XX. Asır Qaraqalpaq Edebiyatı (PDF)

**Kirisiw. XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń payda bolıw hám qáliplesiw jolları** XX ásir Evropa, Aziyadaǵı jasawshı kóp xalıqlardıń turmısına, jámiyetlik rawajlanıwına ǵárezsizlik hám milliy oyanıw ideyaların alıp kirgen dáwir bolıp tariyxqa kirdi. Bul ideyalar, haqıyqatında da, demokratiyalıq ruwxt...

**Kirisiw. XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń payda bolıw hám qáliplesiw jolları** XX ásir Evropa, Aziyadaǵı jasawshı kóp xalıqlardıń turmısına, jámiyetlik rawajlanıwına ǵárezsizlik hám milliy oyanıw ideyaların alıp kirgen dáwir bolıp tariyxqa kirdi. Bul ideyalar, haqıyqatında da, demokratiyalıq ruwxtaǵı ózgerisler menen baslanadı. Ásirese bul ásir basındaǵı Tүrkiya hám İrandaǵı revolyuсiyalıq ideyalardıń hám waqıyalardıń jeńiske erisiwleri Turkstan jadidlik háreketleriniń keń qulash jayıwına hám jedellesiwine sebep boldı. XX ásirdiń birinshi sheregindegi Túrkstan jadidleriniń tiykarǵı maqseti - túrkiy xalıqlar ǵárezsizligi, ondaǵı orta ásirlik monarxiyalıq artta qalıwshılıqtı saplastırıw, eldi, xalıqtı bilimili, sawatlı bolıwǵa shaqırıw менен бирге Evropa xalıqları mádeniyatınan da paydalanıw, ol ushın elde ulıwma bilim beretuǵın, ulıwma pánler oqıtılatuǵın mektepler ashıw, bul joldaǵı jadidlik-demokratiyalıq háreketlerdiń tiykarǵı baǵdarların xalıqqa túsindiretuǵın hám jańa ideyalardı taratıw ushın baspa sóz, gazeta, jurnallar shólkemlestiriw сыяқлы әмелий ислерден де ibarat болды. Jadidlerdiń bul ideyaları 1883-jılı Baqsha sarayda İsmayılbek Gasparali shólkemlestirgen «Tarjumon» gazetasında tınbay daǵazalanıp barıldı. Bul gazeta Turkiyada, Tibiliside, İranda, Baǵdatta, İndistanda, Buxara, Samarqandda hám Tashkentte shıǵıp turdı. Bul Túrkstan jadidleriniń progressivlik háreketleri qaraqalpaq zıyalıların da oyattı. Xalıqtıń ǵárezsizlikti gúresip jeńip alıw kerekligine haqıyqattan da kózleri jetti. Sol sebepli qaraqalpaqlardıń Rossiyanıń awır koloniyalıq siyasatın basınan keshirip atırǵan bóleginde 1908, 1909, 1911, 1914, 1916-jılları tınbay xalıq azat etiwshilik gúresleriniń jalınları lawlap esti. Bul gúreslerdiń ishindegi eldegi eń keń kólemli sıpat iyelegeni imperialistlik urıs jıllarındaǵı 1914-жыл hám 1916-jıldaǵı kóterilisler boldı. Bul qaraqalpaqlar jerindegi kóterilisler Túrkstan jadidleriniń progressivlik háreketlerinен руўхланған ҳәм оны qollap quwatlawshı ǵana qozǵalańlar emes, pútkil túrkiy xalıqlar progresin, sonıń ishinde ruwxıy-siyasiy, ekonomikalıq ǵárezsizligin tuw qılıp kóterip gúresip atırǵan keń kólemli, ulıwmaxalıqlıq sıpatqa iye Túrkstan jadidler háreketiniń bólinbes bir bólegi edi. Bul