Qaraqalpaq Klassik Edebiyatında Çocuklar İçin Miras Örnekleri (Jiyen, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh Eserleri Örneğinde) PDF

**Tema: Qaraqalpaq klassik ádebiyatında balalarǵa miyras úlgiler** **(Jiyen, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh dóretiwshiligi mısalında)**   **Jobası** 1\. Jiyen jıraw shıǵarmalarında balalarǵa derek miyraslar 2\. "Posqan el" poemasında balalar turmısınıń sáwleleniwi. 3\. Kúnxoja shıǵarmalarında...

**Tema: Qaraqalpaq klassik ádebiyatında balalarǵa miyras úlgiler** **(Jiyen, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh dóretiwshiligi mısalında)**   **Jobası** 1\. Jiyen jıraw shıǵarmalarında balalarǵa derek miyraslar 2\. "Posqan el" poemasında balalar turmısınıń sáwleleniwi. 3\. Kúnxoja shıǵarmalarında balalar turmısınıń sáwleleniwi. **4.Ájiniyaz shıǵarmalarınıń tematikası, forması hám kórkemlik ózgeshelikleri.** **5. Berdaq shıǵarmalarınıń tematikası, forması hám kórkemlik ózgeshelikleri.** **6. Ótesh shayırdıń ómiri hám dóretiwshiligi** Tayanısh tusinikler: 1\. Aforizm - xalıq danalıq sózlerine uqsas boladı, biraq onıń kimge derek ekeni belgili boladı. 2\. Poema - (grekshe "dóretiwshilik") qosıq penen jazılǵan liro-epikalıq shıǵarma. 3\. Dástan - túrkiy tilles xalıqlardıń awızeki hám jazba ádebiyatındaǵı poetikalıq janr bolıp, qosıq penen bayanlanadı hám epikalıq qásiyetke iye. Házirgi ádebiyatta dástanlardı kóbinese poema dep ataydı. 4\. Satira - (grekshe) turmıstaǵı unamsız nárselerdi keskin túrde qaralap, áshkaralap kórsetiwshi kórkem súwretlew quralı. 5\. Yumor - (latınsha «dálkek») turmıstaǵı geypara qolaysız momentlerdi kúlki arqalı súwretlew usılı. 6\. Xarakter - (grekshe) Ayrıqsha, ózine tán ózgeshelik. 7\. Aforizm - xalıq danalıq sózlerine uqsas boladı, biraq onıń kimge derek ekeni belgili boladı. 8\. Poema - (grekshe "dóretiwshilik") qosıq penen jazılǵan liro-epikalıq shıǵarma. 9.Jıraw-qaharmanlıq dástanlardı qobız benen atqarıwshılar.  10. Epitet-zat ham qubılıstıń sapasın, sıpatın ayqınlastırıw ushın qollanılatugın sóz. 11\. Muxammes - (arabsha ǴbeslikǴ) Bes qatardan ibarat bir neshe bántlerden turatuǵın lirikalıq qosıq. 12\. Rubayı - turmıs haqqında tawıp aytılǵan tereń filosofiyalıq pikirdi 5 qatarlı qosıq úlgisinde beriw hám kórkem súwretlew. 13\. gázzel - (arabsha Ǵhayallarǵa muhabbatǴ) bul 12-15 báyitten ibarat, eki qatarlı qosıq. Hár bir báyit tamamlanǵan pikirdi bildiredi. 14\. Tórtlik - tórt qatardan ibarat bolǵan poeziyalıq dóretpe. Tórtlikler Shıǵıs poeziyasında rubayıdan mazmun hám forma jaǵınan parıqlanadı.  15. Dástan - túrkiy tilles xalıqlardıń awızeki hám jazba ádebiyatındaǵı poetikalıq janr bolıp, qosıq penen bayanlanadı hám epikalıq qásiyetke iye. Házirgi ádebiyatta dástanlardı kóbinese poema dep ataydı. 16\. İdeal qaharman - avtordıń arzıw-ármanları, tilekleri, jámiyetlik, estetikalıq kóz-qarasları menen tıǵız baylanıslı dóregen qaharmanlıq obraz.  17. Satira - (grekshe) turmıstaǵı unamsız nárselerdi keskin túrde qaralap, áshkaralap kórsetiwshi kórkem súwretlew quralı. 18\. Yumor - (latınsha ǴdálkekǴ) turmıstaǵı geypara qolaysız momentlerdi kúlki arqalı súwretlew usılı.   **1. Jiyen jıraw shıǵarmalarında balalarǵa derek miyraslar** Jiyen jıraw Amanlıq ulı XVIII ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń kórnekli wákili. Ol xalıq arasında shayırlıq dańqı menen ǵana belgili bolıp qalmastan, xalıqtıń oy-ármanların, qayǵı hásiretlerin, baxıtlı azat turmısqa umtılıwların súwretleytuǵın terme-tolǵawlardı, dástanlardı atqarıwshı jıraw sıpatında da belgili. Jiyen jıraw shama menen 1730-1785 jıllarda jasaǵan. Onıń ómiri óz dáwirindegi ulıwma miynetkesh xalıq ómiri sıyaqlı joqshılıqta, kemtarlıqta, posqınshılıqta ótken. Xalıq arasında jırawshılıq óneri menen kún keshirgen. Xalıq basına jawgershilik kún tuwǵanda óz xalqı menen birge bolıp, olardıń qayǵı-hásiretlerin birge bólisken.17y0-17y2-jıllardaǵı qaraqalpaqlardıń ata jurtı Túrkstandı taslap, Xorezm eline jawgershilik sebepli massalıq túrde posqan waqtında óz xalqınıń muńlı-zarın qobızda sóyletken shayır. Al, ayırım ilimiy izertlewlerde Jiyen bala gezinde Túrkstandaǵı qanlı waqıyanı kórgen. 20-jaslarında "Ullı taw"daǵı qırǵınnıń gúwası bolǵan hám qolına qálem alıp 1753-jılı 33 jasında xalıq basına salǵan Abulxayırdıń apatshılıǵın óz kózi menen kórip, xalıq penen aralasıp, Aral teńizi átirapındaǵı Qazaqdáryaǵa kelip «'Posqan el»' poemasın jazǵan degen pikirler bar. Jiyen jırawdıń shıǵarmaları qatarına onıń kólemli Ullı taw" poeması menen bir qatarda "Ilaǵım", "Xosh bolıń doslar", "Áy, jigitler, jigitler", "Juregimde daǵım kóp", "Korgende kewlim xosh bolar" tolǵawları kiredi. Bunnan basqa da onıń "Ber túyemdi", "Xan qasında tóreler" shıgarmaları xalıq jureginen kennen orın algan. Jiyen jırawdıń jırawshılıq óneri, jırlaǵan repertuarları atqarǵan namaları haqqında xalıq arasında, sonday-aq shayırdıń óz dóretpelerinde ádewir maǵlıwmatlar bar. Shayırdıń atına "jıraw" degen sózdiń qosılıp aytılıwı - onıń xalıqqa belgili hám ataqlı jıraw bolǵanlıǵın dáliylleydi. Shayırdıń "Posqan el", "Xosh bolıń doslar" hám basqa shıǵarmalarında onıń bárhama xalıq arasında qobızın arqalap, kerek jerinde jırlap berip júrgenligi gáp boladı. Bulardıń hámmesi Jiyenniń qaraqalpaqlar arasında tek ǵana shayır bolıp tanılmastan ataqlı jıraw bolǵanlıǵın da tastıyıqlaydı. Shayır óziniń dóretpelerin jırawshılıq óneri arqalı xalıqqa jetkerdi. Mısalı, ol "Ilaǵım" qosıǵın belgili namaǵa túsirip, jarlı balanıń basındaǵı qıyınshılıqlardı kóz aldımızǵa keltiredi. Bul qosıqta shayır óz basındaǵı turmıstıń bir epizodın shalǵanday seziledi. Biraq bul tolǵaw shayır jasaǵan zamannıń shınlıǵı edi. Qosıqtaǵı haqıyqatlıq tek shayır basındaǵı turmıs bolıp qalmastan, ulıwma jarlı balalardıń baxıtsızlıq ómir kartinası. Jiyenniń "Ber túyemdi" tolǵawı da sırttan qaraǵanda, shayırdıń qara basındaǵı waqıyaday, óz basındaǵı turmıstı jırlap atırǵanday túyiledi. Qosıqta shayırdıń kóp jıllar miynet etip, mańlay terletip tapqan túyesin baydıń zorlıq etip tartıp alıwı súwretlenedi. Bul shıǵarması arqalı pútkil jarlılardıń ayanıshlı awır jaǵdayın, sotsiallıq teńsizliktiń perdesin ashadı. Mısalı: Anaw balam úyimde. Tamaǵı joq ashtan-ash. Jatır ıslıq ishinde Jılaydı erte keshinde. dep jarlılardıń turmısınıń kartinasın bergen. Bul kórinis arqalı jırawdıń ústem toparlarǵa degen jek kóriwshilik ideyası ashıq kórinedi. Jiyen jırawdıń ózi dóretip, ózi atqarǵan tolǵawlarınıń ishinde «Posqan el» poeması ayrıqsha áhmiyetli shıǵarma. "'Kemseńletip ǵarrılardıń iyegin, "Posqan el"di tolǵap ótti Jiyeniń" dep shayır İ.Yusupov tárepinen keltirilgen qatarlar bul shıǵarmaǵa hám onıń avtorı Jiyenge berilgen durıs hám haqıyqat baha bolıp tabıladı. **2. "Posqan el" poemasında balalar turmısınıń sáwleleniwi.