشی وزارت آموزش و پرورش است و هرگونه استفاده از کتاب و اجزای آن‬ ‫به صورت چاپی و الکترونیکی و ارائه در پایگاه های مجازی‪ ،‬نمایش‪ ،‬اقتباس‪،‬‬ ‫تلخیص‪ ،‬تبدیل‪ ،‬ترجمه‪ ،‬عکس برداری‪ ،‬نقاشی‪ ،‬تهیۀ فیلم و تکثیر به هر شکل‬ ‫و نوع‪ ،‬بدون کسب مجوز از این سازمان ممنوع است و متخلفان تحت پیگرد‬ ‫قانونی قرار می گیرند‪.‬‬  ‫فهرست مطالب‬ ‫‪ 1‬بخش نخست | منطق و مباحث آن‬ ‫‪ 3‬درس نخست‪ :‬منطق‪ ،‬ترازوی اندیشه‬ ‫‪ 11‬بخش دوم | روابط میان ذهن‪ ،‬زبان و خارج‬ ‫‪ 13‬درس دوم‪ :‬لفظ و معنا‬ ‫‪ 20‬درس سوم‪ :‬مفهوم و مصداق‬ ‫‪ 27‬بخش سوم | تعریف‬ ‫‪ 29‬درس چهارم‪ :‬اقسام و شرایط تعریف‬ ‫‪ 39‬بخش چهارم | استدالل استقرایی‬ ‫‪ 41‬درس پنجم‪ :‬اقسام استدالل استقرایی‬ ‫‪ 53‬بخش پنجم | قضیۀ حملی و قیاس اقترانی‬ ‫‪ 55‬درس ششم‪ :‬قضیة حملی‬ ‫‪ 62‬درس هفتم‪ :‬احکام قضایا‬ ‫‪ 72‬درس هشتم‪ :‬قیاس اقترانی‬ ‫‪ 83‬بخش ششم | قضیۀ شرطی و قیاس استثنایی‬ ‫‪ 85‬درس نهم‪ :‬قضیة شرطی و قیاس استثنایی‬ ‫‪ 97‬بخش هفتم | منطق کاربردی‬ ‫‪ 99‬درس دهم‪ :‬سنجشگری در تفکر‬  ‫پیشــگفتار‬ ‫کتاب منطق در جهت اهداف برنامۀ درسی م ّلی و همسوسازی کتابهای درسی‬ ‫متوسطه با این برنامه تألیف شده است و هدف آن آموزش شیوههای صحیح اندیشیدن‬ ‫و تقویت مهارت تفکر و شیوههای مقابله با خطاهای فکری است‪.‬شایسته است هنگام‬ ‫مطالعۀ این کتاب به نکات زیر توجه داشته باشید‪:‬‬ ‫منطق درسی است که در تمامی بخشهای زندگی کاربرد دارد‪ ،‬بنابراین آموختن‬ ‫‪1‬‬ ‫آن نه تنها در رشتههای دانشگاهی و تخصصی مفید است؛ بلکه در تصمیمگیریهای‬ ‫مهم زندگیمان نیز تأثیرگذار است‪.‬‬ ‫منطق ساختاری قانونمند دارد و درسی است که بیش از آنکه نیازمند حفظ کردن‬ ‫‪2‬‬ ‫باشد‪ ،‬نیازمند فهمیدن است‪.‬‬ ‫این درس نیازمند تمرین و کسب مهارت است؛ بنابراین الزم است تمرینهای‬ ‫‪3‬‬ ‫کتاب با دقت کافی و با بهرهمندی از تواناییهای فردی انجام شوند‪.‬‬ ‫تأکید این کتاب بر نگرش کاربردی به منطق است و کوشیده است عم ً‬ ‫ال نشان‬ ‫‪4‬‬ ‫دهد که چگونه میتوان منطق را در علوم دیگر بهکار گرفت‪.‬بدین جهت سعی شده‬ ‫است با طرح مطالب متنوع‪ ،‬حیطۀ کاربرد گستردۀ منطق را به مخاطبان آموزش دهد‪.‬‬ ‫این کتاب به شیوۀ فعالیتمحور نگاشته شده است‪.‬بدین جهت در مواردی تعریف‬ ‫‪5‬‬ ‫برخی از اصطالحات ذکر نشده یا در پاورقی ذکر شده است تا از حفظ کردن اصطالحات‬ ‫بدون فهم مطالب جلوگیری شود‪.‬در این موارد تأکید کتاب بر توانایی دانشآموزان در‬ ‫حل تمرینهای داده شده است و نه ارائۀ تعریفی از اصطالحات ذکر شده در کتاب‪.‬از‬ ‫دبیران محترم نیز درخواست میشود‪ ،‬بیشتر تأکید خود را در آزمونها بر حل مسئله و‬ ‫سؤاالت کاربردی متمرکز کنند و از سؤاالتی که بر مبنای حفظ کردن تعریف اصطالحات‬ ‫کتاب هستند‪ ،‬کمتر استفاده نمایند‪.‬‬ ‫‪ 6‬هر درس معموالً با چند پرسش از مخاطب آغاز شده است تا ذهن او را درگیر‬ ‫کند؛ سپس در طول تدریس از کمک فکری و مشارکت خوانندگان استفاده شده است‬ ‫تا در آن مبحث‪ ،‬راه حل منطقدانان برای پرهیز از خطای اندیشه آموزش داده شود‪.‬‬ ‫در نهایت در هر قسمت با طرح تمرینهای کالسی‪ ،‬فهم افراد از مطالب خوانده شده‬ ‫ارزیابی میشود‪.‬‬ ‫برخی از مباحث مطرح در کتاب‪ ،‬قابلیت طرح بحثهای دامنهداری را دارند که‬ ‫‪7‬‬ ‫از سطح مورد نظر کتاب برای دانشآموزان پایۀ دهم فراتر هستند‪.‬برای پرهیز از این‬ ‫مشکل‪ ،‬در کتاب راهنمای مع ّلم‪ ،‬حیطۀ مورد نظر از طرح هر مبحث ذکر شده است که‬ ‫الزم است دبیران محترم در آزمونهای خود به این مطلب توجه داشته باشند‪.‬‬ ‫از آنجا که در برنامۀ جدید درسی‪ ،‬کتاب منطق از پایۀ یازدهم به پایۀ دهم منتقل‬ ‫‪8‬‬ ‫شده است و در کنار کتاب فلسفه تدریس نمیشود‪ ،‬به ناچار برخی از مباحث منطقی‬ ‫که نیازمند پیشزمینههای فلسفی هستند‪ ،‬از متن کتاب حذف شدهاند یا در کادرهای‬ ‫آبیرنگ مطرح شدهاند تا در صورت لزوم در سالهای آینده در کتاب فلسفه مطرح‬ ‫و تدریس شوند‪.‬‬ ‫از موارد زیر نباید در آزمونها و ارزشیابیهای مستمر و پایانی و نیز کنکور‬ ‫‪9‬‬ ‫سراسری‪ ،‬سؤالی طراحی شود‪.‬این موارد با هدف افزایش اطالعات دانشآموزان نوشته‬ ‫شدهاند و صرف ًا چشمانداز بهتری از منطق و کاربردهای آن را به خواننده نشان میدهند‪.‬‬ ‫بدین جهت توصیه میشود بیتوجه از کنار آنها عبور نکنید‪:‬‬ ‫پیرابندهای آبیِ ستارهدار؛ حکایتها؛ پاورقیها؛ صفحات «آنچه در این بخش‬ ‫میخوانیم»؛ صفحات عناوین بخشها؛ فرهنگ اصطالحات‪.‬‬ ‫ارزشیابی مستمر شامل موارد زیر است‪ :‬پاسخ به سؤالهای دبیر از درس؛‬ ‫‪10‬‬ ‫مشارکت در فعالیتهای کالسی و فعالیتهای فوق برنامه (مانند یافتن مصداقهایی‬ ‫از خطاهایی که در اطرافمان اتفاق میافتند و طرح آنها در کالس)؛ انجام فعالیتهای‬ ‫تکمیلی‪.‬‬ ‫تالش شده است با ارائۀ تصویر‪ ،‬جدول‪ ،‬مثال‪ ،‬تمرین و مطالبی جهت مطالعۀ‬ ‫‪11‬‬ ‫بیشتر‪ ،‬تنوع بیشتری به درس داده شود و با نشان دادن ارتباط برخی از مباحث با سایر‬ ‫کتابهای درسی متوسطه‪ ،‬کاربرد منطق در رشتههای دیگر نشان داده شود‪.‬این کار بر‬ ‫حجم کتاب افزوده است؛ بدین جهت الزم است در کالس‪ ،‬بسته به فرصت و توانایی‬ ‫و انگیزۀ دانشآموزان‪ ،‬از اینگونه مطالب کمک آموزشی استفاده شود و تأکید اصلی‬ ‫بر محتوای درس قرار گیرد‪.‬‬ ‫این کتاب نباید در کالس‪ ،‬به روش روخوانی کامل تدریس شود‪.‬گرچه دبیران‬ ‫‪12‬‬ ‫محترم میتوانند به صالحدید خود بخشهایی از کتاب‪ ،‬به ویژه سؤاالت ابتدای هر‬ ‫مبحث را در کالس بخوانند؛ اما بهتر است مطالب را به صورت مستقل روی تابلوی‬ ‫کالس تدریس نمایند‪.‬مرحلۀ نهایی تکمیل فرایند آموزش‪ ،‬حل تمرینهای کالسی‬ ‫زیر نظر دبیران محترم است‪.‬‬ ‫توصیه میشود درصورتیکه دبیر آشنا به منطق و فلسفه در دبیرستانی حضور‬ ‫‪13‬‬ ‫ندارد‪ ،‬تدریس این درس به دبیران ریاضی محول شود؛ چرا که منطق بیش از هر چیز‬ ‫ساختاری ریاضیوار و محاسباتی دارد‪.‬‬ ‫پیشنهاد میشود این درس در دو روز مجزا در هفته تدریس شود تا امکان‬ ‫‪14‬‬ ‫حلکردن بخشی از تمرینها در منزل و رفع اشکال آنها در کالس بهتر فراهم شود‪.