kóterilislerge hámme waqıtlarda Qaraqalpaqstan aymaǵında jasawshı barlıq xalıqlar qaraqalpaqlardan basqa ózbekler de, qazaqlar da, túrkmenler de, orıslar da qatnasıp turdı. Ásirese 1905-1907-jıllardaǵı Rossiyadaǵı burjuaziyalıq-demokratiyalıq revolyusiya dáwirlerinde jeńiliske ushıraǵan gúressheńlerdi Rossiyanıń eń arttaǵı hám uzaqtaǵı koloniyası Qaraqalpaq jerine súrgin etiliwi bul gúreslerdiń keń kólemde en jayıwına unamlı tásirin tiygizdi. Sebebi, patshalıq Rossiya tárepinen jer awdarǵan orıs gúressheńleri patshalıq siyasattıń jeńiliwi ushın jergilikli xalıqlardıń bul kóterilislerin tek qollap-quwatlap ǵana qoymastan, olardıń ózleri de sheshiwshi gúreslerge qatnastı. 1905-1916-jılları Túrkstan jadidleriniń bul progressivlik háreketleri keń qulash jaydı. Bul háreketler Buxara ámirligin, Xiywa, Qoqan xanlıqların úlken lárzemge saldı. Jáne de Túrkstan jadidleriniń bul háreketlerin Rossiyanıń túrkiy xalıqlar musılmanları jasaytuǵın úlkelerinen baslap Kavkaz artı, Turkiya, İran, Arab mámleketlerindegi jańalıq táreptarları bolǵan aldıńǵı-ilgeri kóz-qarastaǵı adamların da oyattı.[^1^](#fn1){#fnref1.footnote-ref} Bul jıllardaǵı kóterilisler apatshılıq, xalıq yadında awır iz qaldırǵan qan tógiwler sıyaqlı úlken tragediyalıq sıpatları ҳәм óziniń azat etiwshilik идеялары boyınsha xalıq sanasınıń oyanıwına belgili dárejede tásir jasaǵan milliy xalıq azatlıq gúresleri bolıp tariyxqa endi. Bul gúreslerdi házirge shekem ilimpazlarımız tariyxta hám ádebiyat tariyxında da, orıs sotsial-demokratlarınıń progressivlik háreketleriniń arqasında qaraqalpaqlarda usınday xalıq azat etiwshilik háreketleri payda boldı, dep belgilep keldi. Bul, álbette, eski kommunistlik ideologiyanıń keri tásirinen kelip shıqqan қәте жуўмақ, pikirler edi. Bul jıllardaǵı eldegi xalıq azat etiwshilik háreketleri qaraqalpaq klassik ádebiyatınıń dástúrlerinde óz tvorchestvoların rawajlandırıp, qáliplestirip, ádebiyat maydanına izli-izinen kirip kiyatırǵan Qulmurat shayır Qurbanáli ulınıń, Sıdıq shayır Toqpan ulınıń, shayır Seyfulǵabit Majit ulınıń, Ábdiqádir shayır Bekimbet ulınıń, Qazı Máwlik shayır Bekmuxammed ulınıń, Sápiwra shayır Jayılbek qızınıń dóretiwshilik искерликlerinde jańa baǵdarlar, jańa kóz-qaraslar, jańa estetikalıq printsipler payda bolıwında, olardıń dóretpeleriniń el, xalıq ómirlerine jaqınlasıp jámiyetlik sıpat iyelewine tásir etiwshi baslı faktorlardıń biri bolıp xızmet etti. Olar óz dóretiwshilik ómirlerin xalıq idealları menen birlestiriw kerekligin túsindi. Ásirese, tvorchestvonı xalıq, millet erkinligi, onıń ǵárezsizligi ushın gúres ideyalarına arnaw zárúrligin sezdi. Bul gúreslerde kórkem shıǵarmalar