** «Posqan el» belgili bir dáwir shınlıǵın súwretlewshi sol dáwirdegi xalıq turmısın hár tárepleme kóz aldımızda elesletetuǵın tariyxıy jır. Basqa jırawlar da "'Posqan el"di óziniń muńlı naması menen atqarıp keledi. «Posqan el» ózine ılayıq muńlı namaǵa qurılǵan shıǵarma. Sebebi, Jiyen jıraw jasaǵan XVIII ásirde qaraqalpaqlar sırtqı basqınshı feodallardan, jawız xanlardan jábir kórip, ata mákanınan ilajsız ayırılıp, posqınshılıqqa ushıraǵanlıǵın tariyxtan bilemiz. Usı posqınshı xalıq arasında quwraǵan quw qobızın arqalap, eldiń muńı menen zarın birge ortaqlasıp kiyatırǵan xalıqtıń ulı Jiyen jıraw bar edi. Shayır bul ayanıshlı ómirdi óz kózi menen kórip, xalıqtıń qayǵılı zarın qobız namasına túsirdi. Sonıń ushın da bul shıǵarmanıń muńlı-zarlı bolıp jırlanıwı tábiyǵıy qubılıs edi. Shıǵarmadaǵı xalıqtıń basınan keshken turmısına názer awdarayıq\` Ata jurtı Túrkistan. Onda da payan etpedi. Kúni túni qıynalıp, On eki ayda tapqanı Qıs azıqqa jetpedi\... Jawgershilik kóp boldı. Zalımǵa dadı jetpedi. Balaǵa ata qaramay, Kiyerine kiyim joq, İsherine tamaq joq, Jolda qaldı birazı.  Usınday awır turmısqa giriptar bolǵan xalıqtıń basındaǵı waqıyalardı súwretley kelip, shayır bul jaǵdayǵa sebepshi bolǵan baylardıń miyrimsizligine, qazılardıń ádilsizligine, molla iyshanlardıń eki júzliligine ashınıp olardıń háreketlerin áshkara etedi. Jiyen gumanist shayır hám jıraw. «Posqan el» hám basqa da shıǵarmalarında shayırdıń adamdı súyiw, olardıń turmısına janı ashıw, olarǵa járdem qolın sozıw sıyaqlı sezimleri kúshli. "Posqan el"diń ishinde jolda ashlıqtan ólgen náresteler, qáddi-boyı búgilgen kempir-ǵarrılar, balasın emiziwge emsheginen sút shıqpay bozlaǵan analar, jol boyı toz-toz bolıp jawraǵan miynetkesh xalıq shayırdıń júregin terbetedi. Bul kórinisler jırawdı qolına qobız alıp, muńlı nama shalıwǵa májbúrleydi. Posqan eldiń ishinde, Qobızımdı qolǵa alıp, Qayǵılı nama shalaman. Nege qapa bolmayın, Qobızımdı ne ushın Qayǵılı etip shalmayın. Shıǵarmada Jiyen jırawdıń ata-anasınan ayrılıp, jetim qalǵan Minayımǵa járdem qolın sozıwı da, oǵan ǵamxorlıq etiwi de qızdıń baxıtlı keleshegi ushın gúresleri de - onıń naǵız gumanistlik, azatlıq ushın gúres ideyasın belgilep beredi. «Posqan el» qaraqalpaq ádebiyatında óziniń ideyası hám kórkemligi menen bahalı shıǵarma bolıp qalmastan, qaraqalpaq xalqınıń belgili bir dáwirdegi tariyxın sáwlelendiriw jaǵınan da xalıq arasında, jırawlardıń tilinde bárhama jırlanıp keliwi jaǵınan da áhmiyetli shıǵarma. Jiyen jıraw haqqında eń dáslep Orınbek Kojurov, Q.Ayımbetov, S.Máwlenov hám Sh.Xojaniyazovlardıń qol jazbalarında maǵlıwmatlar payda boladı. Belgili ádebiyatshı N. Dáwqaraev óziniń 1956-jılı tabıslı jaqlaǵan "Revolyutsiyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatınıń ocherkleri dep atalǵan kandidatlıq dissertatsiyasında Jiyen jıraw haqqında keńnen sóz etedi. Jiyen jıraw miyrasları haqqında óz aldına arnawlı izertlewler alıp barıldı. Bul haqqında A.Karimov kandidatlıq dissertatsiya jaqladı. 1963-jılı "Jiyen jıraw ómiri hám tvorchestvosı" dep atalǵan monografiyasın baspadan shıǵardı. **3. Kúnxoja shıǵarmalarında balalar turmısınıń sáwleleniwi.** **Kúnxoja İbrayım ulı**. Qaraqalpaq klassik ádebiyatınıń kórnekli wákili Kúnxoja İbrayım ulınıń tuwılǵan waqtı hám ómiri tuwralı bizge kelip jetken anıq maǵlıwmatlar joq. Sońǵı izertlewler boyınsha shayır 1799 jılı tuwılıp, 1880 jılı qaytıs bolǵan. Semyasınıń kútá jarlı bolıwına baylanıslı awıllıq medresedegi oqıwın taslap bala gezinen baslap kisi esiginde xızmet etken. Bul tuwralı shayır ǴOydaǴ qosıǵındá İlajım joq qaldım bayǵa tanılıp, İzde qalǵan ata-anamdı saǵınıp, Eljirep kewilim turmaydı oyda. dep jazadı. Kúnxojanıń ata-anası erterekte qaytıs bolǵan. Bul tuwralı ol óziniń ǴÁrmandaǴ, ǴNe boldımǴ qosıqlarında jarlılıqtıń ústine jetimliktiń azabı, semya mashqalası qosılıp, óziniń ján-jaqlama turmıs qısqısına túskenin aytadı. Bolajaq shayır jas waqtınan ómiriniń aqırına shekem qaraqalpaq jarlılarınıń birewi bolıp awır turmıstı bastan keshiredi. Usı awır turmıs onıń mektebi de, ómir haqqındaǵı biliminiń de, dúnyaǵa kóz-qarasınıń da deregi boladı. Shayır ataqlı baqsı da boladı. Biraq baqsıshılıq óneri shayırǵa baxıt alıp kelmedi. Ol ústem klass wákilleri tárepinen quwǵınǵa ushıray basladı. Xalıqtıń sheksiz húrmetine hám isenimine iye shayırdı Xiywa xanı hám jergilikli hámeldarlar óz táreplerine tartıwǵa kóp háreket etedi. Hátteki usı maqset penen Xiywa xanı Mádemin Kúnxojanı zorlıq penen Xiywaǵa aldıradı. Biraq Kúnxoja Xiywa saparında xandı maqtaw bılay tursın, onıń ózin aqılsız, xan hámeldarların - jallatlar dep bahalaytuǵın belgili "Umıtpaspan" degen xandı óltire mazaqlaytuǵın "Túye ekenseń" degen qosıqların jazadı. Usıdan keyin shayır ayrıqsha quwǵınǵa ushıraydı. Kúnxojanıń kúnlikshilik hám jarlıshılıq turmısı onıń ómiri boyına dawam etti. Ol tuwılıp ósken jerinde de basqa tuwısqan xalıqlar arasında da sol turmıstı kórdi. Usı turmıs onı shayır da, sazende de, baqsı da etip shıǵardı. Kúnxoja dóretpelerin jıynaw hám izertlew 1930-jılları baslandı. S.Máwlenov hám Sh.Xojaniyazovlar Moynaq, Taxtakópir rayonınıń territoriyasınan shayırdıń shıǵarmalarınan jazıp aldı. 1939-jılı ekspeditsiya waqtında shayırdıń "Kel, Xoja ózińe kel", "Sen Xojamsań, men qulıńman", sıyaqlı bir neshe qosıqların jazıp alǵan. 193y-jılı shólkemlestirilgen ekspeditsiyada Kúnxojanıń Sherniyaz benen ushırasqanı jónindegi qosıqları jıynaldı. Birinshi mártebe shayırdıń "Kún qayda" qosıǵı 1938-jılı Tórtkúlden shıqqan "Ádebiy almanax"ta basıp shıǵarıldı. Onnan keyin usı jurnalda shayırdıń "Túye ekenseń" qosıǵı basılıp shıqtı. 1950-jılı "Qaraqalpaq xalıq tvorchestvosı" toplamında onıń "Jaylawım", "Umıtpaspan", "Túye ekenseń", "Oraqshılar", "Shopanlar", "Bay balası", "Ne boldım", El menen" qosıqları shıqtı. Usı jılı "Umıtpaspan", "Shopanlar", "Oraqshılar" qosıqları I ret rus tiline awdarıldı. II jer júzilik urıs waqtında "El menen" shıǵarmaları "Xalıq batırları" degen toplamda járiyalandı. Shayırdıń shıǵarmaları birinshi mártebe 1959-jılı "Tańlamalı qosıqlar" degen at penen óz aldına kitap bolıp baspada járiyalandı. Bul toplamǵa shayırdıń otızǵa jaqın shıǵarmaları kirgizildi. Kúnxojanıń burın járiyalanǵan hám járiyalanbaǵan shıǵarmaları (1960-jıl) toplam bolıp baspada járiyalandı. Kúnxojanıń dóretiwshiligi boyınsha ilimpaz B.