HAVA ARACI BAKIM FAALİYETLERİ PDF

1. HAVA ARACI BAKIM FAALİYETLERİ Havacılık alanında hizmet vermekte olan işletmelerin ve otoritelerin planlanan hedeflerine ulaşabilmesi için üzerlerine düşen en önemli sorumluluklardan biri emniyetli bir şekilde uçuş operasyonlarını gerçekleştirmektir. Bu sorumluluğu yerine getirmenin de ger...

1. HAVA ARACI BAKIM FAALİYETLERİ Havacılık alanında hizmet vermekte olan işletmelerin ve otoritelerin planlanan hedeflerine ulaşabilmesi için üzerlerine düşen en önemli sorumluluklardan biri emniyetli bir şekilde uçuş operasyonlarını gerçekleştirmektir. Bu sorumluluğu yerine getirmenin de gerekli adımlarından biri hava aracı bakım faaliyetleridir. Meydana gelen hava aracı kaza, kırım ve olaylarında doğrudan veya dolaylı bir şekilde rol oynayan bakım faaliyetleri uygun bir şekilde gerçekleştirilmezse uçuş emniyetine olumsuz etki yaratacak, can ve mal kayıplarına yol açabilecek, organizasyonlara maliyet konusunda yük oluşturabilecektir. Uygun bir şekilde gerçekleştirilen bakım faaliyetleri, sistemlerin görevlerini tam fonksiyonlu yerine getirmesini ve uçuşaelverişlilik şartlarını yerine getiren emniyetli uçuş operasyonlarının gerçekleştirilebilmesi için gereklidir. Hava aracı, ilgili üreticiden hava aracını işleten organizasyona sistemlerin eksiksiz bir şekilde çalışır koşullarda bulunduğu ve uçuşa elverişlilik kriterlerinin yerine getirildiği şartlarda teslim edilmektedir. Hava araçları, işletildiği tarih itibariyle basınç ve sıcaklık gibi teknik durumlardaki yüklere, vibrasyon kaynaklı aerodinamik yüklere ve motor itkisinden kaynaklanan yüklere maruz kalabilmektedir. Ayrıca, çevre şartlarından kaynaklanan sıvılar hava aracı üzerinde korozyona yol açabilmektedir. Bunların yanı sıra kum fırtınası, yıldırım çarpması gibi doğa olayları da hava aracı yüzeylerinde fiziksel hasarlara yol açabilmektedir. Bu durumlar da hava aracı performansını olumsuz yönde etkileyebilmektedir (Garris, 2003). Bu olumsuzlukların önüne geçebilmek için hava aracının güvenirliğini ve performansını sürdürebilmek ve/veya iyileştirebilmek amacıyla bakım işlemleri gerçekleştirilmektedir. Sözü edilen bakım işlemleri; onarım, tamir, gözle kontrol, parça değişimi gibi görevleri içermektedir (Hessburg, 2001). Bakım faaliyetleri, ilgili konulardan eğitim almış ve yetkinlik kazanmış teknisyenler tarafından ilgili yönetmelik ve düzenlemelerde açıklanan standartlar, yöntemler ve talimatların uygulanması, belirlenen alet ve ekipman kullanılması ve çevresel limitler kapsamında uygun görülen alan veya tesislerde gerçekleştirilmektedir (SHGM, 2003). Uçuş operasyonlarının günün bütün saatlerinde gerçekleştirilebileceği düşünüldüğünde bakım faaliyetlerinin de belirtilen şartlarda bütün zaman dilimlerinde ve hava koşullarında gerçekleştirilebilmektedir. Hava aracı bakım işlemleri; kalite ve emniyet standartlarının katı bir şekilde uygulandığı bir süreçtir. Hava aracı bakım faaliyetleri, üreticiler ve otoritelere tarafından belirlenmekte ve hava aracının işletim sürecinde ilgili havacılık otoriteleri tarafından denetlenmektedir. Bakım 1 faaliyetleri, EASA-145 (Avrupa Havacılık Emniyet Ajansı) ve MSG-3 (Bakım Yönlendirme Kılavuzu) gibi direktiflerde standardize edilmiştir (Yu ve Gulliver, 2011). Organizasyonlar, hava araçlarını uçuş operasyonlarına uygun şartlarda koruyabilmek ve bakım görevlerini uygulamak için gereken organizasyon yapısını oluşturmakla yükümlüdürler. Uçuşa elverişlilik şartlarının en kritik aşaması olan bakım faaliyetlerinin önemli amaçlarından bir tanesi de yüksek emniyet standartları kapsamında, hava aracını operatörler için mümkün olabilecek en uygun maliyetlerde operasyona hazır hale getirmektir (Knotts, 1999). Bu şartların sağlanması konusunda, hava aracı