7. Hafta PSL106 PDF

Edimsel Koşullanma İstendik tepkilerin, davranışlara yönelik öğrenmeyi kapsar. Thorndike ve Skinner Thorndike’ın kedilerlerle yaptığı çalışmalar Kutudaki kol (uyarıcı) -> kaçma ve yiyecek (sonuç) Etki yasası: Haz verici sonuçları olan davranışların tekrarlanma olasılığının yüksek, hoşa gitme...

Edimsel Koşullanma İstendik tepkilerin, davranışlara yönelik öğrenmeyi kapsar. Thorndike ve Skinner Thorndike’ın kedilerlerle yaptığı çalışmalar Kutudaki kol (uyarıcı) -> kaçma ve yiyecek (sonuç) Etki yasası: Haz verici sonuçları olan davranışların tekrarlanma olasılığının yüksek, hoşa gitmeyen sonuçları olan davranışların tekrarlanma olasılığının düşük olması Edimsel Koşullanma Skinner: Watson’dan sonra davranışçılığın temsilcisi İstemli davranışlar, insan ve hayvanların dünyada etkin olabilmek için yaptıkları davranışlardır. İstemli davranış = edimsel davranış Edimsel koşullanmada öğrenme davranışların sonuçlarına bağlıdır. Pekiştirme Pekiştireç: Davranışın arkasından geldiğinde, o davranışın tekrarlanma olasılığını artıran olay ya da uyarıcı Örn., kutudan kaçma ve ulaşılan yiyecek Skinner kutusu Birincil pekiştireç: Açlık gibi temel ihtiyacı doyuran şeker gibi pekiştireçlerdir. Örn., yiyecekler, içecekler ve dokunma, acı/ağrı verici bir uyarıcının ortadan kalkması İkincil pekiştireç: Para gibi geçmişte birincil pekiştireçlerle ilişkilendirilmiş ve pekiştirici özellikleri elde etmiş pekiştireçlerdir. Klasik koşullanmanın rolü Pekiştirme Pozitif Pekiştirme: Davranışların ödülle (hoşa giden bir sonuç) pekiştirilmesi, davranışın tekrarlanma olasılığını artırır. Örn., olumlu bir davranışı nedeniyle öğretmenden yıldız almak Negatif Pekiştirme: Davranışın arkasından hoşa gitmeyen uyarıcının ortadan kalkması ya da o şeyden kaçınılması, davranışın tekrarlanma olasılığını artırır. Örn., ağrıdan kurtulmak için ağrı kesici almak Örnekler Öğretmen ödev teslim tarihi geçince, gecikilen her gün için 10 puan kesileceğini söyler ve öğrenci ödevini gününde teslim eder. Ali, sınıfta garip davranışlar yapınca sınıf arkadaşları güler bu nedenle sık sık yaptığı garip davranışları tekrarlar. Güleryüzle servis yaptığında müşterilerin daha çok bahşiş verdiğini fark eden garson, bu şekilde servis yapmaya gayret eder. Seçil, patrondan azar işitmemek için müşterilere olabildiğince kibar davranmaya başlar. Pekiştirme Tarifeleri Sürekli pekiştirilen davranış, daha çabuk öğrenilir. Aralıklı olarak pekiştirilen davranış, her yapılışından sonra pekiştirilen davranışa (sürekli pekiştirme) göre sönmeye daha dirençlidir (Kısmi pekiştireç etkisi) Kısmi pekiştirme: zaman (aralıklı tarife) ya da davranış sayısı (oranlı tarife) Sabit aralıklı pekiştirme tarifesi: Her ay maaş alınması, yiyecek için sıçanın her iki dakikada bir pedala basmasının gerekli olması Değişken aralıklı pekiştirme tarifesi: Habersiz yapılan sınavlar, oltayla balık tutma, fareye yiyeceğin farklı aralıklarla