Cultuurgeschiedenis 2024-2025 - Les 1 met Notities (PDF)

Cultuurgeschiedenis van de Lage Landen 1 Les 1 Patricia Stoop & Elisabeth de Bruijn Dr. Patricia Stoop ([email protected]) Postdoctoraal onderzoeker aan het Ruusbroecgenootschap Doceert historische Nederlandse letterkunde Onderzoeksthe...

Cultuurgeschiedenis van de Lage Landen 1 Les 1 Patricia Stoop & Elisabeth de Bruijn Dr. Patricia Stoop ([email protected]) Postdoctoraal onderzoeker aan het Ruusbroecgenootschap Doceert historische Nederlandse letterkunde Onderzoeksthema’s: - intellectuele en literaire cultuur van vrouwen (ca. 1400-1700) - Volkstalige preken uit de Lage Landen - Nuns’ Literacies in Medieval Europe - Digitale databank Vrouwen en het boek (handschrift en druk) 2 - https://www.uantwerpen.be/nl/p Dr. Elisabeth de Bruijn ([email protected]) Postdoctoraal onderzoeker aan het Instituut voor de Studie van de Letterkunde in de Nederlanden Mediëvist Geïnteresseerd in middeleeuwse verhalende literatuur en de Europese verspreiding daarvan na de opkomst van de boekdrukkunst 2013: proefschrift over de Middelnederduitse Flos unde Blankeflos https:// www.uantwerpen.be/nl/personeel/elisabeth - debruijn/ 3 Waarom cultuurgeschiedenis van de Lage Landen? 5 Hof van Liere (1515-1520) Albrecht Dürer (1471-1528): ‘Een woning van een edelman, zoals men er geen enkele in Duitsland vindt.’ Het Brantijser Kloppend hart van de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Leslokalen Onderwijsadministratie Hendrik Conscience (1812-1883) en zijn De Leeuw 202 van Vlaanderen 2 (1838), verfilmd door Hugo Claus (1985) 9 Studiemater iaal Hoorcolleges Powerpoints > na de les op Blackboard Eigen notities Video-/tekstmateriaal (aangekondigd in de les of via Blackboard) 1 0 Evalua tie Schriftelijk examen, gesloten boek Begrippen, feiten (politiek, economie, religie, cultuur): omschrijven en belang kunnen geven voor cultuurgeschiedenis van de Lage Landen Open vragen: diepere analyse, verbanden kunnen leggen 1 1 Evalua tie Data: enkel precies te kennen als ze in vet op de Powerpoint staan: 1302: Gulden Sporenslag 1568-1648: Tachtigjarige Oorlog / De Opstand 1566: Beeldenstorm Peter Paul Rubens (1577-1640) > wel weten eind 16e/begin 17e eeuw, Antwerpen, schilder, barok. Precieze data niet Christoffel Plantin (1520-1589) > Antwerpen, zestiende eeuw, beroemde drukker, etc. Precieze data niet. 1 2 Kaarten kunnen lezen en interpreteren De Lage Landen? Lage Landen / Nederlanden Geen land, maar een regio met gedeelde geschiedenis Geografische betekenis: laagvlakte in Noordwest Europa waar Schelde, Maas en Rijn naar de Noordzee stromen ~ huidige Benelux en Frans- Vlaanderen 1 Bourgondiër s: Aartsvaders van de Lage Landen (tweede helft 15e eeuw) Politieke eenheid 15e eeuw: Nederlanden worden politieke eenheid onder leiding van de Bourgondische hertogen Tot 1585: Val van Antwerpen > scheiding van Noordelijke Nederlanden (Republiek) en Zuidelijke Nederlanden 1 6 Cultuurregio Gemeenschappelijke culturele kenmerken vanaf de 11e eeuw: Buffer tussen grootmachten Verstedelijking Handel Sterke burgerlijke cultuur Hoge geletterdheid bevolking 1 Gedeelde taal7 De aanvangsperio de Hunebedden / Dolmens Neolithicum (nieuwe steentijd) 4000-3000 v. Chr. Boven: Wéris (Prov. Luxemburg) Beneden: Drenthe https://www.hunebedcent rum.eu/ 1 https://www.canonvannederla 