işletmecileri başta olmak üzere olmak üzere çalışanlar sorumludur. Bakım faaliyetleri, hava aracını üretim sürecinden sonraki işletim süreçlerinde güvenirlik ve performans konuları açısından tasarım limitlerinde tutmak konusunda fayda sağlamaktadır (Friend, 1997). Uygun şartlarda gerçekleştirilen bakım faaliyetleri gecikmeler, uçuş iptalleri ve havadan geri dönüşleri azaltarak organizasyonlara maliyet açısından önemli katkılar sağlayacaktır. (Van den Bergh ve diğerleri, 2013). Bakım faaliyetleri, belirtilen bu amaçlar dahilinde hazırlanan bakım programları doğrultusunda uygulanmaktadır. Bakım programlarının amaçları aşağıdaki gibi sıralanabilmektedir (Shanmugam ve Paul Robert, 2015).  Sistem ve komponentlerin uygun emniyet ve güvenirlik standartlarında çalışmasını sağlamak,  Olası bir problem durumunda sistem/komponenti emniyetli ve güvenilir çalışma şartlarına döndürmek,  Bakım programının emniyet seviyesinde değişiklik meydana geldiğinde programın iyileştirilebilmesi ve optimizasyonu için gereken bilgiyi sağlamak,  Bakım programlarının emniyet seviyesinde değişiklik meydana geldiğinde, görevlerin yetersiz olduğu durumları belirleyip geliştirmek adına bilgi sağlamak,  Yukarıda verilen amaçları, mümkün olan en düşük maliyetlerde gerçekleştirmektir. Etkin ve verimli bir şekilde oluşturulan ve yönetilen hava aracı bakım sistemi, havayolu organizasyonlarına itibar ve maliyet konularında katkılar sağlayacaktır. Gerekli görülen bakım faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi ile beraber kaza, kırım ve hata oranları azaltılabilecek, uçuş iptalleri ve gecikmeler asgari seviyelere çekilebilecektir (Van den Bergh ve diğerleri. 2013, s.20). Bakım faaliyetleri, esas amacı yolcularını ve kargolarını planlanan başlangıç noktasından varış noktasına yüksek emniyet seviyelerinde ve olabilecek en düşük maliyetlerle taşımak olan havayolu işletmelerinin amaçları doğrultusunda gerçekleştirilir. Hava aracı bakım faaliyetlerinin amaçları şekil 1’de verildiği gibi sıralanabilmektedir. 2  Şekil. Hava Aracı Bakım Faaliyetlerinin Amaçları Bu başlıklar altında düşünüldüğünde, bakım faaliyetlerini en yüksek emniyet seviyesinde, optimum hava aracı ve komponent güvenirliliğini mümkün olan en düşük maliyetlerde gerçekleştirmek hedeflenen durumdur. Ancak bu hedefler, uçuşların ve bakım faaliyetlerinin günün tüm saatlerinde, tüm hava koşullarında sürdürüldüğü havacılık sektöründe her zaman mümkün olmayabilmektedir. Bakım faaliyetleri, uçuş operasyonlarının emniyetli ve etkin bir şekilde gerçekleştirilmesi, güvenilirliğin artırılması, hava araçlarının verimli bir şekilde işletilmesi, işletmenin ve sektörün saygınlığının artmasında en kritik faktörlerdendendir (Yüksel, 2008). Hava aracı bakımın amaçları birbirleriyle doğrudan ilişkili olup bu üç amacın da birlikte düşünülüp gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Emniyet konusunda istenen seviyelere ulaşıldığında, bakım hataları azaltılacak, bakımdan kaynaklı kazalar, kırımlar, rötarlar ve iptaller azalacak ve bu sayede organizasyonlara maliyet anlamında önemli katkılar sağlanmış olacaktır. Diğer bir açıdan düşünüldüğünde organizasyonların maliyetleri plansız bir şekilde azaltma çabaları da emniyet konusunda olumsuz etkiler oluşturabilecektir. Stoklarda yeteri kadar malzemenin bulundurulmaması, çalışan sayısının azaltılması, bakım alanlarına gerekli olan yatırımların yapılmasından kaçınılması gibi durumlar da bakım hatalarını artırabilecektir. Bu durum doğrudan hava aracı ve komponentlerin de güvenirliliğini olumsuz yönde etkileyebilecektir. Emniyet standartlarını sağlayabilmek hava aracı bakım faaliyetlerinin en önemli amacıdır. Hava aracının, yolcuların ve kargoların emniyetli bir şekilde hedef noktasına