verilmesi Sabit oranlı pekiştirme tarifesi: Farenin pedala 50 kere basınca yiyeceğin gelmesi, 10 kere kahve puanı topladığınızda bedava kahve kazanmanız Değişken oranlı değiştirme tarifesi: Farenin yiyecek elde etmesi için gerekli olan pedala basma sayısının değişmesi, kumar makinasında kumar oynamak Edimsel Koşullanmada Cezanın Rolü Ceza: Bir davranışı izlediği zaman o davranışın tekrarlanma olasılığını azaltan olay ya da uyarıcı Ceza, pekiştirmenin aksine davranışı zayıflatır. Uygulama yoluyla ceza: Kötü bir davranışta bulunan bir çocuğu babasının azarlaması Çıkarma yoluyla ceza: Kötü bir davranışta bulunan çocuğun 3 gün televizyon izlemesinin yasaklanması Bilişsel Öğrenme Kuramı Edward Tolman, Wofgang Köhler, Martin Seligman Tolman: sıçanlarla yapılan deney: 3 grup labirente konulan sıçan 1. grup, Labirentten her çıkışta yiyecekle pekiştirilmiştir. 2. grup, 10. günden itibaren labirentten her çıktığında pekiştirilmiştir. 3. grup, hiç pekiştirtilmemiştir. Sonuç: 2. grup sıçanlar 10. günden sonra pekiştirilmeye başlayınca labirenti anında çözmeye başlamışlardır. Bu sıçanlar, ilk 10 gün amaçsızca dolaşırken labirente ilişkin bir tür «zihinsel harita» olarak depolamışlardır. Ancak nedenleri olmadıkları için öğrenmelerini sergilememişlerdir. Bir amaç ortaya çıkana kadar zihinsel harita, saklanmıştır, gizil kalmıştır. Bu durum «gizil öğrenme» olarak adlandırılmıştır. Bilişsel Öğrenme Kuramı Köhler: Şempanzelerle yaptığı çalışma Kafesin hemen dışına, şempanzenin ulaşabileceği bir yere muz konulmuştur. Şempanze, kollarıyla ulaşamayınca, bir çubuk yardımıyla muza ulaşmıştır. Daha sonra muz daha uzak bir noktaya bırakılmıştır. Şempanze, muza iki farklı çubukla teker teker ulaşmaya çalışmış başarılı olamamıştır. Daha sonra pek çok deneme-yanılmadan sonra birden iki çubuğu birleştirmiş ve muza ulaşmıştır. Bu durum «kavrama yoluyla öğrenme» olarak adlandırılmaktadır. Bilişsel Öğrenme Seligman: Köpeklerle yaptığı çalışmalar Köpeklerle klasik koşullanma (kaçma ve kaçınma öğrenmesini) çalışırken tesadüfen bir şey keşfetmişlerdir. Köpeklere, sesten sonra elektrik şoku verilmiş ve kaçmalarını engellemeleri için koşum takılmıştır. Bu köpekler ve koşullanmamış diğer bazı köpekler çitle ayrılmış iki bölmeli bir kutuya konulur. Koşullanmamış köpekler elektrik şoku verilince çitin diğer tarafına atlamışlardır. Koşullanmış köpekler ise ne sesi duyduklarında ne de elektrik şoku verildiğinde çitin öbür tarafına atlamamışlardır. Çünkü bu köpekler daha önce, şok verildiğinde hiçbir şey yapılamayacağını öğrenmişlerdir Bu durum «öğrenilmiş çaresizlik» olarak adlandırılmaktadır. Gözleyerek Öğrenme Bandura: Bobo bebek çalışması 2 koşul: 1.koşul, model diğer oyuncaklarla normal bir şekilde oynamış ve Bobo bebeği görmezden gelmiş, onunla oynamamıştır. 2. koşul, model Bobo bebeği vurmuş, itmiş, tekmelemiş ve bağırmıştır. Daha sonra çocuklar aynı oyuncak odasına alınmış ve davranışları gözlenmiştir. 