xalıq qolındaǵı úlken ideologiyalıq qural ekenligine olardıń kózleri jetti. Eldegi bunday tariyxıy sharayatlardıń, jámiyetlik jaǵdaylardıń, progressivlik ideyalardıń jedellesiwi tek Túrkstan jadidlik háreketleriniń tásiri ǵana emes edi. Al, sol waqıttaǵı qaraqalpaq jámiyetiniń ózi de Túrkstan hám Buxara jadidlik háreketleriniń qaynaǵan bir ornı esaplandı. Máselen, Qazı Máwlik ózi «Jas Buxarashılar» jadidler shólkeminiń aǵzası boldı. Jadidlerdiń «Jas Buxarashılar» shólkemi júdá abroylı jadidlik toparlardan edi. Bul «Jas Buxarashılar» jadidler shólkemine Behbudiy, Fitirat, Fayzulla Xojaev, Sadratdin Ayniyler de aǵza bolǵan.[^2^](#fn2){#fnref2.footnote-ref} Onıń ústine, Túrkstan jadidleriniń eń úlken wákilleriniń biri Behbudiy Xorezmde hám Qaraqalpaqstanda boldı. Túrkstan jadidlik háreketiniń bir úlken wákili Sufı zada 1910-1916-jıllarda Qońıratta bolıp mekteplerde jańa usılda sabaq berdi. Sol jıllarda bir qatar Q.İrmanov, R.Majitov usaǵan qaraqalpaq jazıwshıları mekteplerde Sufızadanıń qolında oqıdı. Ol Ayapbergen shayır, jazıwshı Seyfulǵábit Májitovlar menen jaqsı tvorchestvolıq qatnasta boldı.[^3^](#fn3){#fnref3.footnote-ref} Sál sońıraq belgili ózbek jazıwshısı Hámza Hákimzada Niyaziy de Xojelide, Qońıratta, Shımbayda boldı. Onıń ústine, jadidlik mekteplerdi hám jadidlik háreketlerdi kóbeytiwge Qaraqalpaqstanda múmkinshilikler de boldı.[^4^](#fn4){#fnref4.footnote-ref} Máselen, Qazı Máwlik 1910-jılları Shımbay qalasınan sawatlı qıssaxan shayırlar mektebin shólkemlestirdi.[^5^](#fn5){#fnref5.footnote-ref} Ал, jazıwshı S.Majitov 1907-jılı Shımbay bolısı İniyatqa jadid mekteplerin Shımbaydan kóplep ashıw kerekligin aytıp xatта jazǵan edi.[^6^](#fn6){#fnref6.footnote-ref} Bunıń aldında ol usınday mazmundaǵı xattı shayır Qazı Máwlikke de jazdı. Máselen: *\"Ǵárip eldi tuwrı jolǵa salmaǵa,* *Oqıw oqıp óner bilim almaǵa,* *Orısshaǵa taǵı qıssa (úlgi) qılmaǵa,* *İymanı (ilájı) joq bir qatarda turmaǵa.* *Eń ańsat jol búgin usılı jadid,* *Aqıl aytpaq sizge kámiyne Májit,* *\...Qıyal eter tek yadıńa salmaǵa,*- dep jazadı ol bul xatında. Qazı Máwlik 1910-15-jıllarda Qaraqalpaqstandaǵa jadidlik háreketlerdiń basında turadı. Ol eldiń jámiyetlik sanasın kóteriw ushın xalıqtı sawatlandırıw kerekligin bildi. Bul ushın XIX ásirdiń aqırındaǵı Qorazbek shayır Razbek ulı shólkemlestirgen sawatlı qıssaxan shayırlar mektebin jáne shólkemlestiriw zárúrligin túsindi. Sebebi, ol dúnyadaǵı ilim, pán, ádebiyat, mádeniyat jetiskenlikleri menen xalıqtı tanıstırıw kerek dep oyladı. Solay etip, 1910-1915-jıllar aralıǵında Shımbay qalasında shayır Qazı Máwlik basshılıǵında talantlı sawatlı qıssaxan shayırlar mektebi