ulaştırılabilmesi bakım faaliyetlerinin uygun bir şekilde gerçekleştirildiğinin bir göstergesidir. Emniyet amacının gerçekleştirilmesi hava aracı ve komponentlerin güvenirliği ve maliyet konularında da faydalar sağlamaktadır. Apronlarda, hangarlarda ve atölyelerde uygun bir şekilde gerçekleştirilen bakım faaliyetleri, havacılık emniyeti konusunda önemli bir yere sahiptir. Bakım faaliyetleri, bakım hatasından kaynaklanan kaza ve kırımların haricinde, pilotaj 3 ve malzeme faktörleri gibi diğer kaza, kırım sebeplerini de dolaylı olarak etkileyebilmektedir. Bakım faaliyetlerinin uygun bir şekilde gerçekleştirilmesi ile beraber hava aracı komponentleri, sistemleri, gövde yapıları da istenen her durumda hazır halde bulundurulacak olup hava aracının operasyon süreçlerini kesintiye uğratmayacaktır ve bu sayede kaza, kırım ve hataların önüne geçilmiş olacak, sefer iptalleri ve gecikmeler en aza inecek ve dolayısıyla organizasyonların maliyetleri düşürülmüş olacaktır. 1.1. Hava Aracı Bakımının Sınıflandırılması Hava aracı bakım faaliyetleri, hava aracı üreticileri ve havacılık otoriteleri tarafından hazırlanan dokümanlar ve belirlenmiş olan standartlar dahilinde gerçekleştirilir. Bakımların etkin bir şekilde uygulanabilmesi ve kayıt altında tutulabilmesi adına bakım faaliyetleri sınıflandırılabilmektedir. Bakım faaliyetleri amaçlarına göre, tekrar sıklığına göre, yapıldığı alana göre sınıflandırılabilmektedir (Hessburg, 2001, Mercan, 1999, Sahay, 2012, Ackert, 2010, SHGM, 2013) (Şekil 2.2). Bakım Faaliyetlerinin Sınıflandırılması Yapılış Amacına Göre Yapıldığı Yere Tekrar Durumuna Göre Göre Programlı Hat Bakım Önleyici Bakım Üs Bakım Bakım Programsız Düzeltici Bakım Bakım Hangar Bakım Atölye Bakım Destek Faaliyetleri Şekil. Hava Aracı bakım Faaliyetlerinin Sınıflandırılması (Hessburg, 2001, Mercan, 1999, Sahay, 2012, Ackert, 2010, SHGM, 2013 kaynakları kullanılarak oluşturulmuştur ) 4 1.1.1. Bakımın amaçlarına göre sınıflandırılması Bakım alanında istenen durum aslında beklenmeyen arızaların meydana gelmemesidir. Bu arızaların meydana gelmemesi için önleyici bakım faaliyetleri gerçekleştirilir. Ancak havacılığın doğası gereği bir şekilde beklenmeyen arızalar ortaya çıkacak ve bu arızaların giderilmesi gerekecektir. Bu arızaların giderilmesi için de düzeltici bakım faaliyetleri gerçekleştirilmektedir (Pintelon ve Muchiri, 2009). 1.1.1.1. Önleyici bakım Havacılıktaki rekabet koşullarında organizasyonlar için maliyetleri azaltmak en kritik konulardan biri haline gelmiştir. Emniyet standartları kapsamında ve optimum güvenirlikle gerçekleştirilen bakım faaliyetlerinin havacılık operasyonlarının etkin bir şekilde gerçekleştirilmesi de maliyetleri düşürme konusunda organizasyonlara fayda sağlamaktadır. (Demirci, 2002). Bakım faaliyetleri kontrol edilebilir maliyetlerden bir tanesi olması bu alanda yapılacak düzenlemelerin önemini de ortaya koymaktadır. Önleyici bakım; sistemlerin çalışır durumda iken, meydana gelebilecek problemleri gidermek amacıyla gerçekleştirilen kontroller, parça değişimleri, kalibrasyon işlemleri ve servis gibi faaliyetlerdir. Programlı bakımlar kapsamında uygulanan önleyici bakım faaliyetleri, hava aracı ya da komponentlerin yaşam ömürlerini iyileştiren faaliyetlerdir (Yu ve Guliver, 2011). Fedaral Havacılık İdaresi (FAA), karmaşık bakım görevlerini içermeyen standart parçaların değişimi ve minör koruma uygulamalarını önleyici bakımlar olarak tanımlamıştır (Hessburg, 2001). Önleyici bakımın uygulanması organizasyonlar için maliyet olarak düşünülse de bu bakımların uygulanması sayesinde plansız arızaların meydana gelme sıklığının azalması organizasyonlara maliyet konusunda uzun vadede fayda sağlayacak ve emniyeti olumlu yönde etkileyecektir. Güvenirliği artırma amacıyla kestirimci (predictive) ve proaktif bakım yöntemleri de önleyici bakımlar kapsamında uygulanabilmektedir. Kestirimci bakım; sistemlerde ya da komponentlerde meydana gelebilecek arızaları ölçü aletleriyle belirleyerek sistemleri ya da komponentleri üretim koşullarına geri getirmek olarak tanımlanabilirken, proaktif bakım; sistemlerin ya da komponentlerin çalışabilirliğini kontrol etmek olarak tanımlanabilir (Dalkıran, 2004). Önleyici bakımlar haricinde uygulanan bakımlar ise düzeltici bakımlar olarak ifade edilebilmektedir. 