Hayvan Deneyleri Etik (Konu 6) PDF

Bilimsel Araştırma Planlaması Ders 6 – Hayvan Çalışmalarında Etik ve Hayvan Etik Kurulları Dönem I (2022-2023 Güz) Dr. Öğr. Üyesi Cem Horozoğlu Haliç Üniversitesi Tıp Fakültesi İstanbul, 2022 Biyoetik Biyoetik terimini, Hollandalı biyokimyager Van Rensselaer Potter (1970) “bios” yaşam ve “ethos”...

Bilimsel Araştırma Planlaması Ders 6 – Hayvan Çalışmalarında Etik ve Hayvan Etik Kurulları Dönem I (2022-2023 Güz) Dr. Öğr. Üyesi Cem Horozoğlu Haliç Üniversitesi Tıp Fakültesi İstanbul, 2022 Biyoetik Biyoetik terimini, Hollandalı biyokimyager Van Rensselaer Potter (1970) “bios” yaşam ve “ethos” ahlak; teknik olarak mümkün olan her şeyin etik açından haklı olacağı anlamına gelmediği; bilimsel (tıbbi) ilerlemelerin doğayı, çevreyi, insan ve hayvan varlığına olumsuz anlamda müdahaleyi getirdiğini ve hayvanların ve insan türünün geleceğinin tehlikede olduğu endişesiyle önermişti. Biyoetik nedir? • Bilimsel ve teknik araştırma etkinliklerinde; kendilerinden yararlanılan hayvanlara karşı sorumlulukların konu edildiği bir alan olmanın yanı sıra biyoetik, • giderek tüm yaşama karşı ve tüm canlı türleriyle değişik ilişkiler sırasında ortaya çıkan sorumlulukların ele alındığı bir alan olmaktadır. Biyoetiğin Kapsamı • Hayvanlara karşı olan sorumluluklarımızın kapsamı ve uygulanma alanı çok geniş olmakla birlikte konumuz bağlamında biyoetik açısından sorumluluğumuz daha çok deneylerde hayvan kullanımında karşımıza çıkmaktadır. • Özellikle, ilk başta temel ihtiyaçları için hayvanları kullanan insanoğlu, günümüzde teknolojinin gelişmesiyle ve ihtiyaçların boyut değiştirmesiyle hayvanları çeşitli araştırmalarda ve deneylerde kullanmaya başlamıştır. Biyoetiğin Kapsamı • 1970’lerde bu konuların başında medikal olarak yapay döllenme gelmekteyken, günümüzde gelişen teknolojiyle birlikte • organ, doku ve hücre bağışlama, • embriyolojide yapılan çalışmalar, • klonlama ve öteki insan üzerinde denemeleri içeren proje ve araştırmalar, • genetik alanının • epidemiyolojik, • tanısal ve • tedavi etme açısından kullanılması, • gen aktarımı ile tarımsal gıdaların değiştirilmesi ve • genetik olarak modifiye edilmiş organizmaların üretilmesi gibi oldukça farklı konular da biyoetiğin kapsamına girmeye başlamıştır. Hayvan deneylerinin tarihçesi Corpus Hippocraticum (MÖ.400) hayvanlar üzerinde yapılan incelemeler sadece anatomik yapıyı belirlemeye yöneliktir. Galen (ilk deney hayvanı uygulamaları) Maymun, domuz, köpek bazı organlarını vücuttan ayırarak, çeşitli organların fonksiyonları (fizyoloji) Hayvan deneylerinin tarihçesi 19. yüzyılda Claude Bernard fizyolojik deneyler için hayvan kullanımının gerektiğini kesin bir dille anlatmıştır. Viviseksiyon ve yansımaları… fizyolojik Kullanılan deney hayvanları rastgele seçiliyordu Hayvan deneylerinin tarihçesi Fakat !!! • Bu tip bir uygulamanın sonucunda ise farklı kişilerin yaptığı benzer deneylerin sonuçlarının birbirini tutmadığı görüldü. • Nedeni araştırıldığında ise standart hayvan kullanmamanın bunun sebebi olduğu kanısına varıldı. • Bundan sonra deney için üretilecek hayvanların standart koşullarda yetiştirilmesi yolları arandı. İlk etik yaklaşımlar.. • Geçmiş