9 Trechterbekercul tuur Of: Strijdhamercultuur Noord-Nederland / Duitsland Seine-Oise-Marnecultuur (Zuid- België - Wéris) Allée couverte Hallstattcult uur late bronstijd naar de vroege ijzertijd 800-350 v. Chr. Kelten Eerste sporen van ‘verstedelijking’ (oppida) 2 2 Bijv. Kemmelberg Maquette van oppidum op de Kemmelberg Komst Romeinen (58 v. Chr.) Germania inferior https:// www.canon vannederland.nl/ nl /romeinselimes Gaius Julius Caesar (100- 44 v. Chr.) De bello gallico (58-50 v. Chr.) Tekst overgeleverd in een 9e-eeuws handschrift 2 7 Caesar, De bello gallicoGallia is verdeeld in drie delen. 1.Heel In één daarvan wonen de Belgae, de Aquitani in een ander en in het derde diegenen die in hun eigen taal Celtae genoemd worden en in de onze Galli. 2.Allen verschillen onderling in taal, instellingen en wetten. De Galliërs worden door de rivier de Garunna (Garonne) van de Aquitaniërs en door de Matrona (Marne) en de Sequana (Seine) van de Belgae gescheiden. 3.De Belgae zijn de dappersten van allemaal, omdat ze het verst verwijderd zijn van de cultuur en de beschaving van de provincia en er Gallië ten tijde van Julius slechts zeer zelden kooplui dingen Caesar komen brengen die bijdragen tot de 2 8 Standbeeld van Ambiorix in Tongeren (1866) Ambiorix: koning van de Eburonen (stam “tussen Maas en Rijn”) Opstand tegen de Romeinen Gallia Belgica definitief veroverd in 53 v. Chr. na opstand Eburonen 2 9 Germanen en hun leefgebied rond 50 n. Chr., zoals beschreven door Romeinse historicus Tacitus in Germania.  Gallo-Romeinse cultuur Ruilhandel → geldeconomie (muntslag, belastingen)  Heirbanen voor snel transport  Gewoonterecht → geschreven recht  Dorpscultuur → stadscultuur: civitas, villa  Orale cultuur → Latijnse schriftcultuur, opkomst volkslatijn  Leenwoorden: murus > muur; cellarium > kelder; coquina > keuken  Eerste christelijke aanwezigheid, bv. Servatius, bisschop van Tongeren, midden 4e eeuw n. Chr.  313: Edict van Milaan (toegeschreven aan Constantijn de Sint-Servaasbasiliek (Maastricht) Bergport aal 3 1 3 6 Germanen en hun leefgebied rond 50 n. Chr., zoals beschreven door Romeinse historicus Tacitus in Germania. 3 7 5e eeuw: Germaanse volksverhuizingen (Franken, Saksen, Friezen) Taalgrens (5e eeuw) Vluchtelingenstroom van Gallo- Romeinen zuidwaarts Heirbaan Keulen – Boulogne (Limes Nervicanus) wordt taalgrens Maar: taalgrens geen statisch gegeven 3 8  Romeinse cultuur > schriftcultuur Keltische / Gallische / Germaanse cultuur > orale cultuur Geen volkstalige literatuur overgeleverd uit onze gewesten. Eerste sporen 11e eeuw Oudnederlands: enkele fragmenten Adam en Eva plukken de appel van de Boom der Kennis. Miniatuur uit een Franse bijbel van circa 1200. Oudnederlandse fragmenten Salische wet (6 eeuw) e Maltho thi afrio lito – Ik zeg (maltho) je (thi): ik maak (je) vrij (afrio), halfvrije (lito) Utrechtse doopgelofte (8e eeuw) Gelobistu in got alamehtigan fadaer – Geloof je in God de almachtige vader Wachtendonkse psalmen (10e eeuw) An âuont in an morgan in an mitdon dage tellon sal ic in kundon, in he gehôron sal – 's Avonds en 's morgens en 's middags zal ik vertellen en verkondigen, en hij zal horen Begin 12e eeuw: Hebban olla uogala nestas (bi)gunnan [(ha)gunnan] hinase hi(c) 4 0 De Merovingische periode Merovech (415?