5 1.1.1.2. Düzeltici bakım Hava aracı sistemlerinde veya yapılarında arızalar, hasarlar meydana geldikten sonra sistemleri ya da yapıları planlanan süreler dâhilinde önceki kullanım koşullarına döndürmek amacıyla yapılan faaliyetler düzeltici bakım faaliyetleri olarak ifade edilebilmektedir. Programsız bakımlar kapsamında gerçekleştirilen düzeltici bakımlar; parça değişimi, ayarlar ve testler gibi işlemleri kapsamaktadır. Düzeltici bakım faaliyetleri programsız bakımlar kapsamında gerçekleştirilir (Knotts, 1999). Düzenleyici bakım görevleri, önleyici bakım faaliyetleri ile birlikte değerlendirilmekte olup, uygulanma sıklığı ve görev paketlerinin içerikleri düzeltici bakımların tekrar etmesini önleyebilmek amacıyla güncellenmektedir (Yüksel, 2008). Düzeltici bakımlar uygun bir şekilde gerçekleştirilmedikçe aynı arızalar ya da hasarlar tekrar meydana gelebilecek ve bu durum havacılık emniyetini riske atarak kaza, kırım gibi olayların yaşanmasına sebep olabilecektir. Düzeltici bakım faaliyetleri, fazla sayıda alternatifi bulunan ve bakım işlemleri çok maliyetli olmayan sistemler için daha uygundur. Önleyici bakımlardan farklı olarak düzeltici bakım işlemleri, arızaların tekrar etmesine veya farklı arızaların oluşmasına yol açabilmektedir (Dalkıran, 2004). Onarım ve tadilat işlemleri de düzeltici bakım kapsamında yapılan işlemler kapsamında değerlendirilebilmektedir. 1.1.2. Bakımın tekrar durumuna göre sınıflandırılması Hava aracı bakım işlemleri tekrar durumlarına göre programlı bakım ve programsız bakım olarak iki sınıfa ayrılabilmektedir. İstenen durum programlı bakımların etkin bir şekilde gerçekleştirilerek programsız bakımların sayılarının azaltılmasıdır. 1.1.2.1. Programlı Bakım Programlı bakımlar, operatörler tarafından yürütülen, sistem ya da komponentlerde meydana gelebilecek olası arızaların oluşumu önlemek adına gerçekleştirilen önleyici bakım işlemleridir. Programlı bakımlar, belirlenmiş uçuş saatleri, uçuş periyotları dikkate alınarak planlanır. Bu tür bakım görevleri belirli programlar dâhilinde yürütüldüğünden dolayı, kullanılacak insan gücü ve ekipmanlar daha önceden tedarik edilir (Garris, 2003). Bu durum da programlı bakımların programsız bakımlardan daha verimli ve düşük maliyetli olması konusunda fayda sağlar. Programlı bakımlar, operatörler tarafından her bir hava aracı tipi için ayrı ayrı düzenlenir. Yeni nesil üretilen hava araçlarında, üreticiler tarafından hazırlanabilir. Program, görevleri ve 6 görev sürelerini, kuralları ve prosedürleri açıklayan temel bir doküman içerir (Hessburg, 2001). Hava aracı bakım merkezine ulaştığında, programlı bakım faaliyetlerinin belirlenen sürelerde tamamlanması amaçlanır. Bu süreler hava aracı tiplerine göre değişiklikler gösterebilir (Shehory ve diğerleri, 1999). Programlı bakımlar kapsamında, MSG-3 (Maintenance Steering Guide) analizlerine göre planlanan takvimlerde bakım faaliyetleri gerçekleştirilerek, oluşabilecek hasar ve arızalar önlenmeye çalışılmaktadır. Programlı bakımlar, bazı kaynaklarda rutin bakım ya da planlı bakım olarak da ifade edilmektedir. Programlı bakım faaliyetlerinin yaklaşık %90’ı hava aracı üzerinde gerçekleştirilirken, yaklaşık %10’u