‬‬ ‫فیـلمهـای‬ ‫مشاهـدۀ‬ ‫جـهت‬ ‫مـیتـوانـنـد‬ ‫مـحترم‬ ‫دبـیـران‬ ‫‪15‬‬ ‫آمـوزشی‪ ،‬روش تـدریس و سایـر مـطالـب کـمـک آمـوزشی بـه نشانـی‬ ‫‪ dept.talif.sch.ir‬ـ ‪ http:     //philosophy‬مراجعه نمایند‪.‬‬ ‫قدردانی‬ ‫گروه فلسفه و منطق الزم میداند از دبیرخانۀ کشوری فلسفه و منطق و دبیران و استادانی که‬ ‫بهطور مستقل در اعتبارسنجی و رفع نقایص این کتاب همکاری داشتهاند‪ ،‬تشکر و قدردانی کند‪.‬‬ ‫درس نخست ‪ /‬منطق‪ ،‬ترازوی اندیشه‬ ‫بخش نخست‬ ‫درس نخست‬ ‫منطق‪ ،‬ترازوی اندیشه‬ ‫ابنسینا‬ ‫‪ 370-428‬هـ ‪.‬ق‬ ‫علم منطق علم ترازوست و علم‌های‬ ‫دیگر‪ ،‬علم سود و زیان‪ ،‬و هر دانشی‬ ‫که به ترازو سنجیده نشود‪ ،‬یقین‌آور‬ ‫نباشد؛ پس چاره نیست از آموخنت علم‬ ‫منطق‪.‬‬ ‫(ابن‌سینا‪ ،‬دانشنامۀ عالیی)‬ ‫‪1‬‬  ‫بخش ‪ / 1‬منطق و مباحث آن‬ ‫آنچه در این کتاب می خوانیم‬ ‫پیش از آشنایی با علم منطق خود را بیازمایید و به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪:‬‬ ‫آیه «خداوند نور آسمان‌ها و زمین است»‪ ،1‬گمان کند که‬ ‫‪ 1‬تصور کنید فردی با خواندن ٔ‬ ‫چون «نور با چشم قابل مشاهده است»‪ ،‬خداوند را نیز می توان با چشم دید! به نظر شما‬ ‫وی دچار چه اشتباهی شده است؟‬ ‫‪ 2‬فردی می‌گفت‪« :‬اگر پرخوری کنم مریض می‌شوم؛ و چون من پرخوری نمی‌کنم‪،‬‬ ‫مریض نخواهم شد‪ ».‬اشکال استدالل وی در چیست؟‬ ‫کلمه «پروانه» در دو عبارت «پروانه دختر من است» و «پروانه پرواز می کند»‪ ،‬به‬ ‫‪ 3‬آیا ٔ‬ ‫یک معناست؟ اگر کسی از این دو جمله نتیجه بگیرد که «دختر من پرواز می کند»‪ ،‬دچار‬ ‫چه خطایی شده است؟‬ ‫‪ 4‬آیا نتیجه‌گیری انجام شده در عبارت مقابل صحیح است؟ «آقای م‪.‬الف که دیروز در‬ ‫همه افراد متهم به اختالس را‬ ‫این دادگاه محاکمه شد؛ حتماً متهم به اختالس است؛ زیرا ٔ‬ ‫در این دادگاه محاکمه کرده اند»‪.‬‬ ‫‪ 5‬سعادت چیست؟ چرا با وجود آنکه همگی انسان ها به دنبال سعادت اند‪ ،‬راه های‬ ‫متفاوتی را در پیش می گیرند؟‬ ‫‪ 6‬فرض کنید قیمت انار کیلویی ‪ 800‬تومان باشد‪.‬‬ ‫با توجه به تصویر مقابل بگویید فروشنده برای جلب‬ ‫مشتریان از چه نکته ای استفاده کرده است‪.‬‬ ‫موارد ذکر شده مثال‌هایی از خطای اندیشه اند‬ ‫که در زندگی خود با صدها نمونه از آنها مواجه‬ ‫می‌شویم‪.‬در این کتاب با قوانینی آشنا می شوید که‬ ‫به کار بستن آنها ما را از خطای فکری بازمی دارد‪.‬‬ ‫آیه ‪.35‬‬ ‫سوره نور‪ٔ ،‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ‬ ‫‪2‬‬ ‫درس نخست ‪ /‬منطق‪ ،‬ترازوی اندیشه‬ ‫درس نخست‬ ‫منطق‪ ،‬ترازوی اندیشه‬ ‫علمی که درپی جلوگیری از خطای اندیشه است‪ ،‬منطق نام دارد‪.‬منطق دانان کوشیده اند‬ ‫با بررسی انواع خطاهای ذهن و دسته‌بندی آنها‪ ،‬راه‌های جلوگیری از آنها را نشان دهند‪.‬‬ ‫ایشان قواعدی را که باید رعایت کنیم تا دچار خطای فکری یا اصطالحاً مغالطه‪( ١‬سفسطه)‬ ‫نشویم‪ ،‬مشخص کرده‌اند‪.‬‬ ‫در یونان باستان‪ ،‬استادی که به شاگرد خود شیوههای موفقیت در‬ ‫وکالت را آموزش میداد‪ ،‬با او قرار گذاشت که حقالزحمۀ خود را‬ ‫پس از پیروزی در اولین دادگاهی که شاگردش در آن رشکت خواهد‬ ‫کرد‪ ،‬دریافت کند‪.‬استاد پس از چند جلسه تدریس‪ ،‬شاگرد خود را‬ ‫به دادگاه برد و از وی شکایت کرد که حقالزحمۀ وی را منی‌دهد‪.‬‬ ‫استاد مدعی بود که دادگاه یا حق را به جانب وی میدهد که در‬ ‫این صورت شاگرد موظف است حقالزحمۀ او را بپردازد‪ ،‬یا آنکه‬ ‫حق را به جانب شاگرد خواهد داد‪ ،‬که در این‬ ‫صورت بر اساس قراردادی که میان آنها وجود‬ ‫دارد‪ ،‬چون شاگرد در اولین دادگاهی که در‬ ‫آن رشکت کرده پیروز شده است‪ ،‬موظف است تا حقالزحم ٔه او را‬ ‫بپردازد! بنابراین نتیج ٔه دادگاه هرچه باشد‪ ،‬شاگرد باید حقالزحم ٔه‬ ‫او را فوراً بپردازد‪.‬‬ ‫این داستان منونه‌ای از یک مغالطه است‪.‬به نظر شام استدالل‬ ‫استاد چه اشکالی دارد؟‬ ‫‪١‬ــ مغالطه در این کتاب به معنای هرگونه نتیجه گیری خطا در اندیشه است که ممکن است عمدی یا غیرعمدی باشد‪.‬‬ ‫‪3‬‬  ‫بخش ‪ / 1‬منطق و مباحث آن‬ ‫شاگرد گفت‪« :‬نتیج ٔه دادگاه هرچه باشد‪ ،‬من نباید حق‌الزحم ٔه استادم را پرداخت کنم؛‬ ‫زیرا یا دادگاه مرا تربئه و حکم میکند که نباید پولی بپردازم یا مرا محکوم خواهد کرد که‬ ‫در این صورت براساس قراردادی که میان ما وجود دارد‪ ،‬چون در دادگاه پیروز نشدهام‪،‬‬ ‫نباید پولی بپردازم؛ بنابراین نتیج ٔه دادگاه هرچه باشد‪ ،‬من نباید پولی بپردازم!‬ ‫آیا میتوانید اشکال استدالل شاگرد را مشخص کنید؟‬ ‫مغالطات همچون بیماری هایی هستند که باید از دچار شدن به آنها برحذر بود‪.‬از‬ ‫این رو دانستن آنها برای منطق دان الزم است تا بتواند با آنها مبارزه کند‪.‬همان‌گونه که‬ ‫در علم پزشکی انواع بیماری‌ها و روش‌های پیشگیری و درمان آنها را بیان می کنند‪ ،‬در‬ ‫علم منطق نیز به همراه بیان قوانین حاکم بر ذهن‪ ،‬روش‌های جلوگیری از مغالطات را بیان‬ ‫شیوه درست اندیشیدن است تا از این طریق قادر به‬ ‫می کنند‪.‬البته تأکید منطق بر آموزش ٔ‬ ‫تشخیص خطاهای ذهن ــ که بی‌شمارند ــ باشیم‪.‬‬ ‫ذهن انسان به صورت طبیعی بر اساس قواعدی می اندیشد‪.‬منطق دانان این قواعد را‬ ‫کشف کرده‌اند و به صورت علم منطق در اختیار ما قرار داده‌اند‪.‬گرچه ذهن انسان به طور‬ ‫طبیعی منطقی رفتار می کند و بدون دانستن نام‌های این قواعد‪ ،‬آنها را در زندگی خود به کار‬ ‫می‌برد؛ اما ذهن همواره در معرض لغزش قرار دارد و معموال ً در استدالل‌های پیچیده یا‬ ‫تعریف دقیق اصطالحات خاص‪ ،‬دچار اشتباه می شود‪.‬به همین دلیل با به کارگیری علم‬ ‫منطق که به دسته‌بندی و توضیح قواعد ذهن می پردازد‪ ،‬سریع‌تر و دقیق‌تر می توان عوامل‬ ‫لغزش و خطای ذهن را تشخیص داد‪.‬‬ ‫تبحر در آن به تمرین و‬ ‫همچنین باید توجه داشت که منطق علمی کاربردی است که ّ‬ ‫ممارست نیاز دارد‪.‬آموختن منطق مانند آموختن دوچرخه‌سواری است که باید به صورت‬ ‫عملی فراگرفته شود و خواندن دستورالعمل های نظری‪ ،‬فرد را تبدیل به دوچرخه‌سواری‬ ‫ماهر نمی کند‪.