- 475?) > Merovingen / Merovingische dynastie Clodevech/ Clovis (ca. 466-511), kleinzoon  Rond 500 n. Chr.  Clovis / Clodewech laat zich dopen in Reims  Eerste Christelijke koning De doop van Clovis (ca.1375), De doop van Clovis (ca.1500), van een miniatuur uit de Grandes onbekende Franse schilder uit Saint- Chroniques de France Gilles, Washington, National Galery of Art 43 Utrechtse doopformule (late 8 e eeuw) Forsachistu diobolae. & Verzaakt u de duivel? Antwoord respondeat. Ec forsacho dan: Ik verzaak de duivel. diabolae. En alle duivelsgeld? Antwoord End allum diobol gelde. dan: En ik verzaak alle Respondeat. End ec forsacho duivelsgeld. allum diobolgeldae. En alle duivelswerk? Antwoord End allum dioboles uuercum. dan: En ik verzaak alle werk en Respondeat. End ec forsacho woord van de duivel, Donar en allum dioboles uuercum and Wodan en Saxnoot en alle uuordum thunaer, ende uuoden duivels die hun genoten zijn. ende saxnote ende allum them unholdum the hira genotas sint. 44 Utrechtse doopformule (late 8e eeuw) 4. gelobistu in got alamehtigan 4. geloof je in God de almachtige fadaer vader? ec gelobo in got alamehtigan ik geloof in God de almachtige fadaer vader 5. gelobistu in crist 5. geloof je in Christus de zoon godes suno ec gelobo in van God? ik geloof in Christus crist gotes suno. de zoon van God. 6. Gelobistu in  6. Geloof je in de Heilige Geest? halogan gast. Ec Ik geloof in de Heilige Geest. gelobo in halogan gast. 45 Salische wet (507-511)  Lex salica  Oudste middeleeuwse wetstekst na Romeinse overheersing  Opgesteld tijdens heerschappij van Clovis  Eenheid brengen / unificatie (Christendom, één wet) De Salische Wet in het Wandalgarius-handschrift uit 794 (Sankt-Gallen, Stiftsbibliothek, Cod. Sang. 731) 46  Veranderingen na Germaanse Gallo-Romeinse stadscultuur → dorpen en hoeven volksverhuizingen Centraal bestuur → clanbestuur Romeins recht →  Geldeconomie → grond als vergoeding en waardemeter,  Salische wet  opkomst van vazaliteit Maar ook:  muntslag en belastingen  Civitates, bv. Tongeren 47 Onze-Lieve-Vrouw-Geboortebasiliek, Tongeren: voorbeeld van continuïteit Basilica van Constantijn, Grondplan West- Basiliek Trier, 310 Europees Tongeren kerkgebouw (basiliek) 48 Tongeren, van Romeinse naar Merovingische stad 49 Kerstening - Missionering  Reims, ca. 500: Clovis gedoopt  Missionering als middel tot politieke expansie o Amandus uit Gallië, ‘apostel der Franken’, 7e eeuw o Willibrordus uit Ierland, ‘aartsbisschop der Friezen’ o Bonifatius uit Engeland, 50 Bonifat ius  Bovenste register: Bonifatius dient het sacrament van het doopsel toe  Onderste register: marteldood van Bonifatius in 754 (te Dokkum tijdens zijn Friese missioneringscampagne 51 ) Cultuur in het spoor van de kerstening Gent, Sint-Pietersabdij Sint-Baafsabdij (benedictijnen) (Gent) 52 Benedictus van Nursia (480-547)  Vader van kloosterleven  Regel van Benedictus  Gelofte van armoede, kuisheid, gehoorzaamheid  Ora et labora  Patroonheilige van Europa (1964) 53 Cultuur in het spoor van de kerstening  Heiligenlevens  Doopformulieren  Bijbelcommentaren  Historiografie, bv. bisschop Gregorius van Tours, Geschiedenis van de Franken 54 Het verhaal van … 5 6 Het verhaal van Vlaanderen https://www.vrt.be/vrtmax/a (2023) -z/het- verhaal-van- vlaanderen/ 5 7 Het verhaal van Nederland https://www.vrt.be/vrtmax/a (2022) -z/het- verhaal-van- vlaanderen/