Stigmatizasyonun Nedenleri PDF

Stigmatizasyonun Nedenleri Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA   Stigmatizasyon; yere ve zamana göre değişebilir. Kültürel normlarında etkisiyle utanç verici kabul edilen niteliklerin, özelliklerin veya koşulların yasaklanması çok eski dönemlerden itibaren kabul gör...

Stigmatizasyonun Nedenleri Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA   Stigmatizasyon; yere ve zamana göre değişebilir. Kültürel normlarında etkisiyle utanç verici kabul edilen niteliklerin, özelliklerin veya koşulların yasaklanması çok eski dönemlerden itibaren kabul görebilmektedir. Yasaklanma, uygun görülmeme ve kabul edilmeme gibi normların açıklanmasında hem felsefi hem de sosyolojik argümanlara başvurulabilir. Nitekim Durkheim işlevselcilliğin temel öncüllerinden birinin, tüm sosyal oluşumların “normal ve anormal”, “içeridekiler ve dışarıdakiler” arasında ayrım yapmak olduğuna işaret etmektedir (Scambler, 2009). 24.10.2024 Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA 2   Goffman (1963), stigmatizasyonu derinden itibarsızlaştıran ve toplumun geneli tarafından olumsuz olarak görülen, dışlanan veya yaşam şansını azaltan bir nitelik olarak tanımlamıştır. Stigmatizasyonun nedenleri, bireysel, kültürel, toplumsal, ekonomik ve politik kökenli olabilir. Bu nedenler, psikojenik, toplumsal, teknolojik ve ekonomik nedenler olarak sınıflandırılabilir. 24.10.2024 Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA 3   Son yıllarda, stigmatizasyonun hastalar ve hasta yakınları için ciddi bir problem olduğu söylenebilir. Stigma, önyargı, karalama ve suçlamalar nedeniyle bireylerin yaşadığı problemler, ikinci bir hastalık haline gelebilir. Bu doğrultuda etkin sağlık hizmeti sunumu için stigmatizasyon nedenlerinin bilinmesi önemlidir (Gaebelet al., 2017). 24.10.2024 Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA 4   Psikolojik Nedenler  Stigmatizasyon için gereken bileşenler stereotipler, önyargılar ve ayrımcılık olarak sayılabilir. Stereotipler, tutumlar, önyargı, toplumun tutumunu sergileme ve genele uygun düşünmekten kaynaklanan duygusal tepkilerdir. HIV/AIDS algısında; kadınların hastalığı gizledikleri, hastalığın bilinmesinden korktukları, stigmatizasyon ve sosyal izolasyon yaşadıkları, fizyolojik sorunlardan daha çok psikolojik problemlerle karşı karşıya kaldıkları bildirilmektedir (Kadıoğlu ve Şahin, 2015).  Ayrımcılık ise kalıp yargılardan ve önyargılardan kaynaklanan davranışlardır. Stigmatizasyonun gerçekleşebilmesi için önce farklılığın tanımlaması ve kendileri ile stigmatize edilen grup arasındaki farkın etiketlenmesi gerekmektedir (Link and Phelan 2001). Ruhsal hastalık durumunda, birey eksantrik görünümü ve semptomların fark edilmesi nedeniyle etiketlenebilir (O adamı tanıyorum; o bipolar). (Corrigan, 2018). 24.10.2024 Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA 5   Stigmatizasyonun oluşumunda duygusal faktörler önemli rol oynar. Psikolojik açıdan değerlendirildiğinde genele uygun olmayan çoğunluğa ters düşen durum, olay, eğilim veya nitelikler stigmatize edilen grupları değersizleştirebilir.  Stigmatize edilen grupların başında yer alan ruhsal hastalık stigması insanların kendilerinden kötü durumda olanı işaret ederek kendini yüceltme düşüncesiyle ilişkili olabilir. Ruhsal hastalığı olan birey değersiz, önemsiz, zarar verme potansiyeli olan kişi olarak tanımlanırken, stigmatize eden birey kendi sağlığının iyi olduğunu belirterek üstün olma duygusu yaşayabilir. Diğerleri ya da ötekiler olarak tanımlanan birey ve grupların değersizleştirilmesi stigmatize eden bireyi rahatlatabilir. 