İsmaylov\` "Kúnxojanıń ómiri hám tvorchestvosı" atlı monografiyasın jazdı. Kúnxoja ózi jasaǵan dáwirdegi turmıstıń kartinaların hár túrli formada súwretledi. Bul súwretlewde ol xalqımızdıń bay folklorlıq shıǵarmalarınan tvorchestvolıq túrde, ózinen basqa adam qaytalamaytuǵın etip sheberlik penen paydalandı. Ol óziniń tvorchestvosında, sonday-aq shıǵarmalarınıń formaları boyınsha da Ferdawsiy, Nawayı, Maqtımqulılardıń shıǵarmalarındaǵı bay tájiriybege súyendi, qaraqalpaq xalqınıń ishki turmısına baylanıslı jańa lirikalıq shıǵarmalardıń formaların dóretti. Kúnxojanıń shıǵarmalarındaǵı qosıq túrleri oda, tárip, arnaw - bular jer júzilik ádebiyatta bir-birine jaqın bolıp keledi. Kúnxoja dóretiwshiligindegi tárip qosıqlar onıń "Jaylawım" qosıgınan malim. Ol shıgarmalarında turmısta bolǵan waqıyalardı ulıwmalastırıp juwmaq shıǵaradı. Bul belgili bir dáwirdiń talabınan kelip shıqqan juwmaq bolıp tabıladı, sol juwmaq lirikalıq shıǵarmalardıń túri-tárip penen beriledi. Táriptiń tiykarǵı belgisi - turmıstaǵı hádiyselerdiń bayanlanıwı.Kúnxojanıń tórtlik yaki rubayı formasında jazılǵan qosıqlarına "El menen", "Meniń kúnim" shıǵarmaları kiredi. Kúnxoja dóretiwshiliginde jeke mápten kóre ulıwma xalıqlıq, jámiyetlik máp artıqmash turadı. Jámiyetlik máptiń artıqmashlıǵı Kúnxoja dóretiwshiliginiń tiykarǵı ideyalarınıń biri. Jámiyetlik mápti qorǵaw, húrmetlew sezimleri shayırdıń sotsiallıq teńsizliklerdi kórsetiw, azatlıq teńlik ideyaları menen ushlasıp jatadı. Kúnxoja shıǵarmalarınıń jáne bir belgisi - tuwılǵan elge súyiwshilik, xalıqqa xızmet etiw, ústem klasslarǵa óshpenlilik ruwxı menen tolı ekenliginde kórinedi. Onıń shıǵarmalarında qaharman obrazınıń jasalıwı jámiyetlik turmıstaǵı waqıyalardı ashıp beriw printsipi menen tikkeley baylanıslı. Ádebiyatshı B.İsmaylov óziniń monografiyasındá "Kúnxoja tvorchestvosındaǵı baslı qaharmanlar - oraqshılar, shopanlar, balıqshılar, diyxanlar ekenligin kórsetti."Bul obrazlardıń turmısı shayırdıń turmısı menen salıstırıladı. Onıń shıǵarmalarındagı qaharmannıń jasalıwında bir ózgeshe evolyutsiyanıń bar ekenin kóremiz. Onıń dóretpelerindegi qaharman obrazınıń maqsetin kórsetetuǵın jarıq, báhár, kún, jaz sózleri traditsiyalıq obraz bolıp tabıladı. Bunday obrazlardı dóretiwde anıq túsindiriw ushın "duman" hám "qarańǵ sózlerin aladı. Derbederlik turmıs-qaharman obrazınıń tiykarǵı joldası. Bunı shayırdıń "Kún qayda", "Oraqshılar", "Oyda" shıǵarmalarınan kóremiz. Kúnxoja shıǵarmalarınıń xalıqlıǵı, aldın burın, xalıq ushın áhmiyetli bolǵan máseleni ortaǵa qoyıwı hám xalıqtıń mápin qozǵawı kórkemlikke qoyılǵan talapları arqalı ajıralıp turadı. Xalıq ushın áhmiyetli bolǵan másele - sol dáwir ushın birden-bir azatlıqqa shıǵıw shadlı turmısta jasaw ideyaları, oyları, qıyalları edi. Ómir boyı óziniń barlıq háreketlerinde, shıǵarmalarında shayır xalıqtıń mápin qorǵaydı, miynetkesh xalıqtıń xanlıqqa qarsı qaratılǵan sózin sóyleydi. Kúnxoja shıǵarmalarının stillik ozgesheliklerinin biri - didaktikalıq shıǵarmalardı dóretkenliginde kórinedi. Xalıq óziniń turmıs tájiriybelerin, jas áwladqa aytajaq aqıl násiyatın usı didaktikalıq poeziyada bayan etken. Onıń shıǵarmalarındaǵı aforizmler xalıqtıń tilekleri menen oy-pikirlerin bayan etedi. Mısalı, "El menen", "Nege kerek", "Kórerseń" shıǵarmaları usınday jol menen jasalǵań Opasız dúnyada ashılǵan gúller, Qápestegi sayrap turǵan búlbiller, Dúnyadaǵı baǵıw-hárem shámenler, Anıń ráwishi, kórki el menen. Bunda aytılǵan hár bir pikir durıs, turmıs haqıyqatlıǵına sáykes beriledi. Onıń shıǵarmalarında biografiyalıq momentler ushırasıp, waqıyaǵa ózin hám tıńlawshılardı aralastıradı. Mısalı, "Kórermen", "Umıtpaspan". Allegoriyalıq súwretlew shayır shıǵarmalarında elewli orın iyelep, buǵan "Qızılǵum", "Aq qamıs" shıǵarmaları jatadı. Ol shıǵarmalarında teńew, epitetlerdi qollanıp, ústem toparlardıń zulımlıǵın, jawızlıǵın kórsetetuǵın teńew xalıqtıń awır turmısın adamgershilik minezlerin, tilekleslik sezimlerin bayanlaytuǵın epitetler bar. Kúnxojanıń xalıq arasındaǵı shayırlıq dańqın abıroyın ádebiyatshı ilimpazlar durıs bahalaǵan. Ol xalıqtıń eń súyikli klassik shayırı. **4.Ájiniyaz shıǵarmalarınıń tematikası, forması hám kórkemlik ózgeshelikleri.** **Ájinnyaz Qosıbay ulı** 1825-jılı Moynaq rayonınıń "Qamıs bóget" degen jerinde tuwıladı. Ájiniyazdıń ákesi Qosıbay, onıń ákesi Baltabek, arǵı atası Aqjigit óz dáwiriniń batır adamlarınan bolǵan. Anası Nazira sózge sheshen, dilwar hayal bolǵan, dástanlardı jaqsı bilgen. Ásirese, aytısta aldına adam salmaytuǵın taqıwa adam bolǵan. Ájiniyaz jaslayınan oqıwǵa berilgen, ziyrek bala bolǵan. Ol dáslep Xojamurat iyshan medresesinde tálim aladı. Anası qaytıs bolǵan soń oqıwı úziliske túsip, dayısı Elmurat axunnıń qolında oqıydı. Ol jaslıǵında kóp medresede oqıw menen bir qatarda kóp kitaplardı kóshirip, belgili kátip bolıwı menen de tanıla basladı. Ol 16-jasında Nawayınıń "Diywan"ın kóshirgen. Ol oqıwın Xiywa medresesinde dawam etiw ushın ashamaylı ruwınıń qazısı Toǵuz qazı menen molla Qorazlardan járdem soraydı. Solay etip, Xiywadaǵı Sherǵazı xan medresesine oqıwǵa kiredi. Sońınan Qutlımurat inaq medresesinde tálim aladı. Bul haqqında ǴMegzerǴ qosıǵında maǵlıwmat bar. Házir Xiywada Qutlımurat inaq medresesi aldına Ǵbul medresede 1850-1857-jılları shayır Ájiniyaz Qosıbay ulı oqıǵan dep jazılǵan. Medresede din sabaqları menen bir qatarda Nawayı, Hafız, Saadiy, Fizuliy shıǵarmaları da oqıtılatuǵın edi. Shayır bul poeziya iyeleriniń shıǵarmaların qunt penen oqıp, olardıń danıshpanlıq penen aytqan sózlerin óz xalqına jetkeriwdi maqset etti. Shıǵıs klassikleriniń ájayıp dástúrlerin úyrendi. Ájiniyaz hár qanday qıyınshılıqlarǵa qaramastan Xiywanıń Qutlımurat inaq medresesin bes jılda oqıp tamamlaǵan. Onıń medreseni tamamlap, óz eline qaytqannan keyingi Qazaqstandaǵı ómiri onıń ǴShıqtı janǴ qosıǵında bayanlanǵan. Ájiniyaz Qazaqstan dalalarında 1855-5y-jılları bir jıl shamasında bolıp qaytqan. Soń awılına kelip ashamaylı ruwınan Hámra degen qızǵa úylenedi. Onnan úsh ul hám bir qızlı boladı. Shayırdıń aqlıq shawlıqları házir Qońırat, Leninabad, Shomanay rayonında hám Nókis qalasında turadı. Ájiniyaz bunnan soń da Qazaqstanǵa bir neshshe ret barǵan. Ásirese, Qızılorda janındaǵı qazaqlar menen jaqınnan qatnas jasaǵan. Shayır 1858-1859-jılları Qońırat kóterilisiniń baslawshılarınan biri bolǵanı ushın ol Xiywa hámeldarları tárepinen tutqınǵa alınıp, Túrkmenstannıń Tashawız oblastı átirapına jer awdarılıp jiberildi. :sh jıl ótip eline keledi, biraq jáne quwǵınǵa ushırap Qazaqstanǵa ketedi. Ol Túrkmenstanda júrgeninde Maqtımqulınıń kóp qosıqların qaraqalpaq tiline awdaradı. Ájiniyazdıń qırǵa úshinshi barıwı 1865 jıllar dep shamalawǵa boladı. Sebebi usı jılı qazaqtıń shayır qızı Meńesh penen aytısqan Aytıstıń tekstine qaraǵanda Ájiniyaz qırıq jasta bolǵan. Mısalı\` Toy bolsa qızıl tondı kiyermisen, Otına ashıqlıqtıń kúyermisen, Jılım qoy, jasım qırıqta, qız Meńesh-ay, Sen maǵan jasım sorap tiyemisen. Usı dáwirlerdi Ájiniyazdıń shayırlıq talantınıń jetilisken gezleri dep qarawǵa boladı. Bul saparı da ol úsh jılday ómirin Qazaqstanda ótkergen. "Ellerim bardı", "Barmeken", "Bardur", "Megzer", "Ayırılsa", "Qashqash", "Xoshlasıw" dúrkinindegi qosıqların jazǵan. Ol qırǵa úshinshi barǵanda úsh jıl Qojban degen bayǵa jallanǵan. Soń tuwılǵan eline kelip "Bozataw", "Qamısbóget", "Jetim ózek" degen jerlerde mektep ashıp, bala oqıtqan. Dóretiwshilik penen shuǵıllanıp, qosıqlar jazǵan. Ol 1875 jılları qaytıs bolǵan. Ájiniyaz tvorchestvosın izertlew 1930-jılları baslandı. Bunnan aldın 1878-jılı 2-sentyabrde Tashkentten arab shrifti menen shıǵatuǵın "Túrkstan wálayatınıń gazetası"nda Ájiniyazdıń Qız Meńesh penen aytısıwı basılıp shıqqan. Shayır dóretiwshiligi boyınsha Q.Ayımbetov, O.Qojurov, N.Dáwqaraevlar dáslepki izertlewler alıp bardı. Onıń dóretiwshiligi boyınsha N.Dáwqaraev óziniń "Revolyutsiyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń ocherkleri" miynetinde baslı temalardıń biri etip aldı. 1950-jılları Ájiniyaz dóretiwshiligi Q.Ayımbetov, İ.Sagıtov, K.Berdimuratov, S.Axmetov, B.