dönemlerde deney hayvanlarının; • duygu sahibi varlıklar olmadığı, • hayvanların mekanik prensiplerle anlaşılabileceklerini savunuyorlardı. • Hayvanların bilinçlerinin olarak düşünülmekteydi. olmayışı; hayvanları insanlardan ayıran temel fark • Anestezik maddelerin keşfi gerçekleşmediği için anestezisiz cerrahi denemeler • Anesteziklerin keşfedilmesiyle; canlı kesim karşıtları örgütlendi !!! • 1875 yılında Londra’da • “The Victoria Street Society” adlı dernek ile aynı yıl • “Frances Power Cobbe” kuruldu. İngiltere’de “Royal Commission” oluşturuldu Davranma Yasası” adlı ilk etik yasayı yaptı. ve “Hayvanlara İnsancıl İlk etik yaklaşımlar.. • Bu yasa ile “Canlı hayvanlar üzerinde yapılacak denemelerin ancak Eyalet Sekreterliğinin kontrolü ile, anestezi altında ve yalnızca yararlı bilim için yapabileceği” karara bağlanmıştır. • Bundan sonra Avrupa kıtasında ve Amerika Birleşik Devletlerinde konuyla ilgili çok sayıda dernek kurulmuştur. İlk etik yaklaşımlar.. •1959 yılında W.M.S. Russell ve R.L. Burch’in yayımladığı “The Principles of Human Experimental Technique” adlı kitabın içindeki öneriler günümüzdeki yasaların yönetmeliklerin temelidir. ARAŞTIRMA VE EĞİTİMDE DENEY HAYVANLARININ KULLANILMASINDA İZLENEN ETİK İLKELER (1985) • Avrupa Topluluğu'nun 1985'te aldığı bir kararla bilimsel çalışmalarda canlı hayvanların kullanılmasında uyulması gereken bazı kurallar belirlenmiştir. • Buna göre, "hayvanların ağrı, rahatsızlık, ızdırap veya fiziksel zarar görebileceği bir deney için kullanılamayacağı" karara bağlanmıştır. ARAŞTIRMA VE EĞİTİMDE DENEY HAYVANLARININ KULLANILMASINDA İZLENEN ETİK İLKELER • Bu karara göre, ancak şu amaçların bir veya birkaçının geçerli olması durumunda hayvanlar üzerinde deney yapılabilir: • İnsanda normal fizyolojik mekanizmaların araştırılması, • İnsanları hastalıklardan koruma ile hastalıkların tanı ve tedavisini geliştirme yöntemlerinin araştırılması, • Çevrenin korunması, • Bilimsel araştırma, • Eğitim-öğretim, • Adli soruşturma (toksikolojik araştırma). ARAŞTIRMA VE EĞİTİMDE DENEY HAYVANLARININ KULLANILMASINDA İZLENEN ETİK İLKELER • Deney Hayvanları Etik Kurulu, uluslararası kabul gören Guide for the Care and Use of Laboratory Animals (1996) ile belirlenen kuralları araştırmacılara duyurmakta ve araştırma protokollerinin bu kurallara uygunluğunu kontrol etmektedir. Deney hayvanlarının kullanım alanları • Bugün hayvanlar başta tıbbi deneyler olmak üzere çok değişik tiplerdeki deneylerde kullanılmaktadır. Psikolojik deneyler; gıda maddeleri testlerinde, silahlarda, tütünde, ilaçlarda, kozmetik sanayinde (hem temel maddeleri ve kokuları elde etmede hem de laboratuarda deney hayvanı olarak), toksik madde testlerinde (LD50) kullanılmaktadır. Deney hayvanlarının kullanım alanları • Deney hayvanları hemen hemen tüm tıp alanlarında yapılan araştırmalarda ciddi miktarlarda denek olmaktadır. • Özellikle • temel tıp bilimlerinde ve cerrahi branşlarda, • kanser, • kalp damar hastalıkları ve • beyin araştırmalarında hayvanlar üzerinde yapılan çalışmaların çok yoğun olduğu görülür Deney hayvanlarının kullanım alanları • Hayvan deneylerine karşı olanlar; hayvanlarla yapılan çalışmalardan elde