shólkemlestirildi. Onda arab, parsı, túrk tillerinen ilim, pán, ádebiyat, mádeniyat jetiskenlikleri qaraqalpaqshalanıp elge taratıldı. Ol mektepte awdarmashılar, xatkerler, kitap túplewshiler tayarlandı. Sol jıllardaǵı el, xalıq muddahasın esapqa alıp, eldegi adamlarǵa qanday shıǵarmalar kerekligi úyrenildi. Eldegi jadidlik háreketlerdi xalıqqa taratıwda qıssaxanlıq mektep birden-bir durıs jol dep tańlap alındı. Onıń dógeregine Abbaz shayır, Qazaqbay shayır, Qurbanbay, Baltabay, Qáwender bala, Seytırza, Hilal, Seyfulǵábit Majit ulı usaǵan talantlı qıssaxan shayırlar jıynaldı. Onıń ústine, qıssaxanlıq mektep xalıq aǵartıw isleri menen de shuǵıllandı. Shımbayda Xan meshitinde Qazı Máwliktiń ózi oqıwshılarǵa sabaq berdi. **3.Jadidlerdiń háreketleri** 1916-jılı Shımbaydaǵı úlken xalıq kóterilisi dáwirlerinde xalıq oǵan úlken isenim bildirip, onı Shımbay qalasınıń qazısı qılıp sayladı. Ol Shımbay qalasınan kitap dúkanın shólkemlestiredi. Astraxanǵa, Qazanǵa, Sankt-Peterburgke, Túrkiyaǵa, Mısırǵa, Arabiyaǵa, İndistanǵa baratırǵan kárwanlarǵa óz qasınan pul qosıp, kóp qılıp kitaplar aldırıp, dúkanında xalıqqa satadı. Onıń kitap dúkanında arabsha, parsısha, orıssha kitaplar, kóp-kóp jadidlik jurnallar, gazetalar jáne de basqa tillerden qıssaxanlar mektebinde qaraqalpaqshalanıp, kitap qılıp túplengen materiallar da satıladı. 1. XX ásirdiń bul birinshi sheregindegi usınday jámiyetlik ózgerisler xalıqtıń ruwxıy dúnyasına, jámiyetlik sanasına úlken tásir jasadı, onıń aldıńǵı qatar wákilleri bolǵan shayırlar tvorchestvosında jańa tendentsiyalardı payda etti. Ádebiyat bul jıllarda burınǵı dástúr boyınsha poeziyadan ibarat boldı. Ádebiyat endi tikkeley xalıq idealı menen jasawǵa ótti. Xalıqqa ǵárezsizlik, millet mápi ushın gúres ideyaların sińdiriwde oǵada tásirsheń kúshke aylandı. Máselen Ábdiqádir shayır Bekimbet ulı: *Xalqına ǵarǵıslı qayırsız xannan,* *Malına miyrimli shopan jaqsıdı.* *Elinen ayrılǵan biyiw bolıstan,* *Birin-biri súygen gedá jaqsıdı.* *Elin ayamastan talaǵanlardan,* *Haramnan mal-dúnyanı jıynaǵanlardan,* *Jurttan ózin artıq sanaǵanlardan,* *Úyin qorıp turǵan kópek jaqsıdı*,-dep jazdı. Qaraqalpaqlar tariyxında 1916-jılǵı kóterilis patshalıq Rossiyanıń mápin qorǵaw ushın jergilikli xalıqtan márdikar alıwına qarsı bolǵan xalıq kóterilisi boldı. Onda Shımbay pristavı óltirildi. Bul xalıq kóterilisin Ábdiqádir shayır qollap-quwatladı, xalıqты алып барып атырған гүреслериниң дурыслығына исендириў ушын оны руўхландырып, көтерилистиң мақсет ҳәм мәнислерин еле де тереңирек ашып берип: *Mine, kóriń alınbaqshı márdikar,* *Bizge qayırı bar ma, ol kimge dárkar?