‬‬ ‫توجه به این نکته نیز الزم است که دانش منطق‪ ،‬ابزاری در خدمت سایر علوم و‬ ‫دانشهاست‪.‬منطق همچون سیستم‌های کنترلی یک خودرو است که میزان بنزین‪ ،‬سرعت‬ ‫‪4‬‬ ‫درس نخست ‪ /‬منطق‪ ،‬ترازوی اندیشه‬ ‫حرکت و گرمای موتور را به ما نشان می‌دهند و در مقابل مشکالت به ما هشدار میدهند؛‬ ‫اما باعث حرکت خودرو نمی‌شوند‪.‬بدین جهت منطق را به شاقول ب ّنایی‪ 1‬تشبیه کرده‌اند که‬ ‫به کارگیری آن باعث پدید آمدن بنای فکری مستحکمیمیشود؛ اما آجرها و مواد الزم برای‬ ‫ساختن این بنا را باید از علوم دیگر تهیه کرد‪.‬‬ ‫حیطۀ کاربرد منطق‬ ‫اگرچه دانستن منطق برای فهم فلسفه (که سال آینده با آن آشنا خواهید شد) از اهمیت ویژه ای‬ ‫برخوردار است؛ اما باید توجه داشت که دانستن منطق‪ ،‬تنها برای ارزیابی اندیشه های فلسفی‬ ‫به کار نمی رود؛ بلکه هر یک از ما در سراسر زندگی خود بدان نیازمندیم؛ زیرا می‌خواهیم درست‬ ‫فکر کنیم و درست تصمیم گیری کنیم‪.‬ما هر روزه مطالبی را برای دوستانمان بیان می کنیم؛‬ ‫برای متقاعد کردن آنان دلیل می آوریم و می کوشیم تا در تعلیم و تعلّم دچار خطا نشویم یا در‬ ‫داد   و    ستد‪ ،‬فریب کالهبرداران را نخوریم‪.‬امروزه با فراگیر شدن رسانه ها و حجم انبوه اطالعات‬ ‫صحیح و غلط‪ ،‬بیش از پیش نیازمند علمی هستیم که شیوه های جلوگیری از خطای اندیشه را‬ ‫به ما آموزش دهد‪.‬معموال ً نشریات مختلف در بسیاری از عناوین و مطالب خود‪ ،‬استدالل‌هایی‬ ‫را به نفع عقاید مورد نظرشان مطرح می کنند‪.‬اغلب آگهی های تجاری نیز نوعی استدالل هستند‬ ‫که می خواهند مخاطب را به این نتیجه برسانند که «فالن کاال را بخرید!»‪.‬اینها نمونه هایی هستند‬ ‫که برای بررسی درستی و نادرستی آنها به منطق نیازمندیم‪.‬بنابراین استدالل آوری و تعریف‬ ‫کردن صحیح‪ ،‬اموری نیستند که تنها در محیط تحصیلی‪ ،‬با آنها سر و کار داشته باشیم‪.‬این‬ ‫روزانه ما را تشکیل می دهند‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫امور بخشی از سخنان‬ ‫استادی منطق را به شاگردان خود تعلیم داد و از ایشان خواست تا به بازار شهر بروند و‬ ‫ببینند که مردم تا چه اندازه با منطق آشنا هستند و آیا از آن استفاده میکنند؟ شاگردان‬ ‫پس از بازگشت گفتند‪ :‬هیچکس در بازار منطق منیدانست‪ ،‬زیرا کسی حتی یک اصطالح‬ ‫منطقی نیز در بازار به کار منی‌برد‪.‬استاد گفت‪ :‬پس منطق را به خوبی نیاموختهاید!‬ ‫‪1‬ــ ابزاری در ب ّنایی که برای تراز کردن دیوار استفاده می شود‪.‬‬ ‫‪5‬‬  ‫بخش ‪ / 1‬منطق و مباحث آن‬ ‫وی بار دیگر مباحث منطقی را به آنها تعلیم داد و مجدداً درخواست خود را تکرار کرد‪.‬‬ ‫این بار شاگردان پس از بازگشت گفتند که متامی مردم بهطور طبیعی منطق می‌دانند و‬ ‫بیش و کم از آن استفاده میکنند؛ اما از اصطالحات آن بی‌اطالعاند‪.‬استاد گفت‪ :‬اکنون‬ ‫منطق را به خوبی آموخته‌اید‪.‬‬ ‫شام نیز اگر در پایان سال تحصیلی‪ ،‬احساس‬ ‫کردید که تنها چند اصطالح جدید حفظ‬ ‫کردهاید و موارد کاربرد آنها در زندگی خود‬ ‫را نیافتهاید‪ ،‬بدانید که منطق را به درستی‬ ‫نیاموختهاید‪.‬‬ ‫٭ منطق و سیر گسترش آن‬ ‫منطق یکی از قدیمی‌ترین علوم است که امروزه در جدیدترین فناوری‌ها بهکار گرفته‬ ‫میشود‪.‬در یونان قوانین منطق نخستین بار توسط ارسطو‪ ،‬در سد ٔه چهارم پیش از‬ ‫میالد مسیح گردآوری شد که امروزه به منطق ارسطویی مشهور است‪.‬پس از وی آثار‬ ‫فیلسوفان رواقی‪ 1‬باعث توسع ٔه این دانش شد‪.‬با ورود‬ ‫این علم به جهان اسالم‪ ،‬ابن‌سینا سهم مهمیدر توسع ٔه‬ ‫آن داشت‪.‬منطق از ابتدا همواره یکی از ابزارهای ویژۀ‬ ‫فلسفه بوده است؛ چنان که بخش مهمی از مطالعات‬ ‫فلسفی در شاخه‌هایی همچون فلسف ٔه تحلیلی‪ ،‬فلسف ٔه‬ ‫زبان‪ ،‬فلسف ٔه ریاضی و فلسف ٔه منطق به مباحث منطقی‬ ‫(ارسطو ‪322‬ــ ‪ 384‬پیش از میالد)‬ ‫اختصاص دارند‪.‬‬ ‫امروزه پس از فرگه‪ 2‬منطق و ریاضیات بیش از پیش به یکدیگر نزدیک شدهاند و‬ ‫منطق ریاضی یکی از شاخههای مهم رشت ٔه ریاضی بهشامر می‌آید‪.‬همچنین منطق در‬ ‫فناوری‌های هوشمند کاربرد وسیعی یافته است و مدارهای منطقی‪ ،‬بخش جدایی‌ناپذیری‬ ‫‪1‬ــ نام یکی از مکاتب فلسفی در یونان باستان‪.‬با این مکتب در کتاب فلسف ٔه سال آینده آشنا می شوید‪.‬‬ ‫)منطق دان و ریاضی دان آلمانی و پدر منطق جدید( ‪ Frege‬ــ‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫درس نخست ‪ /‬منطق‪ ،‬ترازوی اندیشه‬ ‫از مهندسی الکرتونیک و مهندسی سختافزار و هوش مصنوعی‬ ‫گردیدهاند‪.‬‬ ‫منطق در سایر علوم و دانشها همچون روانشناسی‪ ،‬فقه‪،‬‬ ‫حقوق‪ ،‬علوم اجتامعی و ‪...‬نیز کاربرد وسیعی دارد‪.‬‬ ‫(فرگه ‪1925‬ــ ‪ 1848‬م)‬ ‫دو بخش اصلی منطق   ‪ :‬تعریف و استدالل‬ ‫حیطه اصلی منطق‪ ،‬الزم است به تفاوت تصور و تصدیق توجه کنیم‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫برای آشنایی با دو‬ ‫بدین منظور به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪:‬‬ ‫آیا می دانید تاقدیس‪ 1‬چیست؟ ‪..........................................‬‬ ‫آیا می دانید سیمرغ و سی مرغ چه هستند و چه تفاوتی با هم دارند؟ ‪................‬‬ ‫ممکن است اکثر شما ندانید تاقدیس چیست؛ ّاما کم و بیش تصوری از مرغ و سیمرغ دارید‪.‬‬ ‫اکنون سیمرغ را در چند جمله توصیف کنید‪................................ :‬‬ ‫درباره تصور سیمرغ بیان کرده اید و اوصافی را به آن نسبت داده اید‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫با این کار چند جمله‬ ‫حیطه کلی تقسیم کنیم‪:‬‬ ‫ٔ‬ ‫براین اساس می توانیم دانش بشری را به دو‬ ‫‪1‬ــ تصور‪ :‬مانند درک ما از سیمرغ‪ ،‬درخت‪ ،‬مثلث قائم الزاویه و مانند آن‪.‬در این‬ ‫حالت به واقعیت داشتن یا نداشتن یا ارتباط آن با سایر امور‪ ،‬کاری نداریم و تنها همان را به‬ ‫ذهن می‌آوریم‪.‬‬ ‫درباره سیمرغ بیان کردید یا جمالتی چون «درختان در‬‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ تصدیق‪ :‬مانند جمالتی که‬ ‫زاویه مساوی ندارد»‪.