2. gruptaki çocuklar Bobo bebeğe saldırgan davranışlar göstermişlerdir. (1. gruptaki çocuklarda böyle bir durum gözlenmemiştir) Deneyin bir diğer versiyonu. 1. koşul: videoda Bobo bebeği döven kişi ödüllendirilmektedir. 2. koşul: videoda Bobo bebeği döven kişi cezalandırılmaktadır 1. gruptaki çocuklar bebeği dövmüş, 2. gruptaki çocuklar dövmemiştir. Bir modelin (o davranışı yapan başka birisi) davranışlarının izlenilmesi yoluyla yeni davranışın öğrenilmesi «gözleyerek öğrenme» olarak adlandırılmaktadır. BÖLÜM 6: BELLEK DR. ÖĞR. ÜYESİ ŞULE SELÇUK Bellek Duyulardan gelen bilgiyi alan, organize eden ve depolayan ve sonra depodan geri çağıran aktif bir sistemdir. Belleğin Üç Süreci/Aşaması Bilgiyi alma/Kodlama: Duyusal bilgi alınır ve beynin depolama sistemlerinde kullanabilecek nitelikte bir forma dönüştürülür (örn., duyulan sesin sinirsel mesajlara dönüştürülmesi) Bilgiyi Tutma/Depolama: Alınan bilginin belirli bir süre tutulmasıdır. Bilgiyi Depodan Çıkarma/Geri Çağırma: Depolanan bilgilerin geri çağırılmasıdır. Bellek Modelleri BİLGİ İŞLEME MODELİ: Üç farklı bellek sistemi tanımlar, bilginin bellek aşamaları boyunca işlendiği görüşü vardır. Biri anının hatırlanması için geçen zaman miktarının, belleğin hangi basamağında depolandığına bağlı olduğu öne sürülür. PARALEL YAYILAN BİLGİ İŞLEME MODELİ: Belleği birbirini takip eden aşamalardan ziyade eş zamanlı olarak gerçekleşen işlemlerle açıklar. BİLGİ İŞLEME DÜZEYİ MODELİ: Bellek süresinin, bilgi işleme ve kodlama derinliğine bağlı olduğu öne sürülür. Daha derinlemesine işlenen bilgi, daha uzun süre akılda tutulur (örn., kelimenin anlamına odaklanıldığında, kelimenin yazıldığı renge odaklanıldığı duruma göre daha uzun süre akılda tutulabilmesi) Bilgi İşleme Modeli Üç bellek sistemi/aşaması 1) DUYUSAL BELLEK Belleğin ilk aşaması Duyusal bilgiyi birkaç saniye ya da daha az süre için tutan bellek. Örn., Bir çalışmada katılımcıların, saniyenin 20’de biri kadar sürede gösterilen harfler setinde, kendilerine sorulan sıradaki harfleri hatırlayabilmesi Örn., Telefonda konuşurken konuştuğunuz kişinin söyledikleriyle değil başka bir şeyle ilgilenirken, o kişinin «sen ne dersin?» diye sorduğunda son söylediklerini hatırlayabilmeniz Bilgi İşleme Modeli 1) DUYUSAL BELLEK İki tür duyusal bellek vardır: İkonik Bellek: Henüz algılanan görsel bilginin görsel temsilinin kısa süreliğine tutulduğu bellek. Genel olarak 1 sn. ya da daha az sürede kaybolur. Örn., Etrafımızdaki şeyleri sürekli ve sabit olarak görmemize yardımcı olur. Ekoik Bellek: Henüz algılanan işitsel bilginin (ses) kısa süreliğine tutulduğu bellek. 