24.10.2024 Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA 6   Toplumsal Nedenler  Stigmatizasyon, birbiriyle ilişkili bilişsel ve duygusal bir süreç olarak kavramsallaştırılmıştır (Corrigan, 2001 ; Link and Phelan 2001 ; Rüsch et al., 2005). Hastalık hakkında sahip olunan yetersiz veya yanlış bilgi, toplumsal yanlış anlaşılmalara yol açarak toplumsal stigmatizasyonun birey üzerindeki etkisini güçlendirebilir. Toplumsal nedenler, bireylerin sosyal etkileşimini doğrudan etkilerken, bireyin benlik kavramını olumsuz yönde etkileyerek doğal haklarından vazgeçmesine neden olabilir. 24.10.2024 Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA 7   Stigmatizasyon, umut ve öz saygıda azalmaya (Campbell, 2009; Livingston and Boyd, 2010), yalnızlık ve sosyal izolasyona (Major et al., 2018), sağlık alanında tedaviyi yarıda bırakmaya veya tedaviyi redetmeye (Barney et al., 2006; Earnshaw and Quinn, 2012) ve hatta potansiyel olarak intihara neden olabilir (Oexle, 2017). 24.10.2024 Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA 8   Bununla birlikte ruhsal hastalığı bulunan birey, ruh sağlığı hizmetlerinin mevcut olduğu bir sağlık kurumunda hospitalizasyon süreci gerektirirken ekonomik nedenlerle veya ailenin itibarını zedeleme olasılığı nedeniyle evde kilitli tutulabilir. Burada ekonomik ve toplumsal nedenlerin önemli olduğu söylenebilir. Diğer yandan Budistler inançları doğrultusunda, ruhsal hastalıklardan muzdarip olan kişilerin önceki yaşamlarından gelen bir günahın cezasını çektikleri yönünde bir algıya sahiptir. Bu durum stigmatizasyonda kültürel ve dini inançların etkisine dikkati çekmektedir (Corrigan, 2018). 24.10.2024 Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA 9   Stigmatizasyon üzerinde toplumsal, kültürel, ailesel ve dini değerlerin etkisi oldukça güçlü olabilir. Bu faktörler, hastalığı ve bireyin içinde bulunduğu sürece adaptasyonunu zorlaştırabilir (Martínez-Martínez et al., 2019).  Özgüveni düşük ve başkalarından kolaylıkla etkilenebilen kişilerin daha yoğun stigmatizasyon gerçekleştirdiği bildirilmektedir. Hastalık stigmasında, bu hastalığa sahip birey veya grupların iyileşemeyeceği, toplumun diğer bireylerine de hastalığın bulaşacağı, bireylerin kişisel tercihi nedeniyle bu hastalığa yakalandığı, toplumsal fayda sağlamadığı vb. gibi düşünceler yer almaktadır (West et al., 2011). 24.10.2024 Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA 10   Herkese eşit ve adil sağlık hizmeti sunabilmek için toplumsal önyargılar ve kalıplaşmış yargılarla mücadele edilmelidir (Mason, 2001). Sağlık alanında stigmatizasyonun etkilerini azaltmak için mücadele, eğitim ve stigmatize edilen gruplarla görüşme gibi stratejilerden yararlanılabilir (Corrigan and Penn 1999; Molloy, 2020). 24.10.2024 Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA 11   Teknolojik Nedenler  Günümüz teknoloji çağında herkes tarafından kolaylıkla erişilebilen internet herkes için bilgi kaynağı olarak işlev görmektedir. Akıllı telefonlar ve kişisel cihazlar yoluyla bireyler her konu hakkında en kısa sürede bilgiye erişebilmektedir. Birçok insan, kitle iletişim araçlarından ve sosyal medya hesaplarından bilgi alabilmektedir. Sağlık ve sosyal psikoloji alanında yapılan çalışmalar, haber ve eğlence medya içeriklerinin stigmatizasyon tutum ve yaklaşımlarını etkileyebileceğine işaret etmektedir. Bu nedenle sağlık alanında stigmatizasyon tutumunun şekillenmesinde medya önemli bir rol oynamaktadır (Chong and Druckman, 2007; Iyengar 1996; Scheufele and Tewksbury 2007) 24.10.2024 Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA 12   Teknolojik gelişmelerle birlikte iletişim kanalları, basılı yayınlarda yer alan bazı söylemler, haber metinleri ve görselleri, televizyon dizileri, sinema filmleri ve çok sayıda aktif olarak kullanılan sosyal medya platformu stigmatizasyonu etkileyebilmektedir. Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılan araştırmalarda, yasa dışı uyuşturucuların medyada alkol ve tütünden daha fazla yer aldığı ve yasa dışı uyuşturucu kullanımının acil toplumsal bir sorun olduğu bildirilmiştir. Aynı zamanda, ABD’de alkol ve tütün kullananlara oranla yasa dışı uyuşturucu kullanan kişilerin daha çok stigmatize edildiği belirtilmiştir (Phillips, 2013). 