‬همان‌طور که‬ ‫ٔ‬ ‫روز اکسیژن تولید می کنند»‪« ،‬مثلث قائم الزاویه سه‬ ‫می‌بینید در تصدیقات‪ ،‬حکم و قضاوت وجود دارد و در آنها اوصافی را به چیزی نسبت‬ ‫می دهیم یا از آن سلب می کنیم‪.‬‬ ‫‪١‬ــ تاقدیس مثالی از یک امر مجهول و ناشناخته برای شما است که با آن در درس جغرافیای پای ٔه دهم آشنا خواهید شد‪.‬‬ ‫‪7‬‬  ‫بخش ‪ / 1‬منطق و مباحث آن‬ ‫از میان موارد زیر تصور و تصدیق را مشخص کنید‪:‬‬ ‫توانا بود هرکه دانا بود‪.‬‬ ‫دانا‬ ‫سیمرغ پرنده ای افسانه‌ای است‪.‬‬ ‫سیمرغ‬ ‫(‪)......‬‬ ‫(‪)......‬‬ ‫(‪)......‬‬ ‫(‪)......‬‬ ‫اکنون به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪:‬‬ ‫میوه دارابی را ندیده باشد و بپرسد که «دارابی چیست؟» چه پاسخی‬ ‫اگر کسی تاکنون ٔ‬ ‫به وی می‌دهیم؟‬ ‫قاعدتاً سعی می کنیم به کمک آنچه تاکنون دیده است‪ ،‬دارابی را برای وی توصیف‬ ‫کنیم‪.‬مثال ً می گوییم‪ :‬یکی از مرکبات است و از نظر م ّزه چیزی بین پرتقال و نارنگی است‬ ‫و معموال ً پوستی سبز رنگ دارد و‪....‬‬ ‫اگر کسی تصوری از بلیت الکترونیکی اتوبوس نداشته باشد‪ ،‬چگونه می توانیم آن را‬ ‫به وی معرفی کنیم؟‬ ‫برای این کار نیز از تصورات معلوم وی استفاده می‌کنیم و شیء جدید را برای وی‬ ‫توصیف می‌کنیم؛ مثال ً می‌گوییم بلیت الکترونیکی به جای بلیت‌های کاغذی استفاده‬ ‫می شود و چیزی شبیه کارت بانکی است که با قراردادن آن بر روی دستگاهی که در‬ ‫اتوبوس‌ها یا ایستگاه های اتوبوس درون شهری نصب شد ‌ه است‪ ،‬از مبلغی که در آن‬ ‫ذخیره کرده‌اید کم می شود‪ ،‬با این کار یک تصور مجهول را به کمک چند تصور معلوم‬ ‫«تعریف» کرده ایم‪.‬‬ ‫‪8‬‬ ‫درس نخست ‪ /‬منطق‪ ،‬ترازوی اندیشه‬ ‫اگر به شما که شنا بلد نیستید بگویند‪« :‬اگر شنا بلد نباشید‪ ،‬وارد شدن به قسمت پرعمق‬ ‫استخر خطرناک است»‪ ،‬چه نتیجه‌ای می‌گیرید؟‬ ‫قاعدتاً به این نتیجه می‌رسید که باید در قسمت کم عمق بمانید‪.‬‬ ‫هزینه ما صرفه‌جویی می کنند»‪،‬‬ ‫اگر کسی نداند که «بلیت‌های الکترونیکی در وقت و ٔ‬ ‫چگونه می توانیم درستی این جمله را برای وی ثابت کنیم؟‬ ‫برای این کار از تصدیق‌های معلوم وی استفاده می‌کنیم و از طریق «استدالل‪ ،»1‬درستی‬ ‫تصدیق جدید را به او نشان می‌دهیم؛ مثال ً می توانیم برای وی مزایای این نوع بلیت را نسبت به‬ ‫بلیت‌های کاغذی بر‌شماریم‪.‬با این کار یک‬ ‫تصدیق مجهول را به کمک تصدیق های‬ ‫دیگر معلوم ساخته ایم‪.‬‬ ‫بنابراین به کمک تعریف‪ ،‬از تصورهای معلوم به شناخت تصورهای مجهول و به کمک‬ ‫استدالل از تصدیق‌های معلوم به کشف تصدیق‌های مجهول دست می‌یابیم‪.‬‬ ‫به‬ ‫تصور‌های معلوم‬ ‫کمک‬ ‫تصور‬ ‫تع ر ی‬ ‫تصور‌های مجهول‬ ‫ف‬ ‫به ک‬ ‫تصدیق‌های معلوم‬ ‫مک‬ ‫تصدیق‬ ‫استد‬ ‫الل‬ ‫تصدیق‌های مجهول‬ ‫وظیفه منطق جلوگیری از خطای اندیشه است‪ ،‬علم منطق به دو بخش اصلی‬ ‫ٔ‬ ‫از آنجا که‬ ‫تقسیم شده است‪:‬‬ ‫‪1‬ــ تعریف؛ که در آن روش صحیح تعریف کردن بیان می شود و به ما کمک می کند تا از‬ ‫تعریف اشتباه پرهیز کنیم‪.‬‬ ‫‪2‬ــ استدالل؛ که در آن روش صحیح استدالل کردن بیان می شود و به ما کمک می کند تا‬ ‫از استدالل اشتباه پرهیز نماییم‪.‬‬ ‫پایه نهم با استدالل آشنا شده اند‪.‬‬ ‫‪1‬ــ دانش آموزان در درس ریاضی ٔ‬ ‫‪9‬‬  ‫بخش ‪ / 1‬منطق و مباحث آن‬ ‫برای پرداختن به هر یک از این دو مبحث‪ ،‬الزم است مباحثی مقدماتی مطرح شوند‪.‬به‬ ‫درباره مفاهیم و الفاظ‬ ‫ٔ‬ ‫عنوان مثال پیش از پرداختن به مبحث تعریف الزم است با نکاتی‬ ‫آشنا شویم و پیش از ورود به مبحث استدالل با قضیه و اقسام آن آشنا شویم‪.‬‬ ‫مشخص کنید که کدام‌یک از موارد زیر تعریف و کدام‌یک استدالل هستند‪:‬‬ ‫چون قاشق چوبی گرما را منتقل نمیکند‪ ،‬غذا را با آن هم بزنی دستت نمیسوزد‪)..........(.‬‬ ‫    (‪)..........‬‬ ‫منطق علمی است که از خطای ذهن جلوگیری می کند‪.‬‬ ‫    (‪)..........‬‬ ‫معلم ما در کالس است؛ پس در خانه اش نیست‪.‬‬ ‫      (‪)..........‬‬ ‫ترابری یعنی حمل و نقل کاال یا مسافر از جایی به جای دیگر‪.‬‬ ‫‪1‬ــ جمالتی که با «چیست» پایان می‌پذیرند و جمالتی که با «چرا» آغاز می‌شوند با کدام‬ ‫یک از دو مبحث اصلی منطق ارتباط دارند؟‬ ‫‪2‬ــ از میان موارد زیر تصورها و تصدیق‌ها را مشخص کنید‪:‬‬ ‫منطق معیار تفکر است‪ ،‬منطق‪ ،‬تصدیق بخشی از علم است‪ ،‬کوه سهند‪،‬‬ ‫ارتفاعات کوه سهند‪ ،‬کوه سهند مرتفع است‪.‬‬ ‫‪3‬ــ اگر ذهن انسان به طور طبیعی بر اساس قواعدی می اندیشد‪ ،‬چه نیازی به خواندن‬ ‫منطق داریم و چرا به صرف خواندن کتاب‌های منطق از خطای ذهن مصون نمی‌مانیم؟‬ ‫‪10‬‬ ‫درس نخست ‪ /‬منطق‪ ،‬ترازوی اندیشه‬ ‫بخـش دوم‬ ‫درس دوم‬ ‫لفظ و معنا‬ ‫درس سوم‬ ‫مفهوم و مصداق‬ ‫خواجه نصیرالدین طوسی‬ ‫‪ 597-672‬هـ ‪.‬ق‬ ‫باید دانست که مغالطه به الفاظ‬ ‫بیشرت از آن باشد که به معانی؛ و اکرث‬ ‫مغالطات لفظی به اشرتاک اسم ب َود‪.‬‬ ‫(خواجه نصیرالدین طوسی‪،‬‬ ‫اساس االقتباس)‬ ‫‪11‬‬  ‫بخش ‪ / 1‬منطق و مباحث آن‬ ‫آنچه در این بخش می خوانیم‬ ‫درباره خود لفظ اند یا در مورد امری ذهنی یا‬ ‫ٔ‬ ‫مشخص کنید که هر یک از عبارات زیر‬ ‫امری در جهان خارج‪:‬‬ ‫(‪)...........‬‬ ‫ ‬ ‫‪ 1‬خواب خوبی دیدم‪.‬‬ ‫(‪)...........‬‬ ‫‪« 2‬خواب» چهار حرف دارد‪.‬‬ ‫‪ 3‬وقتی زنگ زدی‪ ،‬خوابیده بودم‪)...........( .‬‬ ‫جمله باال مشاهده می‌کنید که مراد ما از مطالبی که بیان می کنیم‪ ،‬گاه مربوط‬ ‫با بررسی سه ٔ‬ ‫به ذهن است و گاه مربوط به زبان (لفظ) و گاه مربوط به خارج از ذهن‪.‬‬ ‫اگر تلفن دوستتان را اشتباه حفظ کنید‪ ،‬این خطای ذهنی باعث خطای خارجی خواهد شد‪.‬‬ ‫دفترچه تلفن دو فامیل هم نام خود را با یکدیگر اشتباه کنید‪ ،‬این خطای‬ ‫ٔ‬ ‫اگر از روی‬ ‫ناشی از دو نام مشابه باعث خطای خارجی خواهد شد‪.‬‬ ‫حیطه ذهن‪ ،‬زبان و خارج ارتباط وجود دارد و‬ ‫مثال‌های باال نشان می دهند که میان سه ٔ‬ ‫خطا در یکی از آنها می تواند باعث خطا در سایر موارد شود‪.‬‬ ‫ذهن‬ ‫مفهوم‪ /‬معنی‬ ‫لفظ‬ ‫مصداق‬ ‫زبان‬ ‫خارج‬ ‫حیطه زبان (الفاظ) و‬ ‫ٔ‬ ‫وظیفه منطق جلوگیری از خطای اندیشه و ذهن است و ذهن با دو‬ ‫ٔ‬ ‫رابطه «لفظ و معنا»‬ ‫جهان خارج ارتباط دارد؛ به همین دلیل در این بخش به دو مبحث‪ٔ :‬‬ ‫رابطه «مفهوم و مصداق» (در درس سوم) می پردازیم‪.