5 sn. civarında kaybolur. Örn., duyduğumuz kelimelerde ilk heceleri aklımızda tutabilmemizi sağlar, böylece kelimenin tamamını duyduğumuzda kelimeyi tanıyabiliriz. Bilgi İşleme Modeli 2) KISA SÜRELİ BELLEK (KSB) Gelen bilgi, bilince ulaşacak kadar önemli olduğunda bir sonraki aşamaya, yani kısa süreli belleğe geçer. Bilgi 12/15-20/30 sn. civarında tutulabilir (tekrar yapmadan) Seçici Dikkat: Tüm duygusal girdiler arasında tek bir uyarıcıya odaklanma Sadece yeterince önemli olan bilgiler duyusal bellekten seçilir (bilgiler filtrelenir, seçici dikkat filtresinden geçer) ve KSB’de işlenir. Örn., çok gürültülü bir ortamda, adınız söylendiğinde bunu fark etmeniz Bilgi İşleme Modeli ÇALIŞMA BELLEĞİ Kısa süreli bellekteki bilgiyi işleyen aktif bellek sistemidir. Örn., Karşımızdaki kişi konuşurken cümlenin başında söylediklerini hatırlayabilmemizi bu sayede cümlesi bitince söyleneni anlayabilmemizi çalışma belleği sağlar. Örn., 100’de geriye 2’şer 2’şer geriye saymamızı çalışma belleği sağlar. SiHİRLİ SAYI YEDİ: Kısa süreli bellek kapasitesi (tek seferde kısa süreli bellekte ne kadar bilgi tutulabildiği) artı veya eksi iki «yedi» (5-9) birimdir. Son çalışmalarda bu kapasitenin 3-5 arasında olduğu, bilgi karmaşık, uzun vb. ise bu sayının düştüğü gösterilmiştir. Kümeleme yoluyla daha fazla bilgi tutulabilir (örn., 643-756-394-786) «Sürekli tekrar» yani zihinsel olarak bilginin tekrar edilmesi de, bilginin kısa süreli bellekte tutulmasını sağlar (örn., bir telefon numarasını onu not edinceye kadar olan sürede içinizden tekrarlamanız) Bilgi İşleme Modeli 3) UZUN SÜRELİ BELLEK (USB) Bilgilerin uzun süre (saatler, günler, aylar, yıllar) tutulduğu bellek Kapasitesinin sınırsız olduğu öne sürülmektedir ya da bilinen bir kapasite sınırı bulunmadığı ifade edilebilir. Uzun süreli bellekte anılar mevcut olabilir ancak erişilebilir olmayabilir (geri çağrılamayabilir) Özümseyerek tekrar, bilginin anlamlandırılarak KSB’den USB’ye nakledilmesini sağlar (Örn., yeni bir bilgiyle, bilinen bilgi arasında bağlantı kurmak: İngilizcede günah anlamına gelen «sin» kelimesi ile Türkçe «sinmek» kelimesi arasından bağlantı kurmak) Üç Aşamalı Bellek Süreci Kaynak: Nobel Yayınları Uzun Süreli Bellek Türleri 1) Örtük Bellek: Sözel olarak ifade edilemeyen, becerilerle ilgili bellek çeşididir. Genel olarak sıralı adım veya işlem gerektirir (örn., bisiklete binmek, ayakkabı bağlamak, gitar çalmak) (işlemsel/yöntemsel bellek) Kolay bir şekilde bilinçli farkındalığa dönüşemezler (örn., ellerle göstermeden ayakkabı bağlamayı anlatmak), çoğunlukla bilinçli olarak farkında değilizdir. Duygusal çağrışımları, alışkanlıkları ve basit koşullu refleksleri de içerir. Yeni sözel olarak ifade edilebilir uzun süreli anıların oluşturulamadığı bellek kaybına «ileriye dönük bellek kaybı» denir. Örn., Memento (2000) filmindeki Lenny karakterinin bellek kaybı Örn., H.M. adlı hastanın yaşadığı bellek kaybı Şiddetli nöbetleri durdurabilmek için, doktorlar beynindeki hipokampus ve etrafındaki alanları çıkarmışlardır. Bu operasyondan sonraki hiçbir şeyi hatırlamamaya başlamıştır (örn., biraz önce yemek yediğini hatırlamaz) Hipokampus bölgesinin, yeni bilgilerin uzun süreli belleğe nakledilmesinde kritik bir rol oynadığı