hava aracı üzerinde yapılmayan bakım faaliyetlerinden oluşmaktadır (Şenozan ve diğerleri, 2005). Servis ve test ve kalibrasyon işlemleri ve parça değişimleridir programlı bakımlar kapsamında yürütülen bazı bakım işlemleridir. (Aubin, 2004). Bakım programlarına belirlenen bakımların haricinde başka bakım görevlerinin eklenmesi güvenirliği etkilemeden bakım maliyetlerini artıracaktır. Programlı bakımlar, MSG-2’de en hafif bakım olarak kabul edilen A bakımdan ağır bakım olan D bakıma kadar sıralanmıştır (Sahay, 2012). Bu bakımların haricinde daha ileri düzeyde uygulanan E ve F bakımları da bulunmaktadır (Hessburg, 2001). Sözü edilen bakımlar, hava aracının daha detaylı kontrol ve testlere tabi tutulması için uygulanır. Bakımların hepsi uygulama yöntemine göre özel ekipman ve teçhizatlar, yeterli zaman ve uzmanlık gerektirir. Bakım tiplerinin uçuş saatlerine göre uygulanma şekilleri Şekil 2.3.’de verilmiştir. İfade edilen programlar ve uçuş saatleri hava aracı tiplerine göre değişiklikler gösterebilmektedir. 7  Şekil Bakım periyotlarının uçuş saatlerine göre uygulanma durumları (Hessburg, 2001) 1.1.2.2. Programsız Bakım Öngörülen ya da plansız bir şekilde karşılaşılan hasar ya da arızaları gidermek için yapılan işlemler programsız bakım olarak tanımlanabilmektedir. Programsız arızalar uçuş süresince meydana gelen olumsuzluklardan oluşabileceği gibi bakım görevleri sırasında da meydana gelebilir. Bazı programsız bakım örnekleri aşağıdaki gibidir (Hessburg, 2001);  Uçuş operasyonu sırasında hava aracı yapısında meydana gelen hasarın giderilmesi,  Uçuşa elverişlilik direktifleri (AD)’ nde belirtilen özel kontroller, tamirler ve parça değişimleri,  Programlı bakım faaliyetleri sırasında meydana gelen olumsuzluklar. Programsız bakım işlemleri programlı bakımlardan farklı olarak apron gibi alanlarda da uygulanabilmektedir. Programsız bakımlar, hava aracı bakımında programlı bakımların alt kümesi gibi düşünülebilir. Diğer bir ifadeyle programsız bakımlar, uçuş ekibi ya da meydanda bulunan yetkililer tarafından tespit edilen, uçuş için risk oluşturabilecek arızaların giderilmesi amacıyla gerçekleştirilen bakımlardır. Programsız bakım işlemlerinde genellikle hava aracının yerde durma süresini belirlemek zordur. Bu sebeple programsız bakım faaliyetleri bakım ve uçuş programlarında yer almaz. Hava aracının yaşı ve gerçekleştirmiş olduğu uçuş saati, yapılan 8 bakımların niteliği gibi parametreler programsız bakımları etkilemektedir (Şenozan ve diğerleri, 2005). 1.1.3. Bakımın yapıldığı yere göre sınıflandırılması Bakım faaliyetleri uygulandıkları alanlara göre hat bakım faaliyetleri ve üs bakım faaliyetleri olarak sınıflandırılabilmektedir. Hat bakım işlemlerinde A bakımlar, uçuş öncesi kontroller, plansız arıza giderme işlemleri yapılırken üs bakım işlemlerinde daha uzun süreli ve ağır bakımlar yapılabilmektedir. 1.1.3.1. Hat Bakım Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM)’nin tanımına göre hat bakım; hava aracını planlanmış sefere hazırlamak amacıyla yapılması gereken bütün bakım faaliyetleridir (SHGM, 2013). Hat bakım işlemleri isminden de anlaşılacağı üzere, hava aracı hala hizmetteyken gerçekleştirilen bakım faaliyetleridir. Bakım görevleri esas olarak pilotlar veya mürettebat tarafından bildirilen problemler ertelenen görevlerden oluşmaktadır. Bakım görevleri normalde bir saatten az olan uçuşun tamamlanma süresi içinde tamamlanmalıdır (Sahay, 2012). Hat bakım görevlerinde çalışan teknisyenler yoğun bir çalışma ortamında yakıt ikmali, servis gibi işlemleri yapan yer işletme çalışanlarıyla etkileşim halinde bulunurlar. Bu görevler sırasında meydana gelen hatalarda örgütsel ve yönetimsel faktörler doğrudan etki etmektedir (Langer and Braithwaite, 2016). Hat