İsmaylov hám t.b. tárepinen izertlendi. Ájiniyaz shıǵarmaları 1959, 1960, 1965, 1975 jılları qaraqalpaq tilinde, 1962-jılı ózbek tilinde, 1975-jılı rus tilinde jarıq kórdi. Ájiniyaz shıǵarmaların izertlewdiń 1960-jıllardaǵı jańalıqlarınıń biri onıń qoljazbalarınıń kóplep tabılıwı edi. K.Bayniyazovtıń "Ájiniyaz shayır haqqında oylar", X.Xamidovtıń "Ájiniyaz poeziyasınıń derekleri", A.Karimovtın "Ajiniyaz korkem soz sheberi", K.Sultanovtın "Jaslıqtıń ashıǵı", Á.Pirnazarovtıń "Ajiniyazdın soz ustalıǵı haqqında geypara oylar", A.Murtazaevtıń "Ájiniyaz Qosıbay ulınıń ádebiy metodı hám stillik ózgeshelikleri' dep atalgan ayırım izertlew jumısların atap ótsek boladı. Ájiniyaz shıǵarmaların xalıq tariyxı menen salıstırmalı izertlew akademik S.Kamalovtıń "Ájiniyaz shıǵarmalarındaǵı tariyxıy etnografiyalıq maǵlıwmatlar", B.İsmaylovtıń "1858-1859-jıllardaǵı Qońırat kóterilisiniń Ájiniyaz tvorchestvosında sáwleleniwi" dep atalǵan maqalalarında óz baǵdarın taptı. Ájinnyaz dóretiwshiligin arnawlı izertlegen K.Bayniyazov. Ol Ájinnyaz haqqında ilimiy ocherk jazıp, 1977-jılı "Qosıqtıń kúshi" degen at penen baspadan shıǵardı. Ájinnyazdan bizge hár qıylı temada jazılǵan 150ge jaqın qosıqları miyras bolıp qalǵan. Ol lirik shayır sıpatında kózge tústi.   Shayır jasaǵan dáwirdiń poeziyalıq shıǵarmaların bir-biri menen salıstırıp qaraǵanımızda barlıǵına tán qásiyet muzıkalılıǵı bolıp keledi. Onıń shıǵarmalarında muxammes, tórtlik, arnaw usaǵan shıǵarmasında muzıka basım. Onıń shıǵarmaları folklorlıq hám Nawayı, Maqtımqulı, ózinen aldıńǵı qaraqalpaq klassik ádebiyatshılarınıń shıǵarmaları menen únles bolıp keledi. Shayırdıń 1960-1965 jılları shıqqan toplamlarında qosıqlarınıń qırıqqa jaqını arnaw, basqası rubayı, tórtlik, muxammes hám kúndelikli turmısqa baylanıslı shıǵarmaları esaplanadı. Arnaw - hár qıylı hádiyseni yaki adamlardıń minezin, kelbetin belgili sotsiallıq pozitsiyadan turıp, súwretleytuǵın lirikalıq shıǵarma. Ájinnyazdıń arnaw janrındaǵı shıǵarmaları muhabbat temasına arnalǵan. Onıń arnawlarında adamgershiliktiń eń joqarǵı kriteriyası - adamnıń qádirin biliw, doslıq, durıs sózlilik hám muhabbat temasındaǵı waqıyalar súwretlenedi. Arnawdıń ǵázzelden ayırmashılıǵı, ol tórt qatarlı hám didaktikalıq formada boladı. Arnaw janrındaǵı shıǵarmalarda adamlardıń minez-qulıq normaları, ádeplilik, namıs, adamgershilik, turaqlılıq pazıyletleri ideal etip kórsetiledi. Mısalı\` Jamannıń jaqsınıń sorasań parqın, Aspan-jer arası onnan kóp jaqın, Jaman qatın biyzar eter elatın, Sóylegende jaqsı menen teń bolar. Ájiniyazdıń kópshilik qosıqları shayır ıshqı-muhabbat temasın sóz etedi. Barlıq shıǵarmalarında intizarlıq belgileri kórinedi. Bunda yardıń gózzallıǵı, onıń shayırǵa baǵısh etken tásiri, yardıń zulımlıǵı, opasızlıǵı shayır shıǵarmalarınıń mazmunın quraydı. Shayır shıǵarmalarındaǵı eń tiykarǵı nárse - adamdı tanıw, adamnıń jaqsı minez-qulıqların ideallastırıw bolıp tabıladı. Sonlıqtan ol barlıq shıǵarmalarında haqıyqat ómirdi, dúnyanıń kórki adam bolǵan ómirdi jırlaydı. Adamǵa bolǵan sheksiz isenimdi, adamnıń qádirin biliwshilikti maqset etip qoyadı. Onıń muhabbat temasındaǵı qosıqlarındaǵı belgi - Yar obrazı. Usı obrazdı súwretlewde hár qıylı kórkemlew qurallarınan paydalanadı. Súwretlewdiń original formaların izleydi, dástúriy teńew hám epitetlerden paydalanadı. Qaharmanlar ay, juldız, peri sıyaqlı sózler menen beriledi. Yardıń júzin quyashqa, ayǵa uqsatadı. Yardıń kirpigi - gózewli oqqa, qanjarǵa, nishterge, erini - ǵumshaǵa, lalaǵa, yaqutqa, boyı - sárúi aǵashqa, kózi - qara, tisi - merwert, júzinde qalı, qası - jańa tuwılǵan ayǵa megzetiledi dep beriledi. Usı gózzalǵa shayırdıń ózi ashıq. Ol mudamı ıshqıpazlıq áserinen eki búgilgen qáddinde kórinedi. Ájiniyazdı shın mánisinde shayır dep tanıtatuǵın jáne bir belgilerdiń biri - ózi jasap turǵan zamannıń sotsiallıq teńsizligin kórsetiw boldı. Óz dáwiriniń turmısı menen tanıs shayırǵa óz dóretiwshiliginde el-xalıqtı súyiw sezimleri menen tolı shıǵarmalar dóretiw kerek boldı. Onıń ǴEllerim bardıǴ, ǴAyırılsaǴ qosıqları patriotlıq sezim menen suwǵarılǵan. Bularda shayırdıń ómirine baylanıslı waqıyalar da súwretlenedi. Shayır shıǵarmalarında lirik qaharmannıń obrazında shayırdıń turmısqa bolǵan hár qıylı sezimleri, oyları súwretlenedi. Hár bir shıǵarmasında turmıstaǵı waqıyalardıń birewine yaki bir neshshesine óziniń qatnasın bildiredi. Shayırdıń "Kerek" qosıǵında lirik qaharmannıń maqsetleri kórinedi. Onıń "Shıqtı jan", "Nurzada", "Bozataw" qosıqlarında tuwılǵan elge súyiwshilik jatadı. Shayır "Kerek" qosıǵında dáwir teńsizliklerin qattı áshkaralaydı. Shayırdıń muhabbat lirikasıná "Gózzallar", "Ayırılsa", "Megzer", "Bir janan", "Bolmasa", "Kerek", "Beri kel", "Áy álip", "Sáwdigim", "Túser", ǴHár kim seniń yarıń bolsa", "Áy názálimler" t.b. qosıqları qaraqalpaq lirikalıq poeziyasınıń marjanları. Ájinnyaz shınında da muhabbat lirikasınıń sheberi. Ol hár bir qosıǵında adamnıń ómirge bolǵan úlken muhabbat penen jasawın joqarı sheklerge kóteredi. "Bozataw" poemasın onıń Watan haqqındaǵı sezimleriniń jıyıntıǵı dep qaraw múmkin. Poemada 1858-1859 -jılǵı Qońırat kóterilisi sóz etiledi. Qaraqalpaqlardıń Xiywa zulımlıǵına qarsı ekinshi milliy azatlıq gúresi, Qońırat biyi Qutlımurat penen Xiywa ámeldarlarınıń shawıp óltiriliwi menen baslanadı. Kóterilis basında ataqlı feodal Muxammed Fena turǵan. Ol ózin Qońırat xanı dep daǵazalaydı. Xalıq kóterilisi pıtırańqı bolıp, bunnan Xiywa xanı Seydmuxammed paydalanıp, on mıń nóker menen Qońırattı qamaydı hám 1859-jılı baǵındıradı. Muxammed Fenanıń siyasatına qarsı qaraqalpaqlar Tallıq boyına molla Pirim basshılıǵında Bozataw qorǵanın saldıradı. Túrkmen feodalları abaysızda Bozatawǵa bastırıp kirip, ol jerde 1600 xojalıqtı wayran etedi. Ájinnyazdıń "Bozataw" poeması usınday qanlı waqıyaǵa qurılǵan. Shayır bul poeması arqalı óziniń Watanına, xalqına bolǵan muhabbatın dushpan qolında bende bolǵan eldiń ahuwzarın bayan etken. **5. Berdaq shıǵarmalarınıń tematikası, forması hám kórkemlik ózgeshelikleri.