‬‬ ‫(در درس دوم) و ٔ‬ ‫‪12‬‬ ‫درس نخست ‪ /‬منطق‪ ،‬ترازوی اندیشه‬ ‫درس دوم‬ ‫معنامعنا‬ ‫لفظ و‬ ‫لفظ و‬ ‫برای بیان و انتقال افکار خود به دیگران از الفاظ استفاده می‌کنیم‪.‬از آنجا که خطای در الفاظ و‬ ‫معنای آنها میتواند باعث خطا در اندیشیدن (تعریف و استدالل) شود‪ ،‬به مبحث الفاظ در منطق‬ ‫توجه خاصی میشود‪.‬علم منطق وابسته به زبانی خاص نیست و لذا در این بحث وارد قواعد‬ ‫حیطه‬ ‫صرفی و نحوی نمی‌شویم؛ بلکه به بررسی اصول کلیای میپردازیم که اطالع از آنها در ٔ‬ ‫زبان (الفاظ)‪ ،‬به ما در جهت جلوگیری از خطای اندیشه یاری میرسانند‪.‬‬ ‫اشتراک لفظ‬ ‫به موارد زیر توجه کنید‪:‬‬ ‫فردی دو ساعته‪ ،‬پیاده از تهران به مشهد رفت! (مسافرت وی سه هفته طول کشید‪ ،‬ولی‬ ‫همواره دو عدد ساعت به دست خود بسته بود!)‬ ‫روزی راننده ای به پیچی رسید؛ خم شد و آن را برداشت!‬ ‫او سیر است‪.‬سیر بد بو است؛ پس او بد بو است!‬ ‫خطاهایی که جمالت فوق پدید می آورند‪ ،‬ناشی از چه مطلبی در مبحث الفاظ اند؟‬ ‫در هر زبانی‪ ،‬گاه چند معنای متعدد به کمک یک لفظ واحد بیان می‌شوند‪.‬مانند لفظ «شیر»‬ ‫که دارای سه معنا در زبان فارسی است‪.‬به این کلمات «مشترک لفظی» می گویند‪.‬‬ ‫بسیاری از لطیفه ها نیز براساس اشتراک لفظ پدید‬ ‫آمده اند‪ ،‬به مثال زیر توجه کنید‪:‬‬ ‫فردی چند بلوک سیمانی را روی دوشش گذاشته بود‬ ‫و می برد‪.‬یکی به او گفت‪ :‬چرا اینها را با فرغون نمی بری؟‬ ‫دفعه قبل با فرغون بردم‪ ،‬چرخش پشتم را اذیت کرد‪!1‬‬ ‫گفت‪ٔ :‬‬ ‫چند لطیفه بر اساس اشتراک لفظ بیابید و آنها را در‬ ‫کالس مطرح کنید‪:‬‬ ‫‪........................................‬‬ ‫وسیله‪ ،‬به همراه‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ در اینجا «با» دارای دو معنای مختلف است‪ :‬به‬ ‫‪13‬‬  ‫بخش ‪ / 2‬روابط میان ذهن‪ ،‬زبان و خارج‬ ‫مغالطه «اشتراک لفظ»‬ ‫ٔ‬ ‫اشتباه گرفتن کلماتی که ظاهری مشترک دارند‪ ،‬باعث بروز‬ ‫می شود‪.‬این مغالطه یکی از شایع‌ترین انواع خطاهای ذهنی است و به تعبیر مولوی‪:‬‬ ‫«اشتراک لفظ دائم رهزن است»‪.‬‬ ‫‪1‬ــ زیر الفاظ مشترک خط بکشید و معانی مختلف آنها را بیان کنید‪:‬‬ ‫شاید به خواب شیرین فرهاد رفته باشد‬ ‫ ‬‫امشب صدای تیشه از بیستون نیامد‬ ‫‪................................................................‬‬ ‫علی کاری است‪.‬کاری‪ 1‬غذا را خوشمزه می کند؛ پس علی غذا را خوشمزه می کند‪.‬‬ ‫‪................................................................‬‬ ‫‪2‬ــ معنای واژه‌های زیر را مشخص کنید‪:‬‬ ‫نمی توانی‪.... :‬‬ ‫شما نمی توانید وارد بخش مراقبت های ویژه بشوید‪.‬‬ ‫چون رانندگی بلد نیستی‪ ،‬نمی توانی ماشین را داخل پارکینگ بیاوری‪   .‬نمی توانی‪.... :‬‬ ‫نمی توانی‪.... :‬‬ ‫پیر شده ای و دیگر نمی توانی این سنگ را بلند کنی‪.‬‬ ‫نحوۀ داللت ‪ 2‬لفظ بر معنا در جمالت‬ ‫لفظ «خانه» در هریک از جمله های زیر به چه معنایی به کار رفته است؟‬ ‫‪ 1‬خانه ام را فروختم‪.‬‬ ‫‪ 2‬خانه ام را رنگ کردم‪.‬‬ ‫‪ 3‬خانه ام را دزد برد‪.‬‬ ‫لفظ خانه در کاربرد نخست بر کل خانه داللت دارد؛ به این نوع داللت لفظ بر معنا که‬ ‫مطابق با معنای اصلی لفظ است‪« ،‬داللت مطابقی» می گویند‪.‬‬ ‫لفظ خانه در کاربرد دوم بر دیوارها و سقف آن داللت دارد و شامل سایر بخش های‬ ‫(دربردارنده) بخشی از معنای‬ ‫ٔ‬ ‫متضمن‬ ‫ّ‬ ‫خانه نمی شود‪.‬به این نوع از داللت لفظ بر معنا که‬ ‫تضمنی» می گویند‪.‬‬ ‫اصلی لفظ است‪« ،‬داللت ّ‬ ‫‪1‬ــ کاری نوعی ادویه است‪.‬‬ ‫‪2‬ــ داللت به معنای حکایت گری و راهنمایی است‪.‬مراد از داللت یک لفظ بر معنا آن است که ذهن انسان با شنیدن یک‬ ‫لفظ به معنای آن منتقل می شود‪.‬‬ ‫‪14‬‬ ‫درس دوم ‪ /‬لفظ و معنا‬ ‫لفظ خانه در کاربرد سوم خود تنها بر وسایل خانه داللت دارد و شامل هیچ بخشی از‬ ‫الزمه‬ ‫ٔ‬ ‫دهنده ساختمان خانه نمی شود‪.‬به این نوع از داللت لفظ بر معنا که بر‬ ‫اجزای تشکیل ٔ‬ ‫یک شیء داللت می کند‪« ،‬داللت التزامی» می گویند‪.‬‬ ‫نوع داللت لفظ بر معنا را در عبارات زیر تعیین کنید‪:‬‬ ‫(‪).......‬‬ ‫تند ورق نزن‪ ،‬کتابم را پاره کردی!‬ ‫(‪).......‬‬ ‫فالنی شیر است‪.‬‬ ‫(‪).......‬‬ ‫ ‬ ‫کتابم را گم کردم‪.‬‬ ‫(‪).......‬‬ ‫ ‬ ‫ماشینم خراب شد‪.‬‬ ‫تضمنی و التزامی به خطایی منتهی می شود که آن را‬ ‫به کار بردن داللت مطابقی‪ ،‬به جای ّ‬ ‫«مغالطه توسل به معنای ظاهری» می نامند‪.‬به موارد زیر توجه کنید و بگویید در هریک‪ ،‬بر‬ ‫ٔ‬ ‫معنای ظاهری کدام کلمه تأکید شده است‪:‬‬ ‫نمونه ای تاریخی‪ :‬محمد شاه قاجار در حرم امام رضا (ع)‬ ‫قسم یاد کرده بود که هرگز خون وزیر خود قائم مقام‬ ‫فراهانی را نریزد‪.‬لذا هنگامی که تصمیم به کشتن‬ ‫وی گرفت‪ ،‬دستور داد او را خفه کردند!‬ ‫گفته بودم اگر به رستوران بیایم‪ ،‬پول‬ ‫غذا را من حساب می‌کنم‬ ‫که االن حساب‬ ‫کردم‪ :‬سه تا کباب‬ ‫بود و دو تا دوغ و‬ ‫یک نوشابه‪ ،‬می شود‬ ‫‪ 42500‬تومان؛ اما‬ ‫نگفته بودم که پول غذا‬ ‫را من پرداخت می کنم!‬ ‫‪15‬‬  ‫بخش ‪ / 2‬روابط میان ذهن‪ ،‬زبان و خارج‬ ‫شیوۀ نگارش کلمات‬ ‫معانی را می توان به دو صورت کتبی و شفاهی به دیگران منتقل کرد‪.‬بنابراین اشتباه‬ ‫در کتابت و نگارش نیز می تواند باعث پدید آمدن خطای ذهنی شود‪.‬به موارد زیر توجه‬ ‫کنید‪:‬‬ ‫گنجینه پنهان شده‪ ،‬توسط هوشنگ کشف شد‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫گنجینه پنهان شده توسط هوشنگ‪ ،‬کشف شد‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫او برای بازدیدی پنج روزه‪ ،‬از اصفهان به شهر ما آمد‪.‬‬ ‫او برای بازدیدی پنج روزه از اصفهان‪ ،‬به شهر ما آمد‪.‬‬ ‫«مغالطه نگارشی‬ ‫ٔ‬ ‫عدم رعایت دقیق عالئم سجاوندی و حرکات کلمات‪ ،‬باعث پدید آمدن‬ ‫دیکته‬ ‫ٔ‬ ‫کلمات» می شود‪.‬این خطا می تواند به جز عالئم سجاوندی و حرکات‪ ،‬ناشی از‬ ‫کلمات نیز باشد؛ مانند‪:‬‬ ‫فردا سفر تمام می شود‪.