bakım işlemlerinde, iş gücü ve malzeme gibi imkanlar kısıtlı olduğundan, bakım görevleri da bu durumlara bağlı olarak sınırlı olmak durumundadır. Havacılık operasyonlarında meydana gelen teknik problem kaynaklı gecikmeleri büyük oranda etkileyen durum hat bakım işlemleridir. Bu sebeple hat bakım işlemleri detaylı bir şekilde planlanmalı ve uygulanmalıdır. (Yüksel, 2008). Hat bakım işlemlerinde görev yapan teknisyenler, genellikle işletmedeki en deneyimli teknisyen gruplarıdır (Warren, 2008). Hat bakım teknisyenlerinden beklenen yetkinlikler problemleri hızlı ve doğru bir şekilde teşhis etmeleri ve çözüm üretmeleridir (Güneş, 2016). 1.1.3.2. Üs Bakım Üs bakım; hava araçlarının hangar ve atölye gibi alanlarda belirlenen standartlara göre onarım, yenileme, tamir, parça değişimi gibi işlemlerin birlikte veya ayrı ayrı gerçekleştirildiği bakım türüdür (SHGM, 2013). Üs bakım faaliyetleri yeterli sayıda personel, yer ve test ekipmanları ve gerekli diğer kaynakları bulunduran bakım hangarları ya da atölyelerde 9 sürdürülür. Bakım alanlarında hava aracının güç üniteleri, uçuş kontrol yüzeyleri ve iniş takımları gibi sistemlerin söküm işlemleri gerçekleştirilir ve sonrasında bakımlar hava aracını servise hazır koşullara geri getirmek bakım işlemleri, montajlar yapılır, depolarda bulunan ya da diğer bir hava aracından sökülen komponentler kullanılarak parça değişimi işlemleri gerçekleştirilir. Üs bakım faaliyetleri, hat bakım faaliyetleriyle sürekli olarak koordinasyon halindedir (Aubin, 2004). Ancak üs bakım faaliyetlerinde daha geniş bakım alanları bulunmakta olup, ekipman ve personel sayısı da daha fazladır. Programlı ve programsız bakımlar, A-B-C-D bakımları üs bakım faaliyetleri kapsamında gerçekleştirilir. Bu bakımlara ek olarak organizasyon bünyesinde bulunmayan yani müşteri olarak değerlendirilebilecek organizasyonların hava araçlarının bakımı, özel kontroller ve modifikasyonları da üs bakım işlemleri sırasında gerçekleştirilir (Kraus, 1996). Üs bakım faaliyetleri; hangar bakım, atölye bakım ve destek faaliyetleri olmak üzere üçe ayrılır. Hangar bakım, ağır bakım görevlerinin bakım hangarı içerisinde uygulandığı bakım işlemleridir. Bu bakım kapsamında yapılan işler; hava araçlarının yapısal dönüşüm işlemleri, yapısal tamir işlemleri, korozyon kontrolleri gibi işlemlerdir. Hangar bakım görevleri genellikle planlı bakımlardan oluşmaktadır. Bu tür bakımlar kapalı alanlarda yapıldığı için olumsuz hava koşullarından etkilenme gerçekleşmez. Ağır bakımlar genellikle 5-25 gün sürmektedir (Hessburg, 2001). Atölye bakımı işlemleri genellikle planlı bakımlar olup hava aracından sökülebilen komponentlerin revizyon, onarım, yenileme işlemleri veya büyük montajlarının yapıldığı işlemlerdir (Hessburg, 2001). Hat bakım işlemlerindeki zaman kısıtlılığından dolayı hat bakım esnasında tamir edilemeyen komponentler, depodan ya da başka bir hava aracından alınan komponentle değiştirilerek hava aracı servise verilir. Hava aracından sökülen arızalı ya da hasarlı komponent ise bakım için atelyelelere gönderilir. Bu faaliyetler yapısal faaliyetlere göre daha kolay gerçekleştirilir. (Toufexis, 2012). Bakım faaliyetlerini gerçekleştirme yetkisi olan hangarlar hidrolik atölyesi, aviyonik atölyesi gibi atölyeler bulundurmak durumundadırlar. Destek faaliyetleri, planlama, programlama, iş kontrolü, bakım kontrolü, mühendislik, eğitim ve sosyal aktiviteler gibi iş aktivitelerinden oluşmaktadır (Hessburg, 2001). Destek faaliyetlerinde bakım görevlerinin oluşturulması, adam-saatlerin planlanması, iş planlarının yapılması ve takibi gibi idari işler ve mühendislik işleri yer almaktadır. Eğitim birimlerinde bakım teknisyenleri için uygulanması zorunlu olan veya zorunlu olmayıp organizasyonlar tarafından uygun görülen eğitimler yetkilendirilmiş eğitmenler tarafından verilmektedir. Bu 10 eğitimlere örnek olarak hava aracı tip eğitimleri ve insan faktörleri eğitimleri verilebilir (Güneş, 2016). 