** **Berdaq shayır** 1827-jılı Ámiwdáryanıń Aral teńizine quyar jerindegi (Aqqala degen jer) túslik jaǵasındaǵı Quwlı kól degen awılda tuwılǵan. Berdaq jas waqtınan awır turmıstıń qısıwmetlerin bastan keshirdi. On jasqa kelgende ata-anasınan jetim qalıp awıldıń malın baǵıp, shopan bolǵan. Berdaq bir qansha waqıt medresede oqıp, sawatın ashqan. Óz dáwiriniń bilimli, sawatlı adamlarınan bolǵan. Ol óz zamanınıń basqa shayırları sıyaqlı bilimin óz betinshe tereńletken, kóp úyrengen hám qatıqulaq adamlardıń, talant iyeleriniń shıǵarmaların jaqsı bilgen hám ózlestirgen. Onıń shayırlıq talantın jetistiriwde ataqlı qaraqalpaq shayırları Kúnxoja, Ájiniyaz hám tuwısqan xalıqlar shayırlarınıń da úlken tásiri bar. Berdaq shıǵarmaları hám xalıq awzındaǵı áńgimelerge qaraǵanda onıń shayırlıq talantı erte oyanǵan. Shayır Xorezmniń kópshilik jerinde bolǵan, shayırlıq penen bir qatarda baqsıshılıq etken, jaqsı sazende bolǵan. Berdaq óz zamanında sózine adam balasın iyiltken ataqlı shayır bolsa da, oǵada awır turmısta jasaǵan. Shayırdıń ata-babası qanday qıyınshılıq penen turmıs keshirgen bolsa, onıń ózi de tap sonday ómir súrdi. Onıń kórgen kúni miynetkesh xalıqtıń turmısı menen birdey edi. Ol "Bilmedim" qosıǵında óziniń awır turmısı haqqında jazadı: Ústimde jaman ılashıq, Onıń bári jeri ashıq, Dúnya maǵan boldı qashıq, Ne bolarımdı bilmedim. Dáwirdiń shınlıǵın keń súwretleytuǵın "Bolmadı" qosıǵında shayır zaman teńsizligin tereń ashıp beriw menen birge óziniń azaplı ómirin bayanlaydı. Alpıs beske keldi jasım, Aǵardı júyikten shashım, Sawdaǵa tústiler basım, Jaynap-jasnap kún bolmadı. Berdaq óziniń awır turmısına bas sebepshi etip sol teńsizlik zamandı, shayır ózine hám xalıqqa dushpan dep ataǵan zaman biylewshilerin kórsetedi. Berdaqtıń qızı Húrliman óz dáwirinde atasınıń jolın tutıp, kópke málim baqsı boldı. Al Húrlimannıń balası Qarajan baqsı biziń kúnlerimizge shekem jasaǵan ataqlı baqsılardan biri edi. Berdaqtıń duwtarı da usı Qarajan baqsıǵa miyras etip qaldırılǵan. Berdaq ataqlı shayır bolıp, kópshilikke tanılǵan waqtında ústem topar wákilleri onıń baqsıshılıq óneri menen qosıq jazıwın toqtatıwdı talap etedi. Óytkeni ullı shayırdıń shınlıqtı, xalıqtıń awır turmısın aytıp jırlaǵan shıǵarmaları olarǵa unamadı. Berdaq 1900-jılı dekabrde 73-jasında qaytıs bolǵan. Onıń ullı shayır ekenligin onıń zamanlası Ótesh shayır joqarı bahalaydı: "Shayırlıqqa, baqsılıqqa say ediń, Sheshenlikte mıń adamǵa tay ediń, Malǵa jarlı bolsań da, tilge bay ediń, Árman menen Berdaq ótti dúnyadan" Berdaqtıń ullı shayır ekenligin onıń shıǵarmaları jaqsı kórsete aladı. 2\. Berdaq shıǵarmalarınıń tematikası, forması hám kórkemlik ózgeshelikleri. Berdaqtıń ómiri hám dóretiwshiligi jónindegi ilimiy izertlew jumısları 30-jıllardan keyingi dáwirlerde baspa sóz betlerinde kórine basladı. Berdaq shıǵarmaları jóninde N.Dáwqaraevtıń miynetlerinde kóplep tabıladı. Jáne de sol waqıtta ádebiyatshılardan M.Dáribaev, O.Kojurovlar bir qansha maqalalar jazdı. Bul miynetlerde Berdaq shıǵarmalarınıń ideyalıq-tematikalıq baǵdarı ǵana ashıp beriledi. Sonday-aq İ.Saǵıytovtıń "Berdaq - ullı patriot shayır" (1943-jıl), S.Bassinniń "Berdak - velikiy poet" (1943-jıl) degen miynetleri júzege shıqtı. Berdaq shıǵarmalarına tiyisli dárejede baha beriw 1935-jılı sentyabrde bolǵan konferentsiyada joqarı shıńǵa kóterildi. Bunda Berdaq shıǵarmaları hár tárepleme tallandı. 1938-jılı İ.Saǵıytovtıń "Berdaqtıń tvorchestvosı" degen kitabı baspadan shıqtı. Bul avtordıń "Kirisiw"inen basqa altı bólimnen ibarat: 1-bóliminde Berdaq shıǵarmalarınan burınǵı qaraqalpaq ádebiyatı tuwralı, onıń rawajlanıwı, ádebiy portretlerdi, ádebiy protsesstiń kótergen áhmiyetli máselelerin, onıń ózine tán bolǵan belgilerin anıqlaydı. Berdaq sol demokratiyalıq baǵıttaǵı ádebiyattıń miyrasların úyreniwshi hám alǵa rawajlandırıwshı sıpatında bahalanadı. 2-bóliminde Berdaq jasaǵan dáwirdiń jámiyetlik-siyasiy kóz-qarası, dáwirdiń qısqasha xarakteristikası beriledi. Xalqımızdıń turmısında payda bolǵan xalıq azatlıq kóterilislerin, jáne de bul kóterilistegi aldıńǵı qatardaǵı adamlar, ideologlar sıpatında Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaqlar esaplanadı. Berdaq jasaǵan dáwirdi adminstrativlik bóliniwshiligin, awıl xojalıǵınıń túrli tarawları haqqında qısqa maǵlıwmat beriledi. 3-bólimde Berdaqtıń ómiri tuwralı jıynalǵan materiallarǵa tallaw jasaydı. Shayırdıń ómirin anıqlawda onıń shıǵarmalarınan paydalanadı, olardaǵı eski jıl atlarına qarap qashan jazılǵanlıǵın anıqlaydı. 4-bóliminde Berdaq shıǵarmalarınıń tiykarǵı motivlerine tallaw jasaladı. Bunda Berdaq shıǵarmalarındaǵı demokratizm, xalıqshıllıq ideyaları, hayal-qızlar teńligi, hadal miynetke shaqırıw hám shıǵarmalarındaǵı qarama-qarsılıqlar jóninde aytıladı. Olardaǵı tiykarǵı motivlerdi ashıwda ilimiy-teoriyalıq ádebiyatlardan sheber paydalanǵan. Shayır shıǵarmaları dáwir turmısı menen qosa izertlenedi. 5-bóliminde Berdaqtıń poemaları jóninde pikir júritilip, olarǵa tallaw jasaydı. Olarda shayırdıń árman etken idealı ashıp beriledi. 6-bóliminde Berdaq shıǵarmalarınıń kórkemlik ózgeshelikleri haqqında pikir júritiledi. Bunda shayırdıń stili, shıǵarmalarınıń janrlıq ózgeshelikleri, qurılısı tuwralı belgili ilimiy juwmaqlar shıǵarǵan. Juwmaqlaw bóliminde Berdaq shıǵarmalarınıń qaraqalpaq ádebiyatı tariyxındaǵı ornın kórsetedi. Berdaq shıǵarmaları jóninde kórnekli shayırlar, jazıwshılar pikirlerin bildirip, onı ustaz sıpatında qaraǵan. Mısalı, J.Aymurzaev "Berdaq" muzıkalı dramasın, S.Nurımbetov "Berdaq" poemasın, A.Dabılov "Berdaq" haqqında qosıqlar dóretti. Berdaqtı ózbek jazıwshılarınan Asxad Muxtar hám Xamid Ǵulam: "Túrkmen Maqtımqulı, qazaq Abay, qaraqalpaq Berdaq" Orta Aziyadaǵı revolyutsiyaǵa shekemgi dáwirdegi "Úsh jarıq juldızi" dep atadı. Berdaq shıǵarmalarınıń formasında ádebiyatımızdaǵı táriyplew usılı jetekshi orındı iyeleydi. Onıń shıǵarmalarınıń táriyplew usılında jazılǵanlıǵın ózi jasaǵan dáwirdiń turmısın adamlardıń sanasına jetkeriw ushın ayanbay islegenligin, onıń shıǵarmalarında táriyp baslawshı usıl ekenin kóriwge boladı: Tereń aqıl kerek, sózdi dizbege, Tınıq qıyal kerek, bárin sezbege. Berdaq shıǵarmalarında kóbinese ózi jasaǵan dáwirdegi turmıs haqıyqatlıǵı, onıń shıǵarmalarınıń mazmunın belgileydi. Olarda óziniń ómirine baylanıslı ayırım biografiyalıq momentler súwretlenedi. Onıń "Ómirim" qosıǵı derlik biografiyalıq xarakterde jazılǵan. Berdaq shıǵarmalarında hár qıylı filosofiyalıq, didaktikalıq, pedagogikalıq mazmunlardıń bar ekenin kóremiz. Jáne de qosıqlarında ırǵaq turaqlı bolıp keledi. Onıń qosıqlarınıń mazmunında gúl, búlbil, sharap, ashıq, qálender usaǵan traditsiyalıq obrazlardan ózgeshe óz dáwirindegi jarlı miynetkesh obrazın dóretti. Berdaq shıǵarmalarınıń tiykarǵı ideyalıq-tematikalıq mazmunı teńsizlikke qurılǵan zamanǵa narazılıq hám ádil baxıtlı zamandı árman etiw bolıp tabıladı. Ol miynetkeshlerdiń eziliwi, hayal-qızlardıń teńsizligi, molla-iyshanlardıń ashkózligi menen jalataylıǵı tuwralı jazdı. "Kelin" shıǵarmasında shayır hayal-qızlardıń qara basınıń erkinligi joq ekenligi haqqında aytadı. Shayır shıǵarmalarında xalıqtıń mápin qorǵaw, birlik, namıs, doslıq, adamgershilik hám t.b. ideyalıq negiz boladı. Onıń shıǵarmalarındaǵı eń birinshi kórinetuǵın belgi - klasslıq qarama-qarsılıqtıń súwretleniwi. Berdaq dóretiwshiliginde qaharmannıń aldına qoyılatuǵın talaplar xalıq penen birge bolıw, xalıq ushın xızmet etiw. Onıń "Xalıq ushın" qosıǵında xalıq ushın xızmet etken adamnıń aqıl-oy jaǵınan jetkilikli bilimge iye bolatuǵınlıǵın túsindiredi. Bunda qaharman obrazınıń psixologiyasındaǵı normalardıń printsiplerin kórsetedi. Mısalı: Oylı jigit jaqsı bilimpaz keler, Jaqsı ermes pasıqlardıń