düşünülmektedir. Uzun Süreli Bellek Çeşitleri 1) Örtük Bellek: İleriye dönük bellek kaybı olanlara Hanoi Kulesi adlı bulmacanın çözümü öğretilmiştir. Daha sonra, aynı kişiler test odasına getirdiklerinde bu bulmacayı ve hatta çalışmayı yürüten araştırmacıyı bile hatırlamamışlardır (daha önce görmediklerini söylemişlerdir) Ancak bulmacayı başarılı bir şekilde çözebilmişlerdir. Alzheimer hastaları da nasıl yürüyeceklerini, ayakkabılarını bağlayacaklarını vb. unutmazlar. Bu örnekler, örtük/sözel olarak ifade edilemeyen anıların beynin ayrı bir bölümünde oluştuğunu/depolandığını göstermektedir. Uzun Süreli Bellek Çeşitleri 2) Açık Bellek: Sözel olarak ifade edilebilir bellek çeşididir. İnsanların bilgi birikimini oluşturan tüm olgu ve bilgilerdir Örn., Türkiye’nin başkenti Ankara, 23 Nisan’da neyi kutladığımız, yaşım 24, 3+3 =6, kova kelimesinin anlamı, öğleyin nerede ne yediğiniz, arabayı nereye park ettiğiniz, okuduğunuz bir romanda ne anlatıldığı … İki türü vardır: Semantik (anlamsal) ve episodik (kişisel olaylara dayanan) bellek Açık Bellek Türleri 1) Semantik Bellek Herkes tarafından bilinebilecek, çoğunlukla okulda veya okuma ile edinilen genel bilgilerdir (örn., kelimelerin anlamları) Semantik bellek, episodik belleğe göre daha kalıcıdır. Çalışmalar, yeni semantik anılar kazanabilmek için hipokampusün gerekli olmadığını göstermiştir (örn., hipokampusü doğum sırasında zarar görmüş genç yetişkinlerin sözcük dağarcığı gelişiminin normal bir seyirde olduğu görülmüştür) 2) Episodik Bellek Belirli bir zamanda ve yerde meydana gelen kişisel deneyimlere ilişkin bellektir. Zihinsel olarak zaman yolculuğu yapmamızı, geçmişte deneyimlediğimiz olaylar üstünde yeniden düşünmemizi sağlar. Bu sayede, geçmişle bugünü bir araya getirebilir ve bütüncül bir yaşam öyküsü oluşturabiliriz. Kaynak: Nobel Yayınları Sorular 1) Ayla, derste anlatılan semantik bellek kavramını ileride hatırlayabilmek için kendine «semantik» sözcüğünün «sempatik» kelimesine benzediğini hatırlatır. Anlatılan bu durum, kısa süreli bellekteki bilginin uzun süreli belleğe aktarılmasına yardımcı olan hangi tür tekrara örnektir? a) Sürekli tekrar b) Özümseyerek (ayrıntılı) tekrar c) Basit tekrar d) İmgesel tekrar Sorular 2) Zeynep’in arkadaşı Vildan yeni bisiklet almıştır. Zeynep, bisiklete binip nasıl bisiklet sürüldüğünü gösterir ancak bisiklet sürmeyi kelimelerle anlatmakta zorlanır. Bunun nedeni bisiklet kullanmanın _______________bellek kapsamında olmasıdır. a) açık bellek b) örtük bellek c) semantik bellek d) episodik bellek Sorular 3) Eğitim dönemi sona erdiğinde, bu dersin final sınavına giren Ezgi, sınavda soruları yanıtlarken en çok hangi türdeki belleğe ihtiyaç duyacaktır? a) Örtük bellek b) Çalışma belleği c) Episodik bellek d) Semantik bellek Sorular 4) ________________ yoluyla filtrelenen bilgiler kısa süreli belleğe aktarılır. a) Seçici dikkat b) Sonralık etkisi c) Tekrarlama d) Öncelik etkisi