‬‬ ‫فردا َصفر تمام می شود‪.‬‬ ‫بدین جهت بخشی از کار ویراستاران‪ ،‬بررسی صحت عالئم سجاوندی و در صورت‬ ‫نیاز‪ ،‬حرکت‌گذاری برخی از کلمات و نیز اصالح غلط‌های امالیی است‪.‬‬ ‫با تغییر عالئم سجاوندی‪ ،‬معانی مختلف جمالت زیر را مشخص کنید‪:‬‬ ‫به نظر علی احمدی دانشجوی خوبی است‪.‬‬ ‫‪...............................................................‬‬ ‫یک کنفرانس علمی در مورد حفاری چاه‌های نفت در شهر بوشهر برگزار می شود‪.‬‬ ‫‪...............................................................‬‬ ‫معنای کلمات زیر را بنویسید‪:‬‬ ‫ارض‪........:‬‬ ‫عرض‪........:‬‬ ‫ارز‪.........:‬‬ ‫ِملک‪........:‬‬ ‫َملک‪........:‬‬ ‫ُملک‪........:‬‬ ‫‪16‬‬ ‫درس دوم ‪ /‬لفظ و معنا‬ ‫ابهام در مرجع ضمیر‬ ‫حکایت زیر را بخوانید و بگویید منشأ خطای پادشاه لیدیه‪ 1‬چه بود؟‬ ‫پادشاه لیدیه پیش از جنگ با ایران‪ ،‬با کاهن معبد مشورت کرد‪.‬کاهن پیشگویی کرد که‬ ‫«در جنگ لیدیه با ایران‬ ‫آن پادشاهی قدرتمند‬ ‫نابود خواهد شد»‪.‬پادشاه‬ ‫لیدیه با شنیدن این خبر با‬ ‫شادمانی به جنگ رفت؛‬ ‫اما شکست سختی خورد‬ ‫و نزدیک بود که کشته‬ ‫شود‪.‬وی شکوائیه ای‬ ‫برای کاهن فرستاد‪.‬کاهن‬ ‫پاسخ داد که پیشگویی وی‬ ‫صحیح بوده است و او با‬ ‫این‌کار پادشاهی قدرتمند‬ ‫لیدیه را نابود ساخته‬ ‫است!‬ ‫استفاده از عبارات دو پهلو میتواند باعث بروز خطای اندیشه شود‪.‬به مثال‌های زیر توجه‬ ‫کنید و سعی کنـید دو معنای متفاوت از آنها برداشت کنید‪:‬‬ ‫رستم بر اسب نشست‪ ،‬دستی برسرش کشید و حرکت کرد‪.‬‬ ‫‪١‬ــ ……………………………؛ ‪٢‬ــ …………………………………‬ ‫پلنگ به دنبال آهو بود که شکارچی به طرف آن شلیک کرد‪.‬‬ ‫‪١‬ــ ……………………………؛ ‪٢‬ــ …………………………………‬ ‫ابهام موجود در جمالت باال که ناشی از مشخص نبودن مرجع ضمیر است‪ ،‬می تواند منشأ‬ ‫«مغالطه ابهام در مرجع ضمیر» نامیده‌اند‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫خطای اندیشه گردد؛ از این رو آن را‬ ‫ترکیه کنونی‬ ‫‪1‬ــ نام حکومتی در حدود ‪ 500‬سال پیش از میالد در کشور ٔ‬ ‫‪17‬‬  ‫بخش ‪ / 2‬روابط میان ذهن‪ ،‬زبان و خارج‬ ‫دو پهلو بودن عبارت‌های زیر را توضیح دهید‪:‬‬ ‫فرمانروای ظالمی یکی از مبارزان را دستگیر کرد و با او شرط کرد در صورتی که‬ ‫به فالن شخصیت در مأل عام دشنام دهد‪ ،‬او را آزاد خواهد کرد‪.‬مبارز در برابر مردم‬ ‫گفت‪ :‬ای مردم! فرمانروا از من خواسته است که فالن شخصیت را لعنت کنم‪ ،‬پس لعنت‬ ‫خدا بر او باد!‬ ‫‪...............................................................‬‬ ‫سارا کتاب های احمد را به برادرش داد‪.‬‬ ‫‪...............................................................‬‬ ‫‪1‬ــ در عبارات زیر امکان پدید آمدن چه برداشت‌های متفاوتی وجود دارد؟ توضیح دهید‪.‬‬ ‫الف) خانم پزشکی دیروز به عیادت بیماران آمد‪.‬‬ ‫ب) او گفت که این کتاب من است‪.‬‬ ‫ج) پسر با دیدن پدر خود‪ ،‬گرد و خاک لباسش را تکاند‪.‬‬ ‫د) چون ازو گشتی همه چیز از تو گشت‪.‬‬ ‫هـ) سعید همسایه اش را تکریم می کند‪.‬او فرد متدینی است‪.‬‬ ‫و) عفو الزم نیست اعدامش کنید‪.‬‬ ‫‪2‬ــ الف) با مراجعه به کتاب علوم و فنون ادبی (‪ )1‬کدام یک از اقسام جناس‪،‬‬ ‫مغالطه اشتراک لفظ شود‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫می تواند باعث‬ ‫ب) یک مثال از اشتراک لفظ در ادبیات ذکر کنید که باعث زیبایی کالم شده باشد‪.‬‬ ‫ج) در کنایه و استعاره در ادبیات از داللت مطابقه استفاده می شود یا داللت التزامی؟‬ ‫تضمن و التزام‪ ،‬مشخص کنید‪:‬‬ ‫‪3‬ــ نوع داللت الفاظ زیر را از میان مطابقه‪ّ ،‬‬ ‫الف) او حاتم بخشی می کند‪.‬‬ ‫ب) دزد ماشینم را برد‪.‬‬ ‫ج) کفشم را واکس زدم‪.‬‬ ‫د) خانه خرابم کردی‪.‬‬ ‫‪18‬‬ ‫درس دوم ‪ /‬لفظ و معنا‬ ‫‪4‬ــ نوع مغالطات زیر را تعیین کنید‪:‬‬ ‫الف) چرا تمرین‌ها را حل نمی‌کنی و نشسته‌ای کتاب داستان می‌خوانی؟ چون دبیرمان‬ ‫گفت بروید مطالعه کنید؛ نگفت بروید تمرین حل کنید!‬ ‫ب) سلمانی با تیغ دور سر فردی را اصالح می‌کرد که ناگهان تیغ پوست وی را برید‪.‬فرد‬ ‫اعتراض کرد که سرم را بریدی‪.‬سلمانی گفت‪ :‬سر بریده که حرف نمی‌زند!‬ ‫‪  5‬ــ نشان دهید چگونه با تغییر حرکات کلمات زیر معنای آنها تغییر می کنند‪:‬‬ ‫کشت‪ ،‬شکر‪ ،‬سم‪ ،‬سحر‪ ،‬نشسته‪.‬‬ ‫٭ دسته بندی نمونه ها‬ ‫مثالها و منونههای مرتبط با عناوین مطرح شده در این درس را میتوان به سه دسته‬ ‫تقسیم کرد‪:‬‬ ‫‪1‬ــ مواردی که در آنها یکی از انواع مغالطات به کار رفتهاند‪.‬‬ ‫‪2‬ــ مواردی که دارای مغالطه نیستند ا ّما مغالطه خیز به شامر میآیند و امکان به اشتباه افتادن‬ ‫افراد در آنها وجود دارد‪.‬‬ ‫‪3‬ــ مواردی که تنها مثالهایی از عناوین این درس بوده و مغالطه و مغالطه خیز نیستند؛‬ ‫مانند بسیاری از موارد کاربرد اشرتاک لفظ در ادبیات‪.‬‬ ‫مغالطه اشتراک لفظ‪ :‬هنگامی که میان یک معنای مطابقی لفظ با معنای‬ ‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ‬ ‫مطابقی دیگر آن اشتباه شده باشد؛ به عنوان مثال شیر جنگل (داللت مطابقی) و شیر‬ ‫خوراکی (داللت مطابقی) با یکدیگر اشتباه گرفته شده باشند‪.‬‬ ‫مغالطه توسل به معنای ظاهری کلمات‪ :‬هنگامی که میان معنای مطابقی یک‬ ‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ‬ ‫مغالطات ناشی‬ ‫لفظ و معنای تضمنی یا التزامی آن اشتباه شده باشد؛ به عنوان مثال شیر جنگل‬ ‫از الفاظ‬ ‫(داللت مطابقی) و شیر به معنای شجاعت (داللت التزامی) با یکدیگر اشتباه گرفته‬ ‫شده باشند‪.‬‬ ‫شیوه نگارشی کلمات‬ ‫مغالطه ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ‬ ‫مغالطه ابهام در مرجع ضمیر‬ ‫ٔ‬ ‫‪4‬ــ‬ ‫‪19‬‬  ‫بخش ‪ / 2‬روابط میان ذهن‪ ،‬زبان و خارج‬ ‫درس سوم‬ ‫مفهوم و مصداق‬ ‫خودکار چیست؟ یک نمونه از آن را نشان دهید‪.‬‬ ‫به چه کسی پیامبر گفته می شود؟ نام چند نفر از پیامبران را ذکر کنید‪.......... :‬‬ ‫معنای کلمات خودکار و پیامبر را می‌فهمید و درک می‌کنید؛ بدین جهت به آنها «مفهوم»‬ ‫می‌گویند‪.