*-dep jazdı. Bul jıllarda xalıq shayırları tikkeley xalıq kóterilisiniń basında turdı. Milliy ǵárezsizlik ushın bolǵan gúreslerdiń jeńis penen tamamlanıwınıń táreptarı boldı. Olar kórkem ádebiyattı tikkelely xalıq mápine jumsawǵa kúsh saldı. Sonıń sebebinen ádebiyatta jańa estetikалық printsipler, jańa tendentsiyalıq baǵdarlar payda boldı. Ádebiyattıń tiykarǵı maqseti зорлық-зомбылыққа толы зорабанлық dáwirdi qaralawǵa, ne sebepli xalıqqa ǵárezsizlik ushın gúres kerek, ne ushın xalıqtıń ózin-ózi tanıwı, millet mápi, milliylik ushın gúresiwi zárúrligin uqtırıwǵa baǵdarlandı. Haqıyqattan da, ádebiyat zamannıń басқыншы кимселер тәрепинен дағдарыслық ҳалатқа түсип атырғанлығын aytıp jar saldı. Sol sebepli Sıdıq shayır: «Qansha baqıl qaplap ketken jáhandi»-dep jazdı. 1914-jılı imperialistlik urıs jıllarında Abbaz shayır: *Jasım on altıda qosh bolmay waqtım,* *Zaman peyli jaman, sınbaǵay saqtım*.-dep jırladı. Sol jıllardaǵa Ábdiqádir shayırdıń «Kerek», «Megzer» qosıqları, Seyfulǵábit Majit ulınıń «Doslıq paydası», «Jalqaw diyqanǵa», «İniyat bolısqa xat» хат қосықлары менен аўдармалары, Qazı Máwliktiń «Márdikar» táriyiplik shıǵarmaları, Sápiwranıń «Qazı Máwlik penen aytısları», Abbaz shayırdıń «Ótken zaman qayta aylanıp keler me?», «Qırǵa shıqqanda» shıǵarmaları haqıyqıy jadidlik ideologiyalıq gúresler táǵdiyrlerinen dóregen shıǵarmalar boldı. Bul shıǵarmalarda, meyli, jámiyetlik gúreslerdi qollap-quwatlaǵan-aq bolsın, bolmasa adamlardı sergeklestirип dógeregińe bir qara, uyqıńdı ash, sen jasap atırǵan dáwir qayda baratır, túsineseń be, degenge usaǵan ulıwma insanıylıq gápler aytılǵan-aq bolsın, bolmasa adamdı, onıń ullıǵın táriypleytuǵın jay lirikalıq shıǵarmalar jaratılǵan-aq bolsın, bári bir bul dáwirlerde milliy oyanıw, milliylik, milliy rawajlanıw ideyaların alǵa súrip kiyatırǵan ádebiyat qáliplese baslaǵanı kórinеdi. **3.**Bul dáwirdegi ádebiyattıń tiykarǵı wákilleri bolǵan xalıq shayırları XIX ásirdiń aqırında payda bolıp, dóretiwshilik miynetlerin baslap, XX ásirdiń basında onı rawajlandırıp hám qáliplesip kiyatırǵan jańa baǵdarlar, jańa ideyalar, jańa tendentsiyalardı rawajlandırıp kiyatırǵan ádebiyattı oyanıw dáwiriniń bir pútin milliy ádebiyatı etip jámiyetlik arenaǵa, dúnyaǵa alıp shıqtı hám olar bul ásirge kelip usınday bir tutas xalıqlıq ádebiyattı payda etti. Ol ádebiyattıń wákilleri birinshi gezekte xalıqlıq folklordan azıqlanıp, milliy klassik ádebiyat dástúrlerinde tárbiyalanǵan, olardı jańa tariyxıy dáwirlerde jańa ideyalar menen rawajlandırǵan shayırlar boldı. Olar XX ásir басларына келип haqıyqıy milliy oyanıw dáwirleriniń xalıq shayırları bolıp қәлиплесе баслады. Olardıń tiykarǵı wákilleri Qulmurat Qubanáli