1.2. Hava Aracı Bakım Faaliyetlerinde Hatalar Havacılık alanında meydana gelen kaza ve kırım gibi olaylar incelendiğinde kaza ve hataların sebeplerinin birden çok faktörün bir araya gelip hatalar zinciri oluşmasından kaynaklandığı görülmektedir. Bu hadiseler kayıtlara pilot hatası ya da bakım hatası olarak geçse de aslında temelde birden çok faktörün doğrudan ya da dolaylı olarak hatalara sebep olduğu bilinmektedir. Geçmişten günümüze kadar meydana gelen hava aracı kaza ve kırımlarında gelişen teknolojilere bağlı olarak hava aracı yapı ve sistemleri, seyrüsefer sistemlerinin geliştirilmesiyle maine kaynaklı hataların azalmasıyla insan kaynaklı hataların oranında artış görülmeye başlanmıştır. Meydana gelmiş olan havacılık kaza ya da kırımlarında insan faktörü etkili bir rol oynamaktadır. İnsan faktörü, bakım hatalarının sebepleri arasında da gösterilebilmektedir. İnsan kaynaklı bakım hataları eğitim eksiklikleri, planlama eksiklikleri, dikkat, algı, stres, iş yükü ve durumsal farkındalık gibi insan faktörleri konularından kaynaklanabilmektedir. Organizasyonlar kendileri için ciddi bir maliyet ve saygınlık kaybı oluşturan bu durumların yaşanmasının önüne geçebilmek için bir dizi önlemler alsa da sektördeki artan uçuş ve uçak sayısı, otomasyon sistemlerinin yaygınlaşması ve rekabet durumunun artması bakım teknisyenlerini zaman zaman hata yapmaya müsait hale getirebilmektedir. 1.2.1. Hatalar ve sınıflandırılması Bakım faaliyetleri sırasında meydana gelen insan hataları, fiziksel çevreden, sosyal çevreden, organizasyon yapısından, teknisyenin kendisi veya organizasyonda yer alan diğer çalışanlardan ve bakım görevlerinin yapısından kaynaklanabilmektedir. Hava aracı üreticilerinin ve operatörlerin, hava aracını işletim sürecinde meydana gelebilecek bakım hatalarını net bir şekilde tanımlamaları ve sınıflandırmaları oldukça güçtür. Ancak hava aracı ya da komponentlerinin üretim ve işletim süreçlerinde bu hatalar hakkında çıkarımlar yapmak ve buna yönelik tedbirler geliştirmek işletim sürecinde organizasyonlara fayda sağlayacaktır. İnsan kaynaklı hatalar, hava aracını performansı olumsuz yönde etkileyen ve bakım görevlerinin etkin bir şekilde uygulanmaması sırasında yaşanan kasıtsız eylemlerdir. Örnek olarak bir bakım teknisyeni zorlu şartlar ve kısıtlı imkanlar eşliğinde görev yapıyorsa, bu durum teknisyenin fiziksel ve zihinsel aktivitelerini sınırlandırabilecek ve olası bir hataya yol 11 açabilecektir. Meydana gelebilecek bu hatalar doğrudan havacılık emniyetini emniyeti ve mali durumu olumsuz etkileyebilmektedir. (Nicholas, 2009). Bakım hatalarının bu etkilerine ilişkin örnekler, hava aracı yapıları ve komponentlerde oluşabilecek fiziksel hasarlar, teknisyen yaralanmaları, hava aracının ciddi zarar görmesi ya da tamamen kullanılamaz hale gelmesi gibi örneklerdir (Güneş, 2016). Bakım hataları, tamamlanmış görevlerin tekrar yapılması, bakım ekipmanlarının hasar görmesi, bakım teknisyenlerinin iş gücü kaybı gibi durumlara da sebebiyet vererek emniyetsiz durumlar yaratır ve bu şekilde organizasyonlar için maliyet oluşturur (Liang ve diğerleri, 2010). Ayrıca bakım hataları havacılık emniyetini etkilemekle beraber uçuş operasyonlarında da gecikmeler, iptaller, divertler (alternatif meydana yönlendirme) ve benzeri planlı operasyonlarda problem yaratarak mali kayıplar oluşturabilmektedir. Örneğin Boeing 747-400 uçağının bir sefer iptali organizasyona ortalama 140.000 Amerikan Doları maliyet oluştururken yine aynı uçak tipinin bir uçuşunda yaşanan gecikme organizasyona