edilen araştırma verilerin insanlarda pek geçerli olmadığını söyleseler dahi çoğu zaman gerçeği yansıtmaz !!! Çünkü; Her hayvan deney hayvanı olamaz !!! Seçilen hayvanlar model organizmadır … İnsanla en yüksek benzerlik olacak tıbbi probleme özgü seçilir • Çünkü deney hayvanlarının bilimsel bilgi elde edilmesindeki değerlerinin takdir edilemeyecek kadar fazla olduğu anlaşılmıştır. Tarihte deney hayvanı çalışmalarındaki önemli kazanımlar • Günümüzde uygulanan ve hayat kurtarıcı bir değere sahip çok sayıdaki tedavi uygulaması hayvanlarda yapılan çalışmalardan öğrenilmiştir. • Örneğin: • Antraks (şarbon), • kuduz ve • cocuk felci aşılarının, • insulin’in, • antikoagülan’ların, monoklonal’ların, Lepra tedavisi, Laporoskopik cerrahi, Pacemaker uygulamaları, organ transplantasyonları … …ve daha bir çok uygulama hayvan deneyleri sayesinde gerçekleştirilmiştir. Denek olarak kullanılan hayvanlar • Günümüzde denek olarak kullanılan hayvanlar; Memeli hayvanlar Çok fazla tercih edilmekte.. Basit omurgalılar Kullanımı günümüzde artmış olsa da halen çok fazla tercih edilmemekte.. Omurgasızlar Oldukça sınırlı düzeyde kullanılmakta. Denek olarak kullanılan hayvanlar • Kullanımda üst grupları oluşturanları sınıflandırırsak, • en fazla kullanılanların; • • • • sıçan, fare, tavşan, balık, • orta düzeyde kullanılanların ise; • • • • domuz, kobay, hamster, maymun olduğunu görürüz. Kedi köpek Yeni çıkan yasalar gereği deneysel amaçlı kullanımı neredeyse imkansız.. Denek olarak kullanılan hayvanlar İstatistiksel verilerin çok üzerinde bir deney hayvanı kullanımı vardır. Bununla birlikte hayvanlar üzerinde yapılan deneyler bazen hayvanların yararı için yapılsa da çoğu kez insanların yararı için yapılmaktadır. Bu saydığımız deneylerin çoğu hayvanların ölümü ile sonuçlanmaktadır. 3R kuralı • Araştırmalarda kullanılacak deney hayvanlarında araştırmacının dikkat etmesi ve uyması gerektiği bazı kurallar vardır. Bu kurallar da 1959 yılında yayımlanan “The Principles of Human Experimental Technique” adlı kitapta 3R kuralı olarak özetlenmiştir. The Three Rs and the Humanity Criterion Michael Balls The Principles of Humane Experimental Technique W.M.S. Russell & R.L. Burch (indirgeme, azaltma) (iyileştirme) (yerine başka bir şey koyma) (indirgeme, azaltma) Çalışma protokolü hayvan sayısını en aza (iyileştirme) Refinement kuralına uyma gereğimiz daha henüz hayvanların doğdukları anda başlar. indirecek şekilde olmalı ve kullanıla-cak olan dişi ve Her hayvan türüne göre onların en iyi yaşayabilecekleri koşulları sağlamak gerekmektedir. deneye başlamadan önce iyi bir literatür taraması yaparak bir daha yeniden hayvan harcamasının gereksiz olduğuna karar vermektir. Hayvanlar gereksiz ağrı ve strese maruz bırakılmamalı ve güvenlikleri sağlanmalıdır. erkek sayısı mümkünse eşit olmalıdır, (yerine başka bir şey koyma) Doku ve organ kültürleri Omurgasız hayvanların kullanılması Embriyolu yumurtanın kullanılması Bir hücrelilerin kullanılması Bilgisayar ve veri bankalarının kullanılması Matematik yöntemler Gönüllü insan kullanımı ve epidemiyolojik çalışmalar Eğitimde yapay modellerin ve filmlerin kullanılması Hayvanlarda Ötenazi • Deney hayvanlarına