ulı, Ábdiqádir Bekimbet ulı, Omar Súyirbek ulı, Jańabay Qaratay ulı, Ayapbergen Muwsa ulı, Sıdıq Toqpan ulı, Qazı Máwlik Bekmuxamed ulı, Seyfulǵábit Májit ulı, Sápiwra Jayılbek qızı, Abbaz Dabıl ulı hám t.b. da shayırlardan ibarat boldı. Olar bul ásir басларында ádebiyatta dáwir talabına ılayıq jańa estetikalıq printsipler islep shıqtı. Әлбетте, ádebiyatta estetikalıq printsipler birden qáliplese qoyatuǵın qublıs ta emes. Ol jámiyetlik ómirlerdegi adamlar sanasınıń jáne de kórkem oylawdıń ózgeriwleri menen, ómirdegi júz berip atırǵan jańalıqlar menen ásten-ásten ózgerip hám jańalanıp baratuǵın qubılıs. Sonıń ushın XX ásirdiń birinshi shereginde jámiyette keskin ózgerisler baslanǵanlıǵı menen, hár qıylı kóz-qaraslar da az bolmadı. Jadidlik háreketlerge qarsılıqlar da kóp boldı. Biraq, bul ásir basındaǵı xalıqtıń миллий oyanıw жөнелиси toqtawı múmkin emes кең көлемли кесин sıpat iyelep ketken edi. Xalıq ǵárezsizlikke erisiw, milliy máp ushın қайтпай гүрести. Bul háreketlerdiń durıslıǵına kózleri jetti jáne de бундай ҳәрекетлерди dúnyadaǵı barlıq progressiv insaniyat qollap-quwatlaytuǵınına xalıqлық исеним күннен күнге артып барды. - **Ózin-ózi tekseriw hám bahalaw ushın sawallar:** - 1 XX a\`sir qaraqalpaq Ádebiyati wakilleri kimler? - 2\. Ekinshi jer júzlik uris daw'irindegi qaraqalpaq Ádebiyati qasi jillardi óz ishine aladi? - 3\. Ótken ásir qaraqalpaq Ádebiyati wakillari kimler? - 4\. XX a\`sir qaraqalpaq Ádebiyatiniń qaysi printsip boyinsha dáwirlerge bólinedi? - 5\. XX a\`sir qaraqalpaq Ádebiyati neshe dáwirge bólinedi? ::: {.section.footnotes} ------------------------------------------------------------------------ 1. ::: {#fn1} Axmed Aliev. Manaviyat. Xadiriyat va badiyyat. --Toshkent: «Akademiya», 2000.-492-bet[↩](#fnref1){.footnote-back} ::: 2. ::: {#fn2} Axmed Aliev. «Manaviyat. Xadiriyat va badiyyat». --Toshkent: «Akademiya», 2000.-323-b.[↩](#fnref2){.footnote-back} ::: 3. ::: {#fn3} Japaqov N., Ma'mbetov K., Sultanov K., Karimov A. «Qaraqalpaq a'debiyatı tariyxı». Universitettin' filologiya fakulteti ushın sabaqlıq.-No'kis: «Qaraqalpaqstan»,1983.-286-287-b.[↩](#fnref3){.footnote-back} ::: 4. ::: {#fn4} «Erkin Qaraqalpaqstan» gaz., 21-yanvar 2003-jıl, №10 17756.[↩](#fnref4){.footnote-back} ::: 5. ::: {#fn5} «XIX a'sirdin' aqırı XX a'sirdin' basındag'ı qaraqalpaq a'debiyat tariyxı». -No'kis\` «Bilim»,1996.-154-178-b.[↩](#fnref5){.footnote-back} ::: 6. ::: {#fn6} Ахметов С., Нарымбетов Ж.,Камлов Қ., Пахратдинов Ә. Qaraqalpaq sovet a'debiyatı. Universitettin' filologiya fakulteti talabaları ushın sabaqlıq.- No'kis: «Qaraqalpaqstan», 1984.-247-b.[↩](#fnref6){.footnote-back} ::: :::