her saat için ortalama 17.000 Amerikan Doları maliyet oluşturmaktadır (Hobbs, 2008). Bireyler tarafından yapılan hatalar belirlenen hedeflerin başarısızlıkla sonuçlanmasına yol açmaktadır. Gerçekleştirilen bir eylemde hata yapılıp yapılmadığı değerlendirilirken hedeflerin gerçekleştirilmesi ölçüt olarak dikkate alınmalıdır. Bu sebeple kontrol edilemeyen eylemler, örneğin refleksler hata olarak değerlendirilememektedir. Hata kavramı kasıt durumu olarak düşünülememekle beraber planlanmış eylemler kasıtlı olmak durumundadır. Bu değerlendirmelerin yapılırken de hatanın sadece kişilerde aranması yanlış ya da eksik değerlendirmeye yol açabilecektir. İhlal kavramı ise bilinen kuralları, prosedürleri ya da normları kesintiye uğratan kasıtlı eylemler olarak tanımlanabilmektedir. Hata ve ihlal arasındaki en belirgin fark ihlallerin kasıtlı olduğu ancak hataların kasıtlı olmamasıdır (Airbus, 2016). Hava aracı bakım faaliyetlerinde meydana gelen birey kaynaklı olumsuzluklar genellikle ihlal değil de hata kategorisinde değerlendirilmektedir. Şekil 2.4.’de kasıtlı ve kasıtlı olmayan eylemlerin sınıflandırılması verilmiştir. 12  Kasıtlı Olmayan Kasıtlı Olan Yanılgı ve Kusurlar Yanlışlar İhlaller Kuralın, prosedürün Plan iyi Plan amaca uygun veya normun kasıtlı ihlali Eksiklik, yanlışlık, Eylem amaca göre Rutin, durumsal ve sakarlık veya tehlikeli yapılmamış beklenen ihlal plan Yanılgı(uygun olmayan eylem), kusur(unutma) Şekil Kasıtlı ve kasıtlı olmayan eylemlerin sınıflandırılması (Airbus, 2015) Hatalar ve ihlaller, insan performansının net olarak belirlenemeyen kısımlarını oluşturmaktadır. Havacılık kazaları incelendiğinde özellikle pilotaj, bakım hatası gibi kaza sebeplerinde doğrudan veya dolaylı olarak insan faktörleri kaynaklı hatalar görülebilmektedir. Karmaşık bir sistem olan ve yüksek risk oranı barındıran havacılık sektöründe bilinen kaza tiplerine karşın çoklu savunma bölümleri mevcuttur. Bundan dolayı bir kaza birden fazla sebep içerir. Bunlardan bazıları açıkken bazıları da karmaşıktır. Hatalar ve ihlallerle ilgili yanlış bir yargı kazalarda ve olaylarda sınırlı olduğudur. Flight Operations Monitoring (LOSA)’den alınan bilgilere göre uçuş operasyonlarında hata ve ihlaller oldukça yaygındır. Teksas Üniversitesi ve LOSA verilerine göre uçuşların %60’ında en az bir hata veya ihlal görülmektedir (Airbus, 2016). Hataların ve ihlallerin dörtte biri yanlış yorumlanıp yönetilmektedir. Bu çalışmada aynı zamanda yapılan hataların yaklaşık olarak üçte birinin uçuş ekibi tarafından tespit edildiğini ve doğrulandığını gösterirken yine yaklaşık olarak üçte ikisininin ise uçuş ekibi tarafından belirlenemediği görülmüştür. Bu veriler aynı zamanda hataların normal uçuş operasyonun içinde olduğunun ve hemen tehlike göstermediğinin altını çizmiştir (Airbus, 2016). Hata yönetim sürecinin öneminin anlaşılması ve doğru bir şekilde 13 uygulanması havacılık operasyonlarının emniyeti ve güvenirliği adına oldukça önemlidir (Kontogiannis ve Malakis, 2009). Hava aracı bakımında yapılan ihlaller iki gruba ayrılıp incelenebilmektedir. Bunlar; kuralların, normları veya prosedürlerim ihlali ve rutin ihlallerdir. Rutin ihlaller, prosedürlerin normal sürecinde uygulanması yerine basite indirgenip zaman ve iş gücü tasarrufu yapılacağına inanılarak gerçekleştirilen ihlallerken, durumsal ihlaller zaman baskısı, ağır iş yükü, işlevsel olmayan prosedürler altında bakım teknisyeninin prosedürleri kasıtlı olarak takip etmediği durumlar olarak adlandırılır (CAA, 2002). Hava aracı bakım teknisyeni için kendi hataları ya da başkalarının yapmış olduğu hatalardan ders çıkarmak oldukça önemlidir. Bu güçlü ve ikna edici ders insan hatalarını önleme konusunda pozitif bir etki yaratacaktır (Güneş, 2016). 14