‬به افراد یا اشیایی در جهان که این مفاهیم بر آنها صدق می کنند‪« ،‬مصداق» گفته‬ ‫می شود‪.‬به عنوان مثال خودکاری که نشان دادید یا پیامبرانی که نام بردید‪ ،‬مصداق‌های‬ ‫مفاهیم خودکار و پیامبر هستند‪.‬‬ ‫مفهوم جزئی و مفهوم کلی‬ ‫اگر در  کتاب فروشی بگویید‪« :‬کتاب داستان می‌خواهم»‪ ،‬چه تفاوتی با «این کتاب‬ ‫داستان را می‌خواهم» دارد؟‬ ‫‪« 1‬این کتاب داستان» تنها بر یک مصداق خارجی قابل انطباق است؛ یعنی فقط بر‬ ‫همان کتابی که به آن اشاره کرده‌اید و کتاب فروش فقط همان کتاب را به شما می‌فروشد‪.‬‬ ‫‪«      2‬کتاب داستان» بر مصادیق متعددی در خارج قابل انطباق است؛ یعنی شامل‬ ‫تمامی کتاب‌های داستان می شود و کتاب فروش می تواند کتاب‌های مختلفی را به شما‬ ‫معرفی کند‪.‬‬ ‫مورد نخست را مفهوم جزئی می نامند‪.‬مفهوم جزئی‪ ،‬مفهومی است که مصداق آن‬ ‫کام ًال مشخص است و قابلیت انطباق بر بیش از یک مورد را ندارد‪.‬‬ ‫مفهوم جزئی معمو ًال یا اسمی خاص است؛ مانند‪ :‬حسن‪ ،‬رخش‪ ،‬رود ارس یا با صفات‬ ‫اشاره «این» و «آن» همراه است؛ مانند‪ :‬این میز یا آن صندلی‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪20‬‬  ‫درس سوم ‪ /‬مفهوم و مصداق‬ ‫مورد دوم را مفهوم کلی می نامند‪.‬مفهوم کلی‪ ،‬مفهومی است که قابلیت انطباق بر بیش از‬ ‫یک مورد را دارد؛ خواه این مورد‪ ،‬از موارد واقعی خارجی باشد یا از موارد فرضی؛ مانند‪:‬‬ ‫میز‪ ،‬صندلی‪ ،‬رود و دیو باشد‪.‬‬ ‫این میز‬ ‫میز‬ ‫مفاهیم جزئی و کلی را مشخص کنید‪:‬‬ ‫درخت   سرو‬ ‫درخت‬ ‫حضرت علی (ع) مولود کعبه‬ ‫اللّه‬ ‫خداوند‬ ‫(‪).....‬‬ ‫(‪).....‬‬ ‫(‪).....‬‬ ‫(‪).....‬‬ ‫(‪).....‬‬ ‫(‪).....‬‬ ‫مریخ‬ ‫پسر احمد‬ ‫آن پسر‬ ‫پسر‬ ‫این کتاب‬ ‫کتاب‬ ‫(‪).....‬‬ ‫(‪).....‬‬ ‫(‪).....‬‬ ‫(‪).....‬‬ ‫(‪).....‬‬ ‫(‪).....‬‬ ‫مشهد (نام شهری در استان خراسان رضوی)‬ ‫مشهد (به معنای محل شهادت)‬ ‫(‪).....‬‬ ‫(‪).....‬‬ ‫اشاره «  این   » و «  آن  » مشخص شده‌اند‪،‬‬ ‫ٔ‬ ‫به جز اسامی خاص و مفاهیمی که با صفات‬ ‫تمامی مفاهیم ‪..........‬هستند‪.‬‬ ‫رابطۀ میان مصادیق دو مفهوم کلی‬ ‫میان مصادیق ایرانی و آسیایی چه رابطه ای وجود دارد؟ ‪.......................‬‬ ‫همه آسیایی ها در ایران زندگی می کنند؟ ‪...........‬‬ ‫همه ایرانی ها آسیایی هستند؟ آیا ٔ‬ ‫آیا ٔ‬ ‫میان مصادیق اسب و پرنده چه رابطه ای وجود دارد؟ ‪........................‬‬ ‫میان مصادیق سنگ و سفید چه رابطه ای برقرار است؟ آیا همگی سنگ ها سفید هستند؟‬ ‫آیا همگی اشیای سفید از جنس سنگ هستند؟ ‪................................‬‬ ‫‪21‬‬  ‫بخش ‪ / 2‬روابط میان ذهن‪ ،‬زبان و خارج‬ ‫اگر در بررسی رابط ٔه میان مصادیق دو مفهوم‪ ،‬هر یک از آنها را با دایره ای نشان دهیم‪،‬‬ ‫میان این دو دایره چند حالت قابل تصور است؟‬ ‫رابطه «تساوی» برقرار‬ ‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ این دو دایره ممکن است بر یکدیگر منطبق باشند و میان آنها‬ ‫باشد‪.‬مانند مصادیق انسان و متفکر یا مصادیق مثلث و سه ضلعی‪.‬‬ ‫متفکر‬ ‫انسان‬ ‫الف ب‬ ‫مرد * زن *‬ ‫کودک *‬ ‫‪2‬ــ این دو دایره ممکن است اص ًال مصداق مشترکی نداشته باشند و مباین (ناسازگار)‬ ‫با یکدیگر باشند‪.‬مانند مصادیق انسان و سنگ یا مصادیق مثلث و مربع؛ زیرا هیچ مثلثی‬ ‫مربع نیست‪.‬این حالت را در اصطالح «تباین» می نامند‪.‬‬ ‫سنگ‬ ‫انسان‬ ‫مرد * زن *‬ ‫مرمر* خارا*‬ ‫ب‬ ‫الف‬ ‫کودک *‬ ‫گرانیت *‬ ‫‪3‬ــ یکی از این دو دایره ممکن است از دیگری بزرگ تر باشد و تمامی مصادیق دیگری‬ ‫را شامل شود‪.‬مانند آسیایی که عام تر از ایرانی است؛ زیرا هر ایرانی آسیایی است؛ اما‬ ‫برخی آسیایی ها ایرانی نیستند‪.‬از آنجا که در این حالت مصادیق یک مفهوم عام تر و‬ ‫مصادیق دیگری خاص تر است‪ ،‬این حالت را «عموم و خصوص مطلق» می نامند‪.‬‬ ‫آسیایی‬ ‫الف‬ ‫هندی* ژاپنی*‬ ‫ب‬ ‫ایرانی‬ ‫‪22‬‬ ‫درس سوم ‪ /‬مفهوم و مصداق‬ ‫‪4‬ــ این دو دایره ممکن است یکدیگر را قطع کنند‪.‬در این حالت دو مفهوم دارای مصادیق‬ ‫مشترک هستند؛ اما هر یک از آنها مصادیقی دارد که در دیگری وجود ندارد‪.‬مانند مصادیق‬ ‫سفید و سنگ؛ زیرا برخی سنگ ها سفیدند و برخی سنگ ها سفید نیستند‪.‬همچنین برخی از‬ ‫اشیای سفید‪ ،‬سنگ هستند و برخی از اشیای سفید‪ ،‬سنگ نیستند‪.‬این حالت را «  عموم و‬ ‫خصوص من وجه» می نامند‪.‬‬ ‫سنگ‬ ‫سفید‬ ‫ب‬ ‫الف‬ ‫سنگ خارا‬ ‫سنگ‬ ‫سفید‬ ‫پنبه‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫*‬ ‫به چهار حالت فوق که ممکن است میان مصادیق دو مفهوم کلی شکل بگیرند‪« ،‬نسبت های‬ ‫چهارگانه» (نسب اربع) می گویند‪.‬‬ ‫‪١‬ـ تساوی‬ ‫‪٢‬ـ تباین‬ ‫رابط ٔه میان مصادیق دو مفهوم کلی‬ ‫‪٣‬ـ عموم و خصوص مطلق‬ ‫(نسبت های چهارگانه)‬ ‫‪٤‬ـ عموم و خصوص من وجه‬ ‫٭ نسبت های چهارگانه و مجموعه ها‬ ‫در کتاب ریاضی پایۀ نهم با مفهوم مجموعه‌ها و منایش آنها از طریق منودار ِون آشنا شدید‪.‬‬ ‫هامنگونه که در ریاضیات نسبت میان دو مجموعه براساس اعضای آنها بررسی میشود‪ ،‬در‬ ‫منطق نیز نسبت میان دو مفهوم بر اساس مصادیق آنها در نظر گرفته می‌شود که یکی از‬ ‫نسبت‌های چهارگانه زیر خواهد بود‪:‬‬ ‫«تباین» «عموم و خصوص من وجه» «عموم و خصوص مطلق»‬ ‫«تساوی»‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B A‬‬ ‫‪BC A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪B⊃ A‬‬ ‫‪A∩B=C‬‬ ‫∅=‪A∩B‬‬ ‫‪A=B‬‬ ‫نتیجۀ اشرتاک و اجتامع مجموعه‌های ‪ A‬و ‪ B‬را در هریک از چهار حالت فوق بنویسید‪.‬‬ ‫‪23‬‬  ‫بخش ‪ / 2‬روابط میان ذهن‪ ،‬زبان و خارج‬ ‫با رسم شکل نسبت میان مصادیق دو مفهوم زیر را مشخص کنید‪:‬‬ ‫آفریقایی ــ آسیایی‪................:‬مسلمان ــ آسیایی‪..................:‬‬ ‫هندی ــ آسیایی‪..................:‬مثلث ــ شکل سه ضلعی‪..............:‬‬ ‫استفاده از نسبت های چهارگانه در طبقه بندی مفاهیم‬ ‫هنگامی که مفاهیمی را طبقه بندی می کنید‪ ،‬وجوه اشتراک آنها با مفاهیم مشابه و وجوه‬ ‫افتراق آنها با مفاهیم غیرمشابه را مشخص می کنید‪.