etik davranılmasının belki de en fazla gereken aşamalarından biridir. • Bu aşamada yapılacak yanlışlar hem hayvanların acı çekmesine sebep olabilir hem de hayvanların boşa harcanmasına neden olacak durumları ortaya çıkarabilir. Hayvanlarda Ötenazi • Deney tamamlandıktan sonra hayvanlardan gerek kan, gerekse doku örnekleri almak için onlara ötenazi (güzel ölüm) uygulanması gerekir, ya da • Deney hayvanı herhangi bir nedenle, çalışmanın amacı dışında, önlenemeyen, şiddetli, ani ya da devamlı ağrı, huzursuzluk veya kısıtlılıktan dolayı acı çekerse, araştırmacı tarafından hemen ötenazi uygulanmalıdır. Hayvanlarda Ötenazi • Ölüm kriterleri ispatlanmadan hayvan atılmamalıdır. • Ötenaziden sonra, hayvan organ ve dokuları araştırmacılar arasında paylaşılarak hayvan kullanımı azaltılmalıdır. • Ötenazi işleminde hayvanın bilincini hızla yitirmesini sağlayacak metotlar uygulanır. Ötenazi Kimyasal • Yüksek doz anestetik madde uygulanır • enjektabl anestetikler • inhalasyon anestetikler • CO veya CO2 gazları solutturma yöntemi • kokusuz ve ucuz olmaları tercih edilmeli Fiziksel Servikal dislokasyon Dekapitasyon Sıvı azot içinde dondurma Mikrodalga Büyük hayvanlarda karotis damarının kesilmesiyle Ateşli silahlar Elektrik akımı uygulanması Ötenazi Kimyasal Fiziksel CO veya CO2 gazları solutturma yöntemi Servikal dislokasyon • Buraya kadar bahsetmiş olduğumuz 3R kuralına son dönemde bunlara dördüncü bir R daha önerilmektedir, bu R’nin açılımı da Responsibility dir. • hayvanlara karşı sorumlulukların bilinmesi • kanun ve yönetmeliklerin çok iyi bilinmesi Hayvan Hakları Kanunu • 24.06.2004 tarihinde çıkarılmış, 5199 sayılıdır. • Kanunun amacı: • hayvanların rahat yaşamalarını ve • hayvanlara en iyi ve uygun muamele edilmesini temin etmek, • hayvanların acı, ıstırap ve eziyet çekmelerine karşı en iyi şekilde korunmalarını ve • her türlü mağduriyetlerinin önlenmesini sağlamak Hayvan Hakları Kanunu • Kanunun büyük bir bölümünde sokak hayvanları, pet hayvanlar gibi çeşitli hayvanların haklarından söz edilmektedir. • İçinde sınırlı sayıda bazı maddeler hayvan deneyleri ile ilgilidir. • Kanunun 9. maddesi hayvan deneyleri konusundadır. Hayvan Hakları Kanunu • Bu maddeye göre • “Hayvan deneyi yapan kurum ve kuruluşlarda bu deneyin yapılmasına kendi bünyelerinde kurulmuş ve kurulacak etik kurullar yoluyla izin verilir”. Merkezi Etik Kurul • Bu yönetmelikle ülkemizde ilk defa bir Merkezi Etik Kurul kurulmuştur. 18 üyeden oluşan bu merkezi kurulun oluşumu şu şekilde düzenlenmiştir. Bakanlıktan (Çevre ve Orman) Genel Müdür Genel Müdür Yardımcısı, Daire Başkanı, Şube Müdürü, Bir Hukuk müşaviri, Tarım ve Köy işleri Bakanlığından hayvan deneylerinde en az iki yıl deneyimli 2 personel, • Veteriner Fakültelerinden (2 Öğretim Üyesi), • Tıp Fakültelerinden (4 Öğretim Üyesi), • Türk Tabipler Birliği ve Türk Veteriner Hekimleri Birliğinden birer temsilci. • • • • • • Merkezi Etik Kurulunun görevleri • Deney hayvanlarının kullanılmasına dair etik ilkeleri belirlemek, • Yerel etik kurullarının yönetmelik hükümlerine uygun kurulup kurulmadığını denetlemek, • Yerel etik kurullarının bu yönetmelik hükümlerine göre çalışıp çalışmadığını