24.10.2024 Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA 13   Araştırmalar, sağlık sorunu yaşayan bireylerin ve grupların genellikle haber programlarında olumsuz tasvir edildiğine dikkati çekmektedir. 1998- 2012 yıllarında opioid analjeziklerin kötüye kullanımının araştırıldığı bir çalışmada, örneklenen haber öykülerinin %80'inden fazlasının belirli bir bireyi betimlediği ve bu tasvirlerin %66'sını suç işleyen bireylerin oluşturduğu bildirilmiştir. Yine aynı çalışmada bu bireylerden sadece %36'sının opioid kullanım bozukluğu için tedavi gördüğü belirtilmiştir (McGinty, 2015).  Hastalık hakkında yapılan yanlış, yanlı ve taraflı haberler, yazılı-basılı yayın organlarında stigmatizasyona zemin hazırlayan durumlar, hasta ve hasta yakınlarını stigmatize ederek hastalığın gizlenmesi, bakım ve tedavi almak istememe gibi sonuçlara neden olabilmektedir. Teknolojiden faydalanılarak sağlık profesyonellerinin öncülüğünde yayınlar, kampanyalar, programlar düzenlenmesi ve bu programlara medyada yer verilmesiyle hasta/hastalık stigmatizasyonunun azalacağı düşünülmektedir (Avery ve Avery, 2019) 24.10.2024 Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA 14   Ekonomik Nedenler  Ekonomik nedenlerin; toplumsal, grupsal, bireysel ve gruplar arası ilişkilerde stigmatizasyon üzerinde önemli etkileri olabileceği bildirilmektedir (Levine and Campbell, 1972). Bireyler, ekonomik özgürlüklerini tehdit eden ve grup dışı üyelerin statüsünü iyileştiren politikalara karşı direnç gösterebilirler. Ekonomik koşulların, ırk ve bazı özel gruplara yönelik stigmatizasyonu etkilediği ileri sürülmektedir (King et al., 2010). Link ve Phelan, kavramsal olarak stigmayı açıklarken stigmanın sosyal, ekonomik ve politik güçle ilişkili olduğunu belirtmiştir. Daha az ekonomik güce sahip olan gruplar (örneğin psikiyatri hastaları- işsizlik nedeniyle) kendilerini daha fazla ekonomik güce sahip gruplar ile (örneğin psikiyatristler) karşılaştırarak etiketleyebilir, stereotipleyebilir ve bilişsel olarak ayırt edebilir (Link et al., 2004). 24.10.2024 Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA 15   Ekonomik ve politik nedenlerin stigmatizasyon üzerinde etkisinin incelendiği birçok araştırmada, düşük sosyoekonomik düzeyin stigmatizasyonu olumsuz yönde etkilediği bildirilmiştir (Aydemir, 2004; Ferguson et al., 2022; King et al., 2010; Link and Phelan 2001; Miller, 2020; Özmen ve Erdem, 2018; Sevim, 2020).  Birey ve grupların ikamet ettikleri çevre, ekonomik gelirleri, sosyal statüleri, eğitim durumları ve iletişimleri stigmatizasyonu etkileyebilir (Sevim, 2020). Ekonomik durumu kötü olan ve yardıma ihtiyaç duyan birey bu durumu nedeniyle etiketlenerek hırsızlık yapma eylemi ile ilişkilendirilebilir (Berry, 1974). Toplumsal kalıp yargılar nedeniyle bireyin sosyo-ekonomik durumu stigmatizasyon algısını etkileyebilir. Bu doğrultuda ekonomik durumu iyi olmayan bireyler ve grupların, stigmatizasyona maruz kalma riski taşıyan dezavantajlı gruplar oldukları söylenebilir (Göksu ve Karakaya, 2009). 24.10.2024 Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA 16   Güncel konulardan biri olan göçmen ve mülteci stigmatizasyonun temelinde ekonomik etkenlerin rolü bulunduğu bildirilmektedir. Bir ülkede ekonomik dengenin bozulması ya da politik faktörler nedeniyle göçmen ve mültecilerin stigmatize edilmesi ayrımcılık ve dışlama ile sonuçlanabilmektedir (Öngen ve Kırca, 2020; Vertovec, 2020). Bu doğrultuda göçmen ve mülteciler sağlık hizmetlerine başvurduklarında, tıbbi tanı, bakım, tedavi, hospitalizasyon süreci ile ilgili bilgi eksikliği, kendilerini ifade edememe, stigmatize edilme korkusu, utanma, çekinme gibi durumlar deneyimleyebilmektedir (Kirmayer et al., 2011; Vertovec, 2020). 24.10.2024 Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA 17  Teşekkürler 24.10.2024 Öğr. Gör. Dr. Gülşah KAYA 18