‬به عنوان مثال با مراجعه به کتاب های‬ ‫فلسفه و زیست شناسی متوجه می شویم که موجودات به صورت زیر طبقه بندی می شوند‪.1‬‬ ‫پرندگان‬ ‫خزندگان‬ ‫پستانداران‬ ‫مهره داران‬ ‫جانوران‬ ‫دوزیستان‬ ‫(حیوانات)‬ ‫ماهی ها‬ ‫جانداران‬ ‫بی مهره ها‬ ‫موجودات مادی‬ ‫گیاهان‬ ‫موجودات‬ ‫موجودات بی جان‬ ‫موجودات غیرمادی‬ ‫در این گونه دستهبندیها از مفهومی عام آغاز میکنیم و به مفهومی خاص میرسیم‪.‬‬ ‫چهارگانه میان مفاهیم از اهمیت‬ ‫ٔ‬ ‫برای طبقهبندی امور مختلف‪ ،‬در نظر داشتن نسبتهای‬ ‫زیادی برخوردار است‪.‬در یک دستهبندی درست‪ ،‬الزم است هر طبقه از مفاهیم نسبت به‬ ‫رابطه عموم و خصوص مطلق داشته باشند (مانند‪:‬‬ ‫طبقه دیگر ٔ‬‫مجموعه خود در ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫مفاهیم زیر‬ ‫موجودات > موجودات    مادی > جانداران > جانوران > مهرهداران > پرندگان)‪.‬‬ ‫رابطه تباین داشته باشند (مانند‪:‬‬ ‫ٔ‬ ‫همچنین اقسام مختلف یک مفهوم باید نسبت به یکدیگر‬ ‫موجودات مادی و غیر مادی‪ ،‬جاندار و بی جان‪ ،‬جانوران و گیاهان‪ ،‬مهره داران و‬ ‫‪1‬ــ با بحث گروه بندی جانداران و کلید شناسایی دوراهی در کتاب علوم تجربی پای ٔه نهم آشنا شده اید‪.‬‬ ‫‪24‬‬ ‫درس سوم ‪ /‬مفهوم و مصداق‬ ‫بی مهره ها‪ ،‬ماهی ها و دوزیستان و پستانداران و خزندگان و پرندگان)‪.‬‬ ‫رابطه میان آنها‬ ‫ٔ‬ ‫رابطه میان آنها آشنا شدید‪.‬مفاهیم کلی و‬ ‫ٔ‬ ‫در این درس با مفاهیم کلی و‬ ‫در بحث تعریف و اقسام قضایا به کار می روند که در درس های بعد با آنها آشنا می شوید‪.‬‬ ‫٭ مفاهیم کلی ذاتی و عرضی‬ ‫به سؤال زیر پاسخ دهید‪:‬‬ ‫کسانی که رژیم میگیرند‪ ،‬از خوردن غذاهای چرب پرهیز میکنند و حتیاالمکان از غذاهای‬ ‫بدون چربی یا کم چرب استفاده میکنند‪.‬بدین جهت کارخانههای مواد غذایی در کنار تولیدات‬ ‫خود‪ ،‬محصوالتی کم چرب نیز عرضه میکنند‪.‬به عنوان مثال امروزه ُسس مایونز کم‌چرب نیز به‬ ‫بازار آمده است‪.‬اما آیا میتوان روزی روغنی به بازار عرضه کرد که چرب نباشد؟‬ ‫این مثال‌ نشان میدهد که برخی از ویژگیهای اشیا ویژگی اصلی آنها و برخی ویژگی‌های‬ ‫غیر اصلی آنها هستند‪.‬ویژگیهای اصلی یک شیء را «ذاتیات» آن و سایر ویژگیهای‬ ‫آن را «عرضیات» آن شیء مینامند‪.‬ذاتیات شیء بیانگر هویت اصلی آن شیء هستند‪.‬‬ ‫مث ًال وقتی رنگ اتاقتان را عوض می‌کنید‪ ،‬اتاقتان هنوز هامن اتاق است؛ بنابر این رنگ‬ ‫اتاق ویژگی اصلی اتاق نیست‪.‬‬ ‫ممکن است این سؤال پیش بیاید که چگونه میتوان خصوصیت اصلی (ذاتی‪ ،‬درونی) را‬ ‫از غیر اصلی (غیرذاتی‪ ،‬عرضی) تشخیص دهیم‪.‬‬ ‫در مواردی تشخیص ویژگیهای ذاتی و عرضی با دشواری همراه است‪.‬به عنوان مثال به‬ ‫نظر شام «پرواز کردن» ذاتی پرنده است یا عرضی آن؟ «تخم‌گذار بودن» چطور؟‬ ‫چنانکه مالحظه میکنید تشخیص ذاتیات یک شیء همواره ساده نیست و گاهی نیازمند‬ ‫اطالعات کافی در حیطههای مختلف علمیاست‪.‬بدین جهت تشخیص ذاتی یا عرضی‬ ‫بودن یک خصوصیت برعهدۀ منطق‌دان نیست‪.‬به عنوان مثال تعیین خصوصیت اصلی هر‬ ‫عنرص با شیمیدان و خصوصیت اصلی هر یک از موجودات زنده با زیست‌شناس است‪.‬‬ ‫«خصوصیت ذاتی انسان چیست؟» این سؤال منطقی‪ ،‬نقش مهمیدر رفتار ما در طول‬ ‫زندگی دارد‪.‬کسانی که گامن میکنند با تغییر مدل مو یا تغییر نوع لباس یا خودروی‬ ‫خود هویت جدیدی یافته‌اند‪ ،‬در حقیقت به این سؤال پاسخی سطحی داده‌اند‪.‬پاسخ‬ ‫این سؤال را میتوانید در سال‌های بعد در درس فلسفه بیابید‪.‬‬ ‫مفاهیم ذاتی و عرضی را به پنج دسته تقسیم میکنند و آنها را کلیهای پنجگانه (کلیات‬ ‫خمس) مینامند‪:‬‬ ‫‪25‬‬  ‫بخش ‪ / 2‬روابط میان ذهن‪ ،‬زبان و خارج‬ ‫‪1‬ــ به ویژگی ذاتی‌ای که مشرتک میان چند شیء مختلف است‪« ،‬جنس» میگویند‪.‬‬ ‫مس‪ ،‬آهن‪ ،‬قلع‪ ،‬رسب و روی از چه جنسی هستند؟ ……‬ ‫‪2‬ــ به ویژگی ذاتی‌ای که گونههای مختلف یک جنس را از یکدیگر متامیز میکند‬ ‫«فصل» می‌گویند‪.‬‬ ‫چه ویژگی ذاتیای شکل مثلث را از سایر اشکال متامیز میکند؟ ……‬ ‫‪3‬ــ به ویژگی ذاتیای که بیانگر گونههای مختلف یک جنس است «نوع» میگویند‪.‬‬ ‫انواع مختلف حیوان را نام بربید‪…… :‬‬ ‫‪4‬ــ به ویژگی عرضی‌ای که مخصوص یک نوع خاص است «عرض خاص» می‌گویند‪.‬‬ ‫چه ویژگی عرضیای تنها مخصوص انسان است؟ ……‬ ‫‪5‬ــ به ویژگی عرضی‌ای که مشرتک میان چند نوع است «عرض عام» می‌گویند‪.‬‬ ‫چه ویژگی عرضیای میان پلنگ و برب مشرتک است؟ ……‬ ‫‪1‬ــ جزئی یا کلی بودن کلمات زیر را مشخص کنید‪:‬‬ ‫خوشه پروین‪ ،‬خلیج فارس‪ ،‬ابن‌سینا‪،‬‬ ‫ٔ‬ ‫عدد‪ ،‬میدان آزادی‪ ،‬جبرئیل‪ ،‬خیابان‪،‬‬ ‫این کالس‪ ،‬نرگس (به معنای نوعی گل)‪ ،‬نرگس (به معنای اسم خاص)‬ ‫‪2‬ــ در جمالت زیر‪ ،‬جزئی یا کلی بودن کلمات مشخص شده را معین کنید‪:‬‬ ‫الف) حافظ‪ ،‬حافظ قرآن بود‪.‬‬ ‫ب) خطر سقوط بهمن‪ ،‬در بهمن زیاد است‪.‬‬ ‫ج) نجف اشرف و مرقد امامزادگان از زیارتگاه‌های اسالمی هستند‪.‬‬ ‫‪3‬ــ با رسم شکل‪ ،‬مشخص کنید میان دو مفهوم کلی زیر چه نسبتی از میان نسبت‌های‬ ‫چهارگانه برقرار است‪.‬‬ ‫شاعر ــ دانش‌آموز‪ ،‬مثلث ــ دایره‪ ،‬مثلث ــ شکل‪ ،‬عدد قابل تقسیم بر دو ــ زوج‪،‬‬ ‫مثلث ــ مثلث متساوی االضالع‪ ،‬پرنده ــ سیاه‪ ،‬شعرــ غزل‪ ،‬موازی ــ متقاطع‬ ‫‪4‬ــ با درنظر گرفتن نسبت‌های چهارگانه میان مفاهیم زیر‪ ،‬آنها را طبقه بندی کنید‪:‬‬ ‫الف) انسان‪ ،‬اسب‪ ،‬گیاه‪ ،‬مرد‪ ،‬زن‪ ،‬پیرمرد‪ ،‬حیوان‪ ،‬پسر بچه‪ ،‬پیر زن‪ ،‬موجودات زنده‬ ‫ب) خراسانی‪ ،‬آسیایی‪ ،‬انسان‪ ،‬تهرانی‪ ،‬کربالیی‪ ،‬اهوازی‪ ،‬آفریقایی‪ ،‬عراقی‪ ،‬مشهدی‪،‬‬ ‫ایرانی‪ ،‬خوزستانی‬ ‫‪26‬‬ ‫درس هفتم ‪ /‬احکام قضایا‬ ‫بخـش سوم‬ ‫درس چهارم‬ ‫اقسام و شرایط تعریف‬ ‫سقــراط‬ ‫‪ 470-399‬ق‪.‬م‬ ‫حکیـــامن کاندر این کـــردند تصنیف‬ ‫چنیــن گفتـــند در هنگام تعـــریف‪:‬‬ ‫ز تـرتیــب تصــــورهـــای معــــــلوم‬ ‫شـــود تصدیــق نامفـــهوم مفـــهوم‬ ‫ولـــی تـرکیب مذکـــور از چه و چون‬ ‫بـود محــتاج استـــعــامل قــانـــون‬ ‫(شیخ محمود شبسرتی‪