denetlemek, raporlarını değerlendirmek, • Yerel etik kurullarının değerlendirmek, verdiği kararlara yapılan itirazları • Yerel etik kurullarının eğitim programlarının uygun olup olmadığını denetlemek. • Sertifikaların denkliklerini değerlendirmek. Yerel Etik Kurulu • 5199 sayılı kanunun 9. maddesi hükmü gereğince yerel etik kurullar kurulmuştur. • Bu maddeye göre yerel etik kurullar deney hayvanı kullanan • Sağlık Bakanlığı, • Tarım ve Köy İşleri Müdürlüğü, • Çevre ve Orman Bakanlığı , • Milli Eğitim Bakanlığına bağlı araştırma ve hizmet veren kurum ve kuruluşlar ile • Yüksek Öğretim Kurumlarında kurulur. Yerel Etik Kurulu • Yerel Etik Kurullarının süresi 4 yıldır. • Yerel Etik Kurul öncelikle kendi çalışma usul ve esaslarını belirleyen bir yönerge hazırlar. • Hazırlanan bu yönerge Merkezi Etik Kurul onayından sonra işlerlik kazanır. Yerel Etik Kurulu • Hayvan deneyleri konusunda en az bir yıl deneyimli, kurum içinde deney hayvanı yetiştirilmesi, üretilmesi ve bakımından sorumlu bir Veteriner Hekimden, • Kurum içinde deney hayvanı ile çalışma yapan birimlerden birer temsilciden, • Deney hayvanları ile çalışmayan ve kurum ile çıkar ilişkisi olmayan T.C. vatandaşı sivil bir üyeden, • Kurum ile çıkar ilişkisi olmayan sivil toplum kuruluşuna kayıtlı T.C. vatandaşı bir üyeden oluşur. Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurullarının görevleri • Sınırları belirlemek, • Uygunluğunu kontrol etmek, • Protokol aykırı bir çalışma saptanırsa gerektiğinde sonlandırılmasına karar vermek, • Çalışacak personelin gerekli eğitimleri almasını sağlamak • Bu amaçla sertifika programları düzenlemek, • Sertifikası olmayanların hayvan deneyi yapmasını engellemek, • Üretim ve uygulama bölümlerini denetlemek, • Yıllık çalışma raporlarını her yıl Merkezi Etik Kuruluna sunmak, • Ölü hayvanlar ve tıbbi atıkların 2872 sayılı çevre kanununa göre bertaraf edilmesini sağlamak. Kaynaklar* • Klinik Bilimlerde Deney Hayvanı Modelleri, Editör: Ejder Saylav Bora & Can Özlü, ISBN:9786052589786, Akademisyen yayınevi, Küçük Deney Hayvanları El Kitabı, Yazar: Recai Oğur & Faruk Tekbaş, ISNB:978-605-438-457-0, Sage yayıncılık, Basic Epidemiology, R.Beaglehole, R.Bonita, T.Kjellstrom, World Health Organization, Geneva, 1993. Basic&Clinical Biostatistics, , B.Dawson, R.G.Trapp, (4th ed.) Mc Graw -Hill, New York, 2004. Sağlık Bilimlerinde Araştırma Yöntemleri, K. Sümbüloğlu, V. Sümbüloğlu, Hatiboglu Basim Yayin, Ankara, 1988. Biyoistatistik, K. Sümbüloğlu, V. Sümbüloğlu, Hatiboğlu Yayınevi, Ankara, 1990. Klinik ve Saha Araştırmalarında Örnekleme Yöntemleri ve Örneklem Büyüklüğü, K. Sümbüloğlu, Hatiboğlu Basım Yayın, Ankara, 2005. Anket Yöntemi ve Bilimsel Araştırma, K. Sümbüloğlu V. Sümbüloğlu, K.Akyüz, Songür Yayıncılık, Ankara, 2005. Klinik Arastirmalar Bilimsel Planlama ve Analiz Yöntemleri, K. Sümbüloğlu, V. Sümbüloğlu, Z.Güney, Hatiboğlu Basım Yayın, Ankara, 2007. Sağlıkta Araştırma Teknikleri ve Analiz Yöntemleri, G.Aksakoğlu, D.E.Ü.Rektörlük Matbaası, İzmir, 2001. • *Bu ders kapsamında ilgili kaynaklar haftalık olarak değişebilmektedir. Ders genel kapsamında gösterilen kaynaklardan alıntıdan ziyade esinlenerek bilgiler harmanlanmıştır.