sózine, Jaman adam bilmes sóziniń parqın. Berdaq qaharman obrazındaǵı tiykarǵı belgilerdi óziniń "Xalıq ushın" shıǵarmasında kórsetken bolsa, al "Jaqsıraq" qosıǵında qaharman háreketiniń tiykarǵı baǵdarın, kimlerge qarsı gúresiw kerek ekenligin túsindiredi. Shayırdıń "İzler edim" qosıǵında belgili bir maqsetti anıq mısallar menen kórsetedi. Mısalı: Aqqan bilim - bulaq saǵam, Tabılǵansha izler edim. Men sorlıǵa zaman kerek, Men dáwrandı izler edim. Berdaq ózine shekemgi qaraqalpaq ádebiyatınıń, folklorınıń tájiriybelerin, onıń jetiskenliklerin qunt penen úyrengen shayır. Jámiyetlik turmıstı súwretlewde shayırdıń tutqan jolın anıqlap beretuǵın "Bolǵan emes" qosıǵı bunıń dáliyli: Bul dúnya qayǵu-ǵapletti, Adamlardı áwere etti, Neshshelerdiń basına jetti, Hesh bir ádil bolǵan emes. Berdaqtıń ádebiy dóretiwshilikke kóz-qarası onıń shıǵarmalarında xalıq ushın áhmiyetke iye bolǵan máselelerdiń qoyılıwı arqalı anıq kórinedi. Onıń barlıq shıǵarmalarında derlik xalıq turmısınıń rawajlanıwındaǵı baslı máseleler sóz etiledi. Onı xalıqtıń mápi menen tıǵız baylanıslı ráwishte alıp qaraydı. Ádebiyatshı İ.Saǵıytov "Berdaq tvorchestvosı" kitabında Berdaqtıń shıǵarmalarına baha bere otırıp: "Berdaq shıǵarmalarınıń kúshi - onıń shın xalıqshıllıǵında, xalıq tilegine sáykesliginde, onıń óz xalqın, óz elin súygen jalınlı patriotizminde, demokratiyalıq hám gumanistlik ideyalarında" dep kórsetti. Onıń shıǵarmaları qosıq formasında jazılǵan. Al, mazmunı, kólemi, súwretlew usılına qaraǵanda olar kóp túrlerge bólinedi: 1\. Epikalıq-tariyxıy shı»armaları: "Aqmaq patsha", "Amangeldi", «Ernazar biy», «Ráwshan», «Aydos baba», «Xorezm», «Qúlen bolıs», «Xalıq ushın», «Ómirim» hám t.b. 2.Siyasiy-grajdanlıq (gumanistlik) máselelerdi súwretleytuǵın shıǵarmaları: «Jaqsıraq», «Zamanda», «Salıq», «Oylanba», «Kerek», «Kelin», «Kórindi» hám t.b. 3.Shayırdıń kewil-kúyi, turmıstıń ayırım máselelerine baylanıslı, sonday-aq jámiyetlik turmıstıń rawajlanıwına tereń túsinbegen jaslıq dáwirdegi dóretken shıǵarmaları: «Shı»ırım», «Ógizim», «Ayralıq» hám t.b. 4.Tábiyat lirikası shayırdıń kópshilik qosıqlarına aralasıp keledi. Xalıq turmısına baylanıslı tábiyattı «duman», «qarabult», «qarańǵ» sıyaqlı kórinislerin turmısqa baylanıslı qolanıw shayır shıǵarmalarınıń ózgeshelikleri. gúresleri zulımlıq hám eziwshilik ústinen 5.Didaktikalıq yamasa úgit-násiyat qosıqları: «Balam», «Bilgeysiz», «Nadan bolma», «Kim aytar» shıǵarmaları. 6.Yumor-satiralıq shıǵarmaları: «Altı qız», «Xojam», «Megzer», «Upik máhrem», «Sıqmar eken», «Toyda» shı»armaları kiredi. Berdaq óz xalqınıń tariyxı, ótkendegi ómiri menen qızıqqan shayırlardıń biri. Ol óz shıǵarmalarında tariyxıy faktlerdi dálme-dál súwretlemese de xalıq táǵdirinde úlken iz qaldırǵan iri waqıyalardı óziniń túsiniginshe sáwlelendirgen. Onıń «Shejire» shıǵarması xalıqtıń awzındaǵı ańız sózlerdiń tiykarında jazılǵan. Shayır bunda ańız-áńgimelerdi ózinshe tolıqtırǵan. Onı kórkem formaǵa túsirgen, óz dáwirindegi siyasiy jaǵdayǵa baylanıstırǵan. Mısalı: Az emesdur, qaraqalpaq kóp, Jer mayı dep, shoq mayı dep, Qaraqalpaqtı xiywalı jep, Mıqlım biyzar qılǵan eken. «Shejire» shıǵarmasınıń bir bólimi 1913-jılı belgili Shıǵıstı izertlewshi İ.A.Belyaev tárepinen jazıp alındı hám 1917-jılı basıp shıǵarıldı. Berdaq «Shejire»niń I bólimin xalıq awzındaǵı ápsanalarǵa qaray tek ǵana qaraqalpaq xalqınıń kelip shıǵıwın hám olardıń ruwlarǵa bóliniwlerin izertlep dáliyllemekshi boldı. «Shejire»de Razıhaqtıń Gulpak degen balası jaslıǵında qara qalpaq kiygen, sonnan qalpaq atanǵan. Qalpaq er jetip, úylenip balalı bolǵan, onıń atın ózbek qoyǵan. Shayırdıń aytıwınsha Ózbek adamnıń atı bolǵan. Qalpaqtıń jalǵız balası Ózbek jaslayınan úylenip, on bes jasında balalı bolǵan, atın Jiyen qoyǵan. Sol Jiyen qaraqalpaqlardıń túp babası esaplanǵan. Jiyenniń úsh hayalı bolıp, úlken hayalınan Mayqı tuwılǵan, Mayqıdan Jayılǵan, Seyilxan tuwılıp, úrim-putaqları kóbeygen. "Jayılǵan" uran bolǵan. Ekinshi hayalı qıtay-qotanınıń qızı bolıp, onnan Qıtaybek, Shak degen balalar tuwılıp, qıtay-qıpshaq urıwı payda bolıp, uranı Ullı taw tóksaba bolǵan. :shinshi hayalınan Qıyat, Múyten degen ul tuwılǵan hám uranı Arıwxan bolǵan. Bunnan soń shayır Shejirede qaraqalpaqlardıń óz aldına el ekenin, onnan Keneges, Mańǵıt urıw, uranlarınıń kelip shıqqanlıǵı haqqında maǵlıwmat beredi. Eń aqırında biraz jıldıń ótiwi menen qaraqalpaq atanǵan eldiń múyten, qońırat, qıtay, qıpshaq, mańǵıt, aqpıshaq urıwlı, uranlı elge aylanıp, jaylaǵan mákanı :rgenish átirapı ekenligi haqqında maǵlıwmat beredi. Shejirede Shıńǵısxan haqqında ápsana da bar. «Shejire»niń II bóliminde qaraqalpaqtıń altı ruwınıń kimnen baslanıp, kimlerge kelip jetkenin dálme-dál kórsetpekshi bolǵan. Bunda xalıqtıń dáslepki shıǵısınan baslap izbe-iz tariyxıylıq saqlanǵan. Bunda XVII, XVIII,XIX ásirlerdegi xalıq ómirindegi tariyxıy waqıyalar sáwlelengen. Ata jurtı Túrkstan ekeni aytılǵan. «Shejire» qaraqalpaq tariyxı, etnografiyası, ádebiyatı, tili ushın áhmiyetli ruwxıy miyras. Bul arqalı XVI, XVII, XVIII ásirlerde hár qıylı tariyxıy jaǵdaylar menen tumlı tusqa bólinip taraǵan qaraqalpaqlardıń túrkiy tilles xalıqlardıń kóz aldında Xorezm oazisindegi qaraqalpaqlar arqalı jáne óz ádebiyatına, iskusstvosına, tariyxına iye bolıp qálipleskenin kórsetiwshi tariyxıy fakt boldı. Bul hádiyselerdiń hámmesi xalıq janlı tiliniń avtor tárepinen aktiv isletiliwi nátiyjesinde iske asırılǵan. "Aqmaq patsha" dástanı qaraqalpaqlar turmısındaǵı feodallıq pıtırańqılıq, patriarxarlıq urıw dáwirindegi jámiyetlik keskin qarama-qarsılıqlardıń kórinislerin kóz aldımızǵa elesletedi. Dástan bir neshshe bólimlerden ibarat\` kirisiw, tiykarǵı bólim hám juwmaqlaw. Kirisiw bóliminde shayır óziniń aldına wazıypalar qoyadı. Bul ózi menen birge siyasiy hám ideologiyalıq gúreske qatnasıp atırǵanlardıń obrazın jasaw. Dástandaǵı Gúlim, Gúlzar, Anar hám Záriw obrazları hám olardıń miynetkesh xalıqtıń shıǵarǵan gimni. Usı gimn arqalı jeńiske erisedi, azatlıq aladı, jawızlıqtı áshkaralaydı. Dástannıń barlıq bólimleri xalıq dástanlarına eliklep jazılǵan. Bunda fantastikalıq, giperbolalıq elementler kóp ushıraspaydı. Dástandaǵı baslı ideya - adamlardıń azatlıq ushın gúresi, olardıń turmısın jaqsılaw bolıp tabıladı. Dástanda klasslıq teńsizlik, miynetkesh xalıq massasınıń tilek-ármanları súwretlengen. Dástanda tereń gumanistlik, demokratiyalıq ideyalar ortaǵa qoyıladı, shayırdıń aldına qoyǵan maqseti durıs sheshiledi. Bastan aqırına shekem azatlıq, erkinlik haqqında gúres atadan-balaǵa miyras etip kórsetiledi. Dástanda 80 jasar xan ólip, ornına balası patsha boladı. Ol zulım hám 41 qatın aladı, jáne de elden qız izletedi. Waqıya usılay baslanadı. Dástan aqırında aqmaq patsha óziniń qızlarına ashıq boladı hám olarǵa jábir etedi. Dástandaǵı waqıyalar janlı turmıstıń syujetine qurılǵan. Bunda miynetkeshlerdiń azatlıq ushın gúresi súwretlenedi. Dástanda hayal-qızlar obrazı basım bolıp kelgen. Berdaqtıń "Ráwshan" poeması dialog formasında jazılǵan. Poemanıń birinshi bólimi jawshı bolıp kelgen ǵarrı menen Ráwshan arasındaǵı aytıstan baslanadı. Bunıń ózi de Berdaqtıń qızlardı sonday ideal qaharman etip kórsetpekshi bolǵanlıǵında. Poemanıń ekinshi bóliminde Ráwshannıń qarsılıǵına ushıraǵan Mırzamurat ǵarrınıń ketiwi, atınıń alıp qashıwı súwretlenedi. 3-bóliminde Mırzamurattıń attan jıǵılıp esi awıp qalıwı, Qutlımurat baydı eske túsiriwi súwretlengen. 4-bóliminde shayırdıń waqıyaǵa qatnası, kóz-qarası bayanlanadı. Óz pikirlerin aytıw arqalı shayır hayal-qızlardıń erkinlikke shıǵıwın jaqlaydı. Poemada Ráwshan menen ǵarrı arasındaǵı hádiyse menen, ǵarrınıń ólimi sóz etiledi hám shayırdıń waqıyaǵa jeke kóz-qarası ashıq aytıladı. Berdaqtıń tariyxıy adamlar ómirine, xalıq ushın islegen isine baǵıshlap jazǵan shıǵarmaları "Amangeldi", "Aydos biy", "Ernazar biy" poemaları bolıp tabıladı. Onıń "Amangeldi" shıǵarmasında súwretlengen hádiyseler joqarǵı qaraqalpaqlar arasında bolǵan waqıya. XVII ásir aqırı XVIII ásir basında xalqımızdıń bir bólegi Miyan kól degen jerdi mákanlaǵan. Qoqan xanlıǵına baǵınǵan. Sol jerdegi xalıq basqarıwshısı Asan Qudaybergen ulı bolǵan. Qoqan xanı qaraqalpaqlardan qız soratadı. Biraq Asan batır qarsı shıǵadı. Mısalı: Sózinen qaytpadı Asan, -Qız alarsań ólsem qashan, Watan bolmas bizge Qoqan, Sen shuwlattıń eldi dedi. Asan obrazındaǵı qaysarlıq hám turaqlılıq eldiń ar-namısı ushın barlıq kúshti jumsaw - poemanıń tiykarǵı ideyası. Usı ideyanı túsindiriwde shayır Amangeldi obrazın júzege shıǵaradı. Amangeldi zalım patshanıń zulımınan xalqın qutqaradı hám Asan ushın ósh aladı, shayır: Amangeldidey bolmaǵa, Barıp xannan qan almaǵa, Gelle kesip jan almaǵa, Qay birińniń shamań keldi. degen ótkir sózler menen Amangeldidey bolıwǵa shaqıradı. Bul poema jaslardı batırlıq, mártlik islerge ruxlandıratuǵın, xalıq dushpanlarına zalım xanlarǵa qarsı gúreske shaqıratuǵın eń jaqsı shıǵarma. Shayırdıń "Aydos biy" dástanı XVIII ásir aqırı XIX ásir basında ómir súrgen tariyxıy shaxs haqqında jazılǵan. Shayır óziniń poemasında qaraqalpaq xalqınıń tariyxındaǵı azatlıq ushın úlken kóterilislerdiń birewin súwretleydi. Alma jegen alpıs biy hám Aydos biydiń xalıq kóterilisin baslaw ornına qara basınıń ǵamına berilip ketkenligin jazadı. Begis, Mırjıq, Irza, Tóre qusaǵan batırlardıń xalıq isi ushın ketkenligin kórsetedi. Shayır Aydostıń aldawlıq penen qolǵa túskenin, Xiywa xanınıń aldawshılıq siyasatın kórsetedi. Xannan pánt jegen Aydos kóterilis shıǵarıp, onı basqarıwǵa bel baylaydı. Poemada shayır qaraqalpaq biyleriniń kóteriliske jasaǵan satqınlıǵın ǵázep penen súwretleydi. Kóterilistiń jeńiliw sebepleri, qaraqalpaq urıwları tolıq, birlik penen qatnaspaǵan hám ayırım biyler xanǵa satılıp, kóterilisti ayawsız, qanlı bastırıwǵa háreket etken. Shayırdıń "Ernazar biy" shıǵarması 1855-56 jıllardaǵı Xiywa xanına qarsı qaraqalpaq xalqınıń milliy azatlıq gúresiniń basshısı Ernazar alakózge arnalǵan. Tariyxıy izertlew boyınsha kóterilistiń baslanıw sebebi salıqtıń awırlıǵı hám xalıqtıń Xiywa xanı zulımlıǵınan qutılıw bolıp esaplanadı. Berdaqtıń bul shıǵarmasında tariyxıy jaǵday menen birlikte Ernazar biydiń qazaq xanı Janǵazını óltiriwi, eldegi jalaxor, jónsiz jasawıl, baylarǵa tırnaǵın batırıwı, hár túrli áskeriy islerdi úyrenip mashń etiw, el biylewi menen birge qus salıwı, bedew miniwi sıyaqlı jigitlik saltanatları ótkir sózliligi sóz etiledi. Ernazar alakóz Berdaqtıń ómir boyı árman etken ideal qaharmanınıń biri. Ernazar alakózdi xalıqtıń birligi ushın gúresken batır sıpatında súwretleydi. Poemada Ernazardıń qaraqalpaqlar jerine hám jaylawına mudamı shabılıw jasap tınıshlıq bermeytuǵın qońsılas ellerdiń xanlarına, baylarına qarsı atlanıs jasawları da gúrriń etiledi. Shıǵarmada xan Ernazardı gúnakar etip, bes jıl aq úyli etip qoyadı. Túrkmenler :rgenishke Ernazardı shaqıradı. Bul birigiw Xiywa áskerlerin tómenletedi, olar Xojelini taslap qashadı. Kóterilisti baslaw, tayarlanıw, dawam ettiriw eki jılǵa shamalasadı. Usı dáwirde Zarlıqtı xan etip tikleydi. Kóterilis waqtında urıwlar arasında alawızlıq payda bolıp, Ernazar keneges Xiywaǵa satıladı, ishki dushpanlar sebebinen Ernazar alakóz óltiriledi. Sońında Ernazar biy tragediyalı halatta súwretlenedi: Góruǵlı bektey er edi, Qatarda qosa nar edi, Tolı jurtqa dárkar edi, Sheyit boldı Ernazar biy. Shayır Ernazardı ótkendegi ápsanalıq batırlar menen salıstıradı. **6. Ótesh shayırdıń ómiri hám dóretiwshiligi** **Ótesh Alshınbay ulı** 1828-jılı Ámiwdáryanıń tarmaqlarınıń biri Kókózektiń Ámiwdáryanıń quyar jerindegi awılda tuwılıp, 1902-jılı 75 jasında qaytıs bolǵan. Ótesh Jiyen jırawdıń aqlıǵı bolıp, bul haqqında shayırdıń: Atım Ótesh, babam atı Jiyendi, Xalıqqa sózi úlgi bolǵan emes peW degen qosıq qatarlarınan ańlaymız. Jiyenniń Jamǵırshı degen balasınan Alshınbay, onnan Ótesh tuwılǵan. Ol qaraqalpaqtıń múyten ruwınan bolıp, Aral jaǵasındaǵı Aqbóget, Kókózek, Ayırsha, Terbenbes degen jerlerde jaylap, balıqshılıq penen kún kórgen. Ol Berdaq shayır menen zamanlas bolǵan. Kúnxojanı qartayǵan halında kórgen, ol mına qosıǵında: Kúnxojanı burın kórdim, doslarım, Sonda meniń sorapedi, jaslarım, Óldi dedi qattı meniń baslarım, Árman menen Kúnxoja ótti dúnyadan. dep maǵlıwmat beredi. Shayır ómirinde ushırasqan joqshılıq, azap penen xorlıq teńsizliklerge ádil pikir júrgizdi. Ol óziniń "Kórdim" qosıǵında: Sekkizden keldim toqqızǵa, Yúrdim yoshıp kelsem jazǵa, Megzedim zaya juldızǵa, Dúnyanıń zaxmetin kórdim. Shayır qıssaxanlıq óneri menen de shuǵıllanǵan. Bul jóninde óziniń "Bolar" "Kókózek" qosıqlarında aytıp ótedi. Ol óz dáwiriniń ataqlı shayırı Berdaq penen aytısqa túsken hám Berdaqtıń shayırlıq lapızın joqarı bahalaydı: Ótesh ózi jasaǵan zamannıń turmıs haqıyqatlıǵın tereń súwretlep bere alǵan. Onıń shıǵarmaların bir neshe túrlerge bólip úyreniwge boladı. 1\. Ótesh shıǵarmalarında ózi jasaǵan zamanǵa kóz-qaras. 2\. Óteshtiń satiralıq qosıqları. 3\. Ótesh shıǵarmalarında hayal-qızlar tematikası. 5\. Óteshtiń poemaları. 5\. Shayır shıǵarmalarınıń kórkemlik ózgeshelikleri. Ótesh shıǵarmaların izertlew jumısları 1930-jılları qolǵa alındı. 1937-jılı ádebiyatshılar S.Máwlenov penen Sh.Xojaniyazovlar Moynaq, Taxtakópir, Qaraózekte bolıp, shayırdıń kóp qosıqların jazıp aldı. Olardıń ayırımları Máteke iyshannıń meshitinen tabılǵan arab alfaviti tiykarında jazılǵan qoljazbalardan kóshirilgen. Usı jıynalǵan materiallardan shayırdıń "Shermende", "Gúlziyba", "Kórdim", "Berdaq baqsıǵa juwap" qosıqları 1-ret 1950-jılı "Qaraqalpaq xalıq tvorchestvosı' degen toplamda basılıp shıqtı. Shayırdıń eń dáslepki qosıqlar toplamı 1958-jılı jarıq kórdi. Toplamǵa "Ótesh shayır" degen sóz bası berilip, shayırdıń qaraqalpaq ádebiyatında tutqan ornı, qosıqlarınıń ideyalıq baǵdarı haqqında qısqasha tallaw jasalǵan. 1958-jıl 5-oktyabrdegi "Qızıl Qaraqalpaqstan" gazetasındaǵı Q.Berdimuratovtıń "Alshınbay ulı Ótesh" shıǵarması shayır shıǵarmaların izertlewdegi dáslepki adım bolıp esaplanadı. Degen menen Ótesh shıǵarmaları haqqında belgili juwmaqqa kelgen ilimpaz N.Dáwqaraev boldı. Ol shayır shıǵarmalarınıń tolıq jıynaǵın baspaǵa tayarlaw hám onı ilimiy dáliyllew máselelerin ortaǵa qoydı. 19y2-jılı f.i.k. A.Karimov tárepinen baspaǵa tayarlanǵan Óteshtiń tańlamalı shıǵarmaları baslı orın iyeledi. Bul kitapta A.Karimovtıń "Óteshtiń ómiri hám tvorchestvosı haqqında maǵlıwmatlar" degen kólemli maqalası járiyalanıp, onda shayır dóretiwshiligi hár tárepleme izertlengen. İlimpaz A.Pirnazarovtıń "Ótesh, Omar hám folklor" ilimiy miyneti shayır shıǵarmaları jónindegi iri kólemli miynetlerden esaplanadı. 3\. Óteshtiń jasaǵan zamanı XIX ásirdiń 2-yarımı qaraqalpaq xalqınıń eki jaqlama qısımda bolǵan waqtı edi. Biri Xiywa xanlıǵı tárepinen salınǵan esapsız salıqlar, ekinshisi jergilikli feodallardıń qısımı. Sonlıqtan shayır jasaǵan zamanda qarama-qarsı eki klasstıń bar ekenligin kóremiz. Bul haqqında "Kórdim" qosıǵında: Adamzat emes birdey, Bazı birewler taza gúldey, Birazlar bay, birazı gedey, Dúnyadaǵı bárshesin kórdim. dep jazadı. Shayır xalıqtıń awır turmısın, xalıq basındaǵı baxıtsızlıqtı, ezilgen miynetkeshlerdiń tragediyalıqjaǵdayların óziniń "Dárkar", "Árman menen", "Ketermen", "Kók ózek" qosıqlarında jırlaydı. Ótesh óziniń satiralıq shıǵarmalarında ózi jasaǵan zaman teńsizliklerin, jergilikli baylardıń topas xarakterlerin tereń áshkaralaydı. Onıń satiralıq qosıqlarıná "Yańlıdı", "Nuratdiyin", "Shermende", "İzimbet", "Qádir molla" qosıqları kiredi. Bul shıǵarmalarda sıqmar baylar menen xalıqtı aldaǵan din iyeleriniń unamsız háreketleri áshkaralanadı. Bunda shayır adamlardı eki toparǵa bólip qaraydı hám miynetkesh xalıqtıń esabınan kún kóretuǵın adamlardıń jaman qásiyetleri ústinen kúledi. Mısalı: Bul zamanda adamlardıń, Birazı adam yańlıdı, Bul zamanda adamlardıń, Birazı dońız yańlıdı, -degen sheshimge keledi. Shayır usı "Yańlıdı" qosıǵında Ermekbay degen ótirikshi, ekijúzli, tákabbır baydıń minez-qulqı, úyindegi shopanlarǵa kórsetken jábir-zulımlıqları, adamgershilikke jayǵaspaytuǵın topas isleri haqqında jazadı. Al, shayırdıń "Shermende" satirasına Molla İzimbettiń tńrt jigitti jumsap, haqısın bermey, tek ǵana pátiyasın bergeni, al tórtewiniń de shańaraǵı qısı menen ash qalǵanı, bul hádiysege qorlıǵı kelgen Óteshtiń usı qosıqtı dóretkenligi sóz boladı. Mısalı: Alaradı eki kóziń, Bıljıraydı aytqan sóziń, Qalay-qalay bul mineziń, Haqısın bergil shermende. bul sıpatlama shayırdıń "İzimbet" atlı satirasına da tán. Óteshtiń "Nuratdiyin" satirasına ótirik aytıp, buzaqıshılıq penen shuǵıllanǵan Nuratdiyin maqsımnıń obrazı ashıp beriledi. Óteshtiń úgit-násiyat qosıqlarında turmıstan alınǵan óz tájiriybeleri anıq kórinedi. Bul qosıqlarınıń tiykarında unamlı, unamsız, qorqaq-batır, aqıllı-aqılsız adamlar arasındaǵı gúres sóz boladı. Jáne de adamgershiliktiń normaları belgilenip, hár qanday adamdı ádep-ikramlı, hadal, hújdanlı bolıwǵa shaqıradı. Shayırdıń bunday qosıqlarına "Bolar", "Qarız alma", "Ur", "Sáwmeymen" shıǵarmaları kiredi. Mısalı: Jaqsı menen júrseń uzaq jollarǵa, Ólgenshe qádirdan hámdamıń bolar, Jaman menen shıqsań uzaq jollarǵa, Jábiriw-japaǵa kómekshi bolar. Shayırdıń bul qosıǵı úlken didaktikalıq mánige iye bolıp bul Maqtımqulı, Ájiniyaz shayırlar tásirinde jazılǵan. Bunda haqıyqıy insan ushın eń zárúr aǵla qásiyetler sóz etiledi. Shayırdıń didaktikalıq qosıqları arasına "Qarız alma" qosıǵı úgit-násiyatlıq xarakterge iye. Bunda xalıqtıń ashlıqta jasawı, usı sebepli baylardan  qarız alıp, olarǵa ǵárezli bolıp qalıwı qosıqta tásirli ashıp kórsetilgen.Mısalı: Xanǵa barsań arız jaman, Mollaǵa barsań parız jaman, Bayǵa barsań qarız jaman, :shewinen qarız alma. Bunda adamlarǵa tek ǵana qarız almawdı uqtırıw emes, adamlardı pák, taza bolıwǵa shaqırıw sıyaqlı ideyalar da bar. Óteshtiń "Sáwmeymen" qosıǵında dúnyadaǵı teńsizlik, jaqsı menen jaman, ádalatlı hám ádalatsız, baxıtlı menen baxıtsız arasındaǵı keskin parıqtı kórsetip, bulardıń ekinshi toparların ne ushın xoshlamaytuǵının ashıq aytadı. Ótesh shıǵarmalarında hayal-qızlar tematikası baslı orındı iyeleydi. Shayır ózi jasaǵan zamandaǵı qızlardıń bas erkinliginiń joq ekenligin óz shıǵarmalarında jırlaydı. Onıń "Gúlziyba", "Qızlar", "Hayran etti" shıǵarmaları bar. Ótesh qızlarǵa baxıtlı zamannıń keliwin árman etedi: Qız kámalǵa kelip dáwranlar súrse, Dúnyada shad bolıp ráhátin kórse, Kewli súygenine wádesin berse, Ármanı joq bul dúnyada qızlardıń. Shayır "Qızlar" qosıǵında dáwir qızlarınıń gózzallıǵın, ádep-ikramlılıǵın, aqıllılıǵın sheber súwretleydi. Biraq olardıń sol dáwirdegi ómiri qıs sıyaqlı suwıq. Qızlar ómirge gózzallıq baǵıshlawshılar bolǵanı ushın olardıń ómiri jaz sıyaqlı qulpırıp turıwın qálep shayır juwmaq shıǵaradı: dep baxıtlı zamandı ańsaydı. Shayırdıń "Gúlziyba" qosıǵı táriyp xarakterinde jazılǵan bolıp, onda Gúlziybanıń gózzallıǵı bayanlanǵan. Gúlziybanıń kelbetin táriyplewde Shıǵıs klassik shıǵarmalarınan tásirlenip, hátte, shıǵıs dástanları "Baxram-Gúlandam", "Farxad-Shiyrin", "Láyli-Májnún", "Húrliqa-Hamra" hám t.b. dástanlardaǵı obrazlar menen salıstırǵan. Jáne de dástanlarǵa tán teńewler menen berilgen: Kúygelek kibi kózleri, Shiyrinnen sheker sózleri, Húr kibi báhár júzleri, Gúlziyba qız gúl yańlıdı. Shayır bunda tek Gúlziybanıń sırtqı gózzallıǵın táriyplegen. Hayal-qızlardıń ishki sezimleri, olardıń dúnyaǵa kóz-qarasın belgilewde shayırdıń "Hayran etti" poeması baslı orında turadı. Poemada Nuratdiyin degen molla Ayım degen jarlı kisi menen aqlay quda boladı. Nuratdiyinniń hayalı Kárim atlı ullı, Ayımnıń hayalı qızlı boladı. Biraqta balaları bir-birine úylespeytuǵın dárejede qarama-qarsılıqqa iye. Ayımnıń qızı sulıw hám aqıllı. Nuratdiyinniń balası oǵan qarama-qarsı súwretlenedi\` Kózlerin kórseń uraday, Awzın kórseń jıraday, Qulaqları sıpıraday, Hár bálege megzes etti. Eski dástúr boyınsha ekewin qospaqshı boladı. Biraq qız bul hádiyselerge shıdap tura almaydı. Ol bunday jarımes penen jasaǵannan ólgen abzal dep, túnde kúyewine qanjar urıp óltiredi, sońınan ózine de uradı. Bunday hádiyseler XIX ásirde xalıq arasında jiyi bolıp turǵan. **Qadaǵalaw sorawları\`** 1.Jiyen jırawdıń qaysı shıǵarmalarında balalar turmısı ayqın sáwlelengen? 2\. "Ullı taw" poemasınıń baslı ideyası qanday? 3\. Jiyen jıraw qaysı tolǵaw, dástanlardı atqarǵan? 4\. Kúnxojanıń toplamları haqqında. 5\. Kúnxoja shayırdıń tımsallıq shıǵarmaları. 6\. Shayırdıń Xiywa saparınan dóregen qosıqlarınıń ideyalıq mazmunı. 7\. Kúnxoja shıǵarmalarındaǵı tariyxıy haqıyqatlıq. 8\. Ájiniyazdıń gumanizm ideyasındaǵı qosıqları. 9\. Shayır shıǵarmalarında muhabbat teması. 10\. "Bozataw" poemasındaǵı syujetlik motivler. 11\. Berdaqtıń yumor-satiralıq qosıqlarınıń mazmunı. 12.Бердақтың қандай поэмалары бар? 13.Бердақтың дидактикалық қосықлары қайсылар? 14\. "Aqmaq patsha" dástanındaǵı hayal-qızlar obrazınıń jasalıwı. 15\. "Amangeldi" poemasınıń ideyalıq mazmunı. 16\. Ótesh shayırdıń yumor-satiralarında obrazlardıń jasalıwı. 17\. „Hayran etti" poemasınıń syujeti